اما اگر آن را کثیف
و آلوده غفلت بیابد
به قعر طوفان ها و مصیبت ها می فرستدش،
جایی که تا ابد
میان زمین و آسمان
دستخوش تند بادها خواهد بود .
(فرک و گندی، ۱۳۸۴،۱۷۰)
لاهیجی در شرح گلشن راز چنین می گوید: «متناسخه جماعتی اند که قایل برآنند که روح انسانی قائم به نفس خود نیست و زایل و فانی نیز نمی گردد و او را از مظهر جسمانی عنصری لابّد است که قائم به آن مظهر باشد و هر گاه که مظهر اول متلاشی گردد، مظهر دیگری مسوّی می خواهد بی انقطاع» (خالقی و کرباسی۱۳۸۸، ۵۵۰)
نظر شیخ محمود شبستری:
تناسخ ز آن سبب کفر است و باطل که آن از تنگ چشمی، گشت حاصل
چو اکمه بی نصیب از هر کمال است کسی کو را طریق اعتزال است
(۱۰۸- ۱۰۹/۶۰)
شیخ محمود شبستری به تناسخ اعتقادی ندارد و آنرا رد می کند. استاد سعادت پرور در کتاب خود درباره شرح این ابیات چنین می نویسد: «علت آن که افراد معتقد به تناسب در احادیث کافر شمرده شده اند؛ که مَن قالَ بِا لتَناسُخ، فَهُوَ کَافِرو بِالله العَظیم . هر کس معتقد به تناسخ باشد، به خداوند کفر ورزیده است. آن است که اعتقاد دارم مدبر عالم، مشابه مخلوقات است، و به اعتقادات نادرست غیر اسلامی دیگر معتقدند و عمل می نمایند.» (سعادت پرور، ۱۳۸۷، ۶۰)
۴-۱۱کشف و شهود
«به طور خلاصه در اصطلاح تصوف و عرفان، مشاهده، دیدار حق است به چشم و دل و قلب پس از گذراندن مقامات و درک کیفیات احوال، و در این باره سخن بسیار گفته اند؛ در طی حال مشاهده برای صوفی و عارف حالاتی پیش می آید که از آن به اشراق و جذبه و بیخودی و فنا تعبیر می کنند.» (غنی،۱۳۶۴، ۱۳۳)

صوفی و عارف، با کسب مقامات و دریافت حالات، و تزکیه نفس و تصفیه باطن، چشمش به نور حق و پرتو انوار حقیقت معنوی و مخفی روشن می شود و دلش به آن نور تابناک می گردد.
هرمس در جایی مکاشفه عرفانی خلقت کیهان را شرح می دهد که تمامی تعالیم بعدی وی برپایۀ آن نهاده شده است. او در مکاشفه ای رازآمیز، شاهد خلقت جهان است یا در مکاشفه ای دربارۀ ارواحی که به اجسام وارد می شوند سخن می گوید.
من مکاشفه ای دیدم درباره ارواحی
که به اجسام وارد می شوند
برخی از آنان فغان برمی آورند و شیون می کردند.
برخی نیز با بدبختی و بیچارگی خویش می جنگیدند
مانند حیوانات نجیبی که به وسیله صیادان حیله گر شکار شده اند
و از منزلگاه وحش خویش به اسارت می روند.
(فرک و گندی، ۱۳۸۴،۱۶۰)
عارف واصل آیت الله سعادت پرور در شرح گلشن راز می گوید: «آنان که با دیده دل و نور ایمان به مشاهده حضرت محبوب نایل گردیده اند و این امر برای آنها ملکه و مقام شده است، پیش از نظر به هر چیز،اول او سبحانه رامشاهده می کنندو سپس آن چیز را می بینند.»(سعادت پرور۱۳۸۴، ۴۸)
در آدر وادی اَیمن که ناگاه درختی گویدت: اِنّی انّا الله
محقق را که وحدت در شهود است نخستین نظره بر نور وجود است
دلی کز معرفت نور و صفا دید ز هر چیزی که دید اول خدا دید
(۸۵-۸۶/۴۸)
خداوند در سوره نور آیه ۳۵ می فرمایند: «اَللهُ نورُ السَّمَاوا تِ وَ اَلاَرضَ … یَهدِی اللهُ لِنورِه ی مَن یَشَاءُ»
خداوند هر که را بخواهد به نور خویش هدایت می کند.
۴-۱۲ جهاد با نفس
عارفان راستین یکی از راه های وصول به حق و رسیدن به کمال را مبارزه با نفس می دانند و از آن به جهاد اکبر نام می برند.
مرقی کاشانی در ینبوع الحیاه از زبان هرمس درباره جهاد با نفس می نویسد: «ای نفس، هر که سلاح بیفگنددر جهاد، و خود را به دشمن سپرد، بند و گرفتاری وی را واجب شد، و هر که به سلاح کارزار کرد، و نفس را بپایید و بنسپرد خود را، قتلش واجب شد و هر نفس که آمد بدین جهان طبع او را از این دو حال گزیر نیست: یا کشتن، یا بند .
هر آنکه بند و گرفتاری گزید بر خود عذاب دراز اختیار کرد، و هر که کشتن بر اسیری گزید ارجمند مرد، و آن مردگی زیستن بود وی را و رستگاری از اسیری و بند و خواری و درازی عذاب.» (کلباسی اشتری، ۱۳۸۶، ۲۱۰)
گویی از نظر هرمس تطهیر خویشتن از غفلت وفراموشی، نخستین پله نردبانی است که به تولد دوباره می انجامد. روح در جسم مادی تجسّد می یابد و ما در این راه می باید برای تسلط بر خویشتن خودمان تلاش کنیم.
این طریقت، راهی مقدس و الهی است
ولی طریقی سخت برای روح است
روحی که به جسم می پوید.
زیرا نخستین وادی روح
جهاد با خویشتن است
و به پا کردن یک جدال درونی است
(فرک و گندی، ۱۳۸۴، ۱۹۴)
تولد دوباره یک نظریه نیست
که تو بتوانی به جد و جهد فراگیری
ولی زمانی که آتوم اراده فرماید
به تو تذکار خواهد داد.

محققان حوزه بازاریابی وبانکداری
موسسات بازرگانی
موسسات تحقیقات بازاریابی
۱-۸ . قلمرو تحقیق
قلمرو زمانی: این تحقیق در حد فاصل بهار ۱۳۹۲ تا اواخر پاییز ۱۳۹۲ انجام پذیرفت.
قلمرو مکانی: از نظر مکانی این تحقیق در شهر رشت صورت پذیرفت.
قلمرو موضوعی: در حوزه بازرگانی و در زمینه بازاریابی می باشد.
۱-۹٫ تعریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
در طراحی مدل مفهومی پژوهش از مدل دیوید جون و ووک وان (۲۰۱۱) استفاده می شود.
مدل مفهومی تحقیق:
ارزش ادراک شده
کیفیت خدمات
وفاداری
اعتماد
رضایت مشتری
شکل ۱-۱ مدل مفهومی تحقیق
مدل پژوهشی محقق دارای ۵ متغیر اصلی به نام های کیفیت خدمات و اعتماد (متغیر مستقل)، رضایت مشتری و ارزش ادراک شده (متغیر میانجی) و وفاداری مشتریان (متغیر وابسته) است.
تعریف مفهومی ارزش ادراک شده: عبارت است از ارزشیابی کلی مشتری از مطلوبیت یک محصول، بر اساس ادراک وی از چیزی که دریافت می کند و چیزی که در مقابل از دست می دهد. ( زیتامل، ۱۹۹۸ ) دادز و همکارانش ادعا کرده اند که ادراک خریدار از ارزش نشان دهنده یک سنجیدن (منظور نوعی مقایسه یا سبک سنگین کردن ذهنی است) بین کیفیت یا مزایایی که آن ها از محصولات یا خدمات دریافت می کنند و چیزهایی که در پرداخت قیمت از دست می دهند، می باشد. وودراف و گاردیل اذعان کردند که قضاوت در مورد ارزش از نوعی بده بستان (مقایسه) بین پیامدهای مثبت یا نتایج مطلوب (مزایا) و پیامدهای نامطلوب ( هر چه که خریدار برای به دست آوردن کالا از دست می دهد) می باشد (وودروف و گاردیل، ۱۹۹۶).

تعریف عملیاتی ارزش ادراک شده: در این تحقیق متغیر ارزش ادراک شده شامل ارزش عملکردی، ارزش شناختی، ارزش اجتماعی، ارزش وضعیتی و ارزش هیجانی است.
۱)ارزش عملکردی(کارکردی): عبارت است از مطلوبیت اقتصادی و نشان دهنده منافع موجود در کالا یا خدمت از دید اقتصادی است و به کیفیت و ویژگی های عملکردی محصول اشاره می کند.
۲)ارزش شناختی: به جنبه های نو و شگفت آور محصول یا خدمت و میزان تازگی و نوظهوری آن اشاره می کند.
۳)ارزش اجتماعی: بیانگر مطلوبیت اجتماعی و وجهه ناشی از دارا بودن آن محصول در نزد دوستان و همکاران و سایر اعضای گروه مرجع از دید مشتری است.
۴)ارزش وضعیتی(موقعیتی): به مجموعه ای از موقعیت هایی که مشتری در هنگام تصمیم گیری با آن ها مواجه می شود بر می گردد.
۵)ارزش هیجانی(احساسی): به پیامدهای روانی و عاطفی محصول یا خدمت و توانایی و قابلیت محصول یا خدمت در بر انگیختن احساسات و خلق موقعیت های جذاب بر می گردد. (تی سر یث چن و دیگران، ۲۰۰۵، ۲۷۸).
تعریف مفهومی رضایت مشتری: رضایت مشتری عبارت است از میزان خشنودی و خرسندیی که مشتری در نتیجه براورده شدن نیازها و خواسته های خود در رابطه با محصول یا خدماتی خاص احساس می کند (تس و ویتون، ۱۹۸۸، ص ۲۰۴). در تعریفی دیگر الیور اظهار می کند که رضایت عبارت است از قضاوت مشتری درباره میزان توانایی محصول یا خدمت برای برآورده نمودن نیازهای او و ایجاد خرسندی مورد انتظار وی (الیور، ۱۹۹۶).
تعریف عملیاتی رضایت مشتری: در تحقیق حاضر منظور از رضایت مشتری رضایت عمومی و مورد قبول بودن است.
رضایت عمومی: شامل میزان رضایت از شرکت، رسیدگی به شکایات و مشکلات به شیوه ای منصفانه، همچنین توانایی شرکت در جلب رضایت مشتریان در مقایسه با سایر شرکت ها می باشد.
مورد قبول بودن: شامل برقراری ارتباط مثبت کارکنان با مشتری، ارضای نیازهای مشتری از جانب بانک و میزان تجربه مثبت کارکنان از بانک می باشد.
تعریف مفهومی وفاداری: ریچارد اولیور(۱۹۹۹) وفاداری را اینگونه تعریف نمود: ” وفاداری به یک تعهد قوی برای خرید مجدد یک محصول یا یک خدمت برتر در آینده اطلاق می شود, به صورتی که همان مارک یا محصول علی رغم تأثیرات و تلاش های بازاریابی بالقوه رقبا, خریداری گردد. “(بیرلی و دیگران,۲۰۰۴,صص۲۵۴-۲۵۵).
تعریف عملیاتی وفاداری: در این تحقیق منظور از وفاداری قصد خرید مجدد و تبلیغات شفاهی می‌باشد.
۱)تبلیغات شفاهی: هر نوع ارتباطات بین افراد درباره محصولات یا خدمات می باشد به گونه ای که دریافت کننده، پیام دهنده را بی طرف قلمداد کند. (غفاری آشتیانی، ۱۳۸۴). عموما رفتار تبلیغات شفاهی به عنوان انتقال غیر رسمی اطلاعات مرتبط با خرید و مصرف در بین مصرف کنندگان ادراک می شود. (سو درلوند و روزنگرن، ۲۰۰۷).
۲)قصد خرید: عبارت است از قضاوت مصرف کننده درباره خرید مجدد محصول از شرکت با در نظر گرفتن شرایط و موقعیت کنونی فرد (چن و دیگران، ۲۰۰۲). چون این پژوهش در مورد بانک می باشد، منظور از قصد خرید، قصد خرید مجدد است.
تعریف مفهومی اعتماد: اعتماد به معنی ایمان دو جانبه به نیات پاک و رفتار خوب دیگران است. کارشناسان دوجانبه بودن اعتماد را به صورت زیر تشریح می‌کنند:
«هنگامی که می بینیم دیگران به طریقی رفتار می‌کنند که بیانگر اعتمادشان به ماست بیشتر ترغیب می‌شویم که اعتمادشان را با اعتماد بیشتر به آنان جبران کنیم. برعکس کسانی که به نظر می‌رسد اعمال آنان برهم زننده​ی اعتماد ماست یا بی اعتمادی نشان می‌دهند موجب بی اعتمادی ما نسبت به خودشان می‌شوند» (رضائیان، ۱۳۸۶، ص۴۴ ).
تعریف عملیاتی اعتماد: تحقیقات زیادی در مورد تاثیر اعتماد بر پذیریش فناوری‌های نوین صورت گرفته و هریک ابعاد خاصی را در تعریف اعتماد در نظر گرفته‌اند. این ابعاد شامل صداقت، خیرخواهی، شایستگی، اعتماد، قابلیت پیش بینی و توانایی است. مایر و همکارانش سه بعد خیر خواهی، صداقت​ و​ شایستگی را به عنوان​ابعاد اعنماد در نظر می‌گیرند(مایر و دیگران، ۱۹۹۵، ص ۷۱۵). ​یا اینکه فنلین نیز در تحقیق خود به سه بعد ذکر شده اشاره می‌کند ( فنلین، ۲۰۱۱، ص ۲۵۳).
در​تحقیق​حاضر، منظور محقق​از سازه ​اعتماد سه بعد خیر خواهی، ​صداقت​و شایستگی می‌باشد.
شایستگی:عبارت است از توانایی پاسخگویی اعتماد شونده به نیازهای اعتماد کننده. شایستگی به توانایی، مهارت‌ها و تخصص‌های بانک‌ها برمی‌گردد تا نیازهای مشتریان را مدیریت کنند (مایر و دیگران، ۱۹۹۵، ص ۷۱۷).
خیرخواهی : عبارت است از اشتیاق و نگرانی اعتماد شونده به منظور آنکه کار مورد نفع اعتماد کننده را انجام دهد (مایر و دیگران، ۱۹۹۵، صص ۷۱۹-۷۱۸).
خیرخواهی برای اعتماد خیلی مهم است زیرا آن نشان می‌دهد که فرد اعتقاد درونی به مراقبت و نگرانی در مورد دیگران دارد و بدون آنکه دلایل یا سود شخصی برایش داشته باشد، سعی در انجام آن دارد (رابرت، دنیز و هانگ، ۲۰۰۹).
صداقت : عبارت است از امانت‌داری و قول مبنی بر درستی در نگهداری از سوی اعتماد شونده(مایر و دیگران، ۱۹۹۵، ص ۷۱۹).
تعریف مفهومی کیفیت خدمات: کیفیت خدمات عبارت است از مقایسه همه جانبه مشتریان از آنچه انتظار داشته اند و آنچه که به عنوان خدمات از یک شرکت دریافت نموده اند. (گرونروس، ۱۹۸۲؛ لویس و بومس، ۱۹۸۳؛ پاراسورامان و زیتامل، ۱۹۸۶)بنابراین هر نوع خدمتی که سازمان ارائه می دهد باید انتظارات مشتری را پوشش دهد (هی و جان، ۲۰۱۰) کیفیت مطلوب خدمات نشان دهنده قضاوت مشتری در مورد خدمات سازمان بر اساس تجربه کلی آن ها از دریافت خدمات است. (وودروف، ۱۳۸۵، ۱۸۰).
تعریف عملیاتی کیفیت خدمات: در این تحقیق متغیر کیفیت خدمات شامل قابلیت پاسخ گویی، محسوس بودن، همدلی و تضمین است و بعد قبلیت اعتماد در بر نمی گیرد، چون بصورت متغیر جداگانه ای به آن پرداخته شده است.
۱) پاسخ گویی: شامل آمادگی برای فراهم کردن خدمات، به موقع بودن و تنظیم سریع قراردادها.
۲) محسوس بودن(موارد ملموس): شامل تسهیلات فیزیکی، ابزار و تجهیزات، حضور ارائه دهندگان خدمت، حضور مشتریان دیگر در تسهیل کردن خدمات.
۳) همدلی: شامل مراقب بودن، توجه فردی، قابلیت تقرب و صمیمیت، راحتی تماس، تلاش به منظور درک نیازهای مشتری.
۴) تضمین(اطمینان): شامل دانش، شایستگی و ملاحظه کارکنان، انتقال اعتماد و اطمینان، داشتن اطلاعات و مهارت های مورد نیاز، مودب بودن، رفتار احترام آمیز و دوستانه داشتن، با ملاحظه، صادق و مورد اعتماد بودن.

۲-۷-۸-۱-گریه بر اموات
هما نگونه که سرشت انسان تنها از شناخت و اندیشه شکل نگرفته و بخشی از آن را احساسات تشکیل داده است، احساسات و عواطف نیز به احساسات مثبت محدود نیست. انسان موجودی است که هم احساس و عاطفه مثبت و هم منفی دارد.( مصباح ، ۱۳۸۶ ، ۲۷) .عواطفی چون محبت و عداوت، ترس و شجاعت، غم و شادی و… که هریک خود می تواند انگیزه ای برای گریه محسوب شود. گاهی گریه ناشی از عواطف عالی انسانی چون دلسوزی و ترحم به همنوع است که بر خلاف خنده(غفلت) ، آثار عمیق معنوی در آدمی بر جای می گذارد. در مرگ عزیزان گریستن یا برای مظلومیت و بیچارگی کسی اشک ریختن، ناشی از احساس انسان دوستی و نوع گرایی انسانهاست. انبیاء و اوصیای الهی برای مرگ عزیزان خود می گریستند و آن را رحمت الهی می دانستند.

گریه و زاری در فراق و دوری نزدیکان و دوستان و ذکر مصیبت در غم از دست دادن آنان از اموری است که قدمت آن به ابتدای خلقت انسان بر می گردد و سابقه ای دیرین به طول تاریخ بشر دارد.(یوسفی، ۱۳۸۶، ۲۸و ۲۹). گریه بر میت در دین مبین اسلام جایز می باشد ؛ آنچه جایز نیست اینکه انسان به خداوند متعال به خاطر مصیبتی که وارد شده است ، اعتراض کند و سخنان کفر آمیز گوید و عنان صبر را از دست دهد و به جزع و بی تابی روی آورد .
با بررسی تاریخ اسلام به شواهدی در این باره دست می یابیم که اهل بیت ( ع ) در فراق عزیزان خود گریسته اند . نقل شده که پیامبر ( ص ) در وفات حضرت حمزه و جدش عبدالمطلب می گریست .« لما انصرف رسول الله من وقعه أحد إلی المدینه سمع من کل دار نوحا و بکاءا، و لم یسمع من دار حمزه عمه ؛ فقال لکن حمزه لا بواکی له…»: چون پیامبر ( ص) از احد بازگشت صدای گریه و ناله بر کشتگان به گوشش رسید . اما از خانه عمویش حمزه صدایی نشنید؛پس فرمود: ولی حمزه گریه کننده ای ندارد….(حرعاملی،۱۳۸۷،ج۱، ۶۶۱)، (کاشفی، ۱۳۹۰،۱۳۳).
باز نقل شده که حضرت زهرا ( س ) در سوگ پدرش می گریست . سبط بن جوزی می گوید:«ثم انها اعتزلت القوم و لم تزل تندب رسول الله ( ص ) و تبکی حتی لحقت به» : آنگاه فاطمه از مردم کناره گرفت و دائما بر رسول خدا ( ص ) ندبه می کرد و می گریست تا به آن حضرت ملحق شد. (ابن الجووزی،۱۴۰۱،۱۳۷).
در میان اصحاب و یاران پیامبر ( ص ) نیز گریستن و سوگواری بر در گذشته امری رایج بوده است . عایشه می گوید : « پس از فوت رسول خدا ( ص ) برخواستم و ( در سوگ پیامبر ) به همراه سایر زنان بر صورت و سینه می زدیم .
درباره سایرمردم نکته قابل توجه این است که آنچه برای میت از این گریه ها حاصل می شود ، دعای خیر و طلب آمرزش و عفو از درگاه خداوند برای اوست . در این میان گروهی از عالمان اهل سنت ، گریه بر میت را جایز ندانسته و آن را تحریم کرده اند . مستند آنان روایاتی است از قبیل : «ان المیت یعذب ببعض بکاء اهله علیه» :همانا میت بعلت گریه خانواده اش بر او در عذاب است. و «ان المیت یعذب ببکاءالحی»،(القشیری نیشابوری،ج۲،۶۴۲). و این سخنان را به پیامبر ( ص ) نسبت می دهند .
در پاسخ به این ادعا گفته شده که روایات فوق عاری از اعتبار می باشند و به راویان آن نسبت فراموشی و اشتباه داده شده است . در روایتی آمده است که«عن عمر رضی الله عنه ، قال : قال رسول الله ” ان المیت یعذب ببعض بکاء اهله علیه ” . فبلغ ذلک عائشه رضی الله عنها بعد موت عمر ، فقالت : رحم الله عمر ، والله ما حدث رسول الله : إن المؤمن یعذب ببکاء اهله علیه ، ولکن رسول الله قال : ” إن الله لیزید الکافر عذابا ببکاء اهله علیه ” و قال : حسبکم القرآن ” و لاتزر وازره وزر أخری “»: (بخاری،۱۳۸۸،۳۷۲). اگر با نگاه خوش بینانه به سخن عایشه بنگریم و ” اشتباه در فهم ” و یا ” خطا در نقل ” فرمایش پیامبر ( ص ) را بپذیریم به این نکته خواهیم رسید که رسول گرامی اسلام ( ص ) هرگز از سوگواری و گریستن بر مرده مسلمان نهی نفرموده است و روایات عذاب دادن میت به مرده کافر اشارت دارد و شامل مردگان مسلمان نمی شود. (طبسی، ۱۳۸۱،۲۹).هم چنین مورخان بنام اهل سنت ، به آسانی و مسامحه صحنه های سوگواری و عزاداری مردم برای عالمان سنی مذهب را گزارش کرده و آن را بدون هیچ تحلیل و یا نقدی نقل کردی و گاه به بزرگی از آن یاد کرده اند . اما هم ایشان در برابر عزاداری و ماتم سرایی شیفتگان امام حسین ( ع ) به تندی تاخته و در موضع گیری خشن و سرشار از تعصب خویش آن را مولود بی خردی و دوری از سنت قلمداد می کنند. (همان،۳۴)
۲-۷-۹- همدردی با ائمه ( ع )
گریه برای اهل بیت(ع) ، نوعی ابراز محبت و مودت نسبت به آنان می باشد . مودت به اهل بیت( ع ) از دستورات الهی است که در قرآن به آن سفارش شده است.قرآن کریم می فرماید:«…قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراًإِلاَّالْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى‏…»،(شوری/۲۳ )،«…بگو من هیچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى‏کنم جز دوست داشتن نزدیکانم‏ …» .
گریه کردن و اشک ریختن برای اهل بیت ( ع ) باعث می شود که انسان یک ارتباط عاطفی و انس قلبی با آنان پیدا کند و به تبع آن در ایمان به خدا پیش رود .
در دعای ندبه می خوانیم : «فعلی الاطائب من اهل بیت محمد و علی صلی الله علیهما و آلهما فلیبک الباکون و ایاهم فلیندب النادبون و لمثلهم فلتذرف الدموع و لیصرخ الصارخون و یعج العاجون» : پس شیعیان آل محمد ( ص ) ، باید بر پاکان اهل بیت پیامبر( ص ) و علی ( ع ) اشک از دیدگانشان بارند و ناله و زاری و ضجه و شیون از دل برکشند. (قمی،۱۳۸۷،دعای ندبه،۸۸۴). در جواب کسانیکه می گویند نباید در مصائب پیشوایان دین گریه کرد، گفته می شود که گریه خود محرک بروز احساسات و آمادگی برای مبارزه و امرجهاد است . گریه مرتبه شوق و محبت را به حدی بالا می برد که گریه کنندگان برای ایصال به مطلوب حود هرگونه فداکاری و از خودگذشتگی را در خود احساس می کنند . مسئله گریه کردن برای مظلومیت برگزیدگان خدا چیزی نیست که ما بخواهیم امروزه مطرح کنیم . این مسئله از اول خلقت آدم ( ع ) مطرح بوده است. (زمردیان، ۱۳۷۴،۳۹۹)
۲-۷-۹-۱- گریه بر سیدالشهداء ( ع )
عمل ائمه ( ع ) و توصیه های مکرر آنها نسبت به گریستن بر سیدالشهداء ( ع )، دلیلی بر آن است که گریه بر شهیدان و اندوهگین شدن برای یک عزیز ، کاری انسانی و مقدس و ارزشمند است .
لذا باید در جامعه عواملی ایجاد کرد تا احساسات و عواطف دینی مردم را تحریک کند و آنان را برانگیزاند تا به هدف امام حسین ( ع ) علاقه مند شوند و راه او را ادامه دهند . اما موضوع دیگری که مطرح می شود این است که چرا برای بزرگداشت عاشورا به روش بحث و گفتگو اکتفا نمی شود ؟ آیا یگانه راه برانگیختن احساسات و عواطف ، عزاداری و گریه است ؟ چرا عواطف را با جشن و سرور تحریک نمی کنند ؟ باید توجه داشت که احساسات انواع مختلفی دارد و تحریک هر کدام آنها باید به نحوی متناسب صورت گیرد . درباره این حادثه بزرگ ، جشن و شادی مناسب نیست . باید کاری کرد که حزن مردم برانگیخته شود و اشکها از دیده جاری گردد. خنده و شادی،هرگزانسان را شهادت طلب نمی سازد. (مصباح،۱۳۸۶، ۲۶).
شهید مطهری ( ره ) در این باره می فرماید : «عاملی باید در درون ما باشد تا ما را برانگیزاند . باید برای هر کاری میلی داشته باشیم تا آن کار را انجام دهیم . باید شور و شوقی نسبت به انجام آن کار پیدا کنیم . فقط شناخت کافی نیست تا ما را به حرکت در آورد . عامل روانی دیگری نیاز داریم تا ما را به سوی کار برانگیزاند و به طرف انجام آن کار سوق دهد . این گونه عوامل را انگیزه های روانی ، احساسات و عواطف می نامند». جلسات بحث و گفتگو و سخنرانی ها می تواند آن بخش اول را تامین کند یعنی شناخت لازم را به ما بدهد . اما عامل دیگری هم برای تقویت احساسات نیاز داریم.(گروه مؤلفان،۱۳۸۷،۱۸۹و۱۹۰).
گریه بر سالار شهیدان(ع)، دارای اجر و ثواب زیادی می باشد و از بزرگترین اسباب نزدیکی به خداوند است. روایات بسیاری در این زمینه وارد شده است که افزون بر کثرت بیان یا تواتر که خود دلیلی بر صدور آن از معصوم است ، عالمان فرزانه و محققان نکته سنجی به نگارش و بیان آنها پرداخته اند که بدون اطمینان خاطر دست بدین کار نمی زنند. از این رو درباره اصل صدور روایات دغدغه خاطری وجود ندارد. البته در این زمینه چند نکته را باید در نظر گرفت:

1. 1. این گونه روایات نیز مشتمل بر صحیح و سقیم هستند.

1. 1. مقصود از روایاتی که آثار خاصی را برای بعضی از اعمال ذکر کرده اند، این نیست که فلان عمل ” علت تامه ” آن اثر است، بلکه مقصود مقتضای اثر است.

1. 1. گستره ی کمی و کیفی ثوابهایی که بر گریه و عزاداری و زیارت امام ( ع ) ذکر شده است، تعجبی ندارد. زیرا در برابر آن همه ایثار، شجاعت، توکل، رضا، مردانگی و … و بالاتر مصایبی که آن حضرت متحمل شدند، این همه ثواب جا دارد. (همان، ۱۹۳ – ۱۹۵)

اما قابل ذکر است که در میان احادیثی که از فضیلت گریه بر امام حسین ( ع ) سخن رفته است، در بسیاری از آنها از گریستن مخلوقات با حالتهای گوناگون سخن رفته است که این احادیث در خور بررسی است. دیدگاه ها در این مورد متفاوت است. گروهی معنای مجازی این احادیث را قبول می کنند اما گروهی معنای حقیقی را در نظر می گیرند؛ و از میان احادیث نیز آنهایی را صحیح می دانند که حالت گریه را بیان نکرده باشد. مثلا احادیثی که قرمزی آسمان را نشانه گریه دانسته اند، ضعیف می شمارند. اینک به ذکر برخی از احادیث در باب فضیلت گریه بر ایشان می پردازیم:
امام صادق(ع) می فرمایند: «کل الجزع و البکاء مکروه سوی الجزع و البکاء علی الحسین (ع)» :« هر جزع و گریه ای مکروه است مگر برای امام حسین(ع)». (مجلسی،۱۴۰۳،ج۴۴،۲۸۰).
امام سجاد(ع) فرموده اند: «من قطرت عیناه فینا قطره و دمعت عیناه فینا دمعه، بواه الله بها فی الجنه حقبا»: «هر کس چشمش برای مصایب ما قطره ای اشک بریزدو بگرید، خداوند او را در بهشت جاودانه خواهد ساخت». (قولویه قمی، ۱۳۸۹،۱۰۱).
امام صادق(ع) می فرماید: «من ذکرنا عنده ففاضت عیناه حرم الله وجهه علی النار»:« هر کس در نزد او از ما یاد شود و او بگرید، خداوند چهره اش را بر آتش حرام گرداند». (مجلسی، ۱۴۰۳،ج۴۵،۲۸۵). امام باقر(ع) نسبت به کسانی که نمی توانند در روز عاشورا به زیارت امام حسین(ع) بروند، می فرماید:«ثم لیندب الحسین و یبکیه ویأمر من فی داره بالبکاء علیه و یقیم فی داره مصیبته باظهار الجزع علیه و یتلاقون بالبکاء بعضهم بعضا فی البیوت و لیعز بعضهم بعضا بمصاب الحسین ( ع )»:« بر حسین ندبه و عزاداری و گریه کند و به اهل خانه خود دستور دهد که بر او بگریند و در خانه اش با اظهار گریه و ناله بر حسین مراسم عزاداری برپا کند و یکدیگر را با گریه و تعزیت و تسلیت گویی در سوگ حسین در خانه هایشان ملاقات کنند».(قولویه قمی،۱۳۸۹،۱۷۵).در برخی از احادیث نیز از تباکی و ثواب آن سخن به میان آمده است.در اینجا به پاره ای از فواید و آسیبهای تباکی می پردازیم:
تباکی کردن دارای فوایدی می باشد که بدین شرح است:
۱-از آنجا که تباکی مقدمه گریه و نوعی ابراز همدردی است، هرگاه شخص متباکی آمادگی گریه نداشته باشد به آن متوسل می شود. در روایتی آمده است« فقال سبحانه: یا موسی، کتبت رحمه لتابعیه من عبادی، و اعلم أنه من بکی علیه أو آبکی أو تباکی حرمت جسده علی النار»: «خداوند سبحان فرمود:ای موسی، برای پیروان حسین از بندگانم رحمت را نوشتم و بدان بدرستی که هر کس بر او گریه کند یا بگریاند یا تباکی کند، جسد او را بر آتش جهنم حرام می گردانم».(مجلسی،۱۴۰۳،ج۴۴،۳۰۸). هم چنین از امام صادق(ع) نقل شده است«…من انشد فی الحسین(ع) شعرا فتباکی فله الجنه»:«…هر کس درباره حسین(ع) شعری را قرائت کند و تباکی نماید، بهشت برای او می باشد».(همان،۲۸۲).
بنابراین از متن سخنان ائمه معصومین(ع) فهمیده می شود که، تباکی یکی از جلوه ها و راه های عزاداری و هم دردی خصوصا با اهل بیت، می باشد. چه بسا از طریق تباکی زمینه بکاء نیز حاصل می شود. این نوع نگاه بیشترین تاثیر را بر شخص متباکی بر جای می گذارد.
۲-شخص متباکی با آگاهی از تباکی صحیح و به موقع علاوه بر خود می تواند بر دیگران نیز تاثیر گذار باشد.
۳- هر مجلس روضه و ذکر مصیبتی که انسان وارد آن می شود،دارای ارزش و قداستی است. یکی از شیوه هایی که شخص می تواند قداست آن مجلس را حفظ کند، متاثر شدن و ابراز همدردی است. اینجاست که امر به تباکی و خود را شبیه گریه کنندگان در آوردن از سوی شارع وارد می شود.
۴- گاهی ممکن است که شخص مؤمن خود را برای گریه آماده و شایسته نبیند؛ اما امر به تباکی از سوی شارع سبب شرکت افراد در مراسم عزاداری و محروم نشدن از ثواب آن می گردد. هم چنین باعث آمدن افراد بیشتر به مجالس عزاداری می شو. اگر تباکی صحیح صورت گیرد، خود عاملی برای رونق گرفتن مجلس از لحاظ کمی و کیفی می باشد.(شاهرودی،۱۳۸۸،۱۱۱ – ۱۱۳).
تباکی امری است که به عنوان جایگزین برای بکاء و پر کردن جای خالی آن مطلوبیت پیدا کرده است. این امر نباید به گونه ای باشد که مانع اصل بکاء و توقف عزاداری در مرحله تباکی گردد. بلکه باید عاملی برای درجات بالاتر عزاداری باشد. برای پیشگیری از بعضی آسیبهای احتمالی تباکی
می توان گفت:
۱-شخص متباکی باید مواظب باشد که در اثر ابراز احساسات بی موقع یا زودتر از موعد و شدیدتر از حد لازم، توجه خود را به جلوه های بیرونی عزاداری معطوف ننماید و از باطن غافل نماند.
۲- تباکی کننده باید حالات ظاهری بکاء چون گذاشتن دست مقابل پیشانی و چشمها، پایین انداختن سر، خشوع در اعضا و جوارح و اندوهگین بودن را از خود بروز دهد تا زمینه بکاء حاصل شود نه اینکه با سر و صدا باعث تشویش مجلس گردد.
۳-لازم است تباکی کننده درک درستی از تباکی داشته باشد تا واقعا متاثر گردد. اگر ساختگی و دروغین عمل کند سبب تحقیر مجلس و دلزدگی سایرین می گردد.(همان، ۱۱۴–۱۱۵).
در مورد گریه موجوداتی از قبیل جن، فرشتگان، آسمان،زمین و … بر امام حسین(ع)نیز روایاتی وارد شده است که اکنون به چند مورد اشاره می کنیم:
از امام محمد باقر(ع) نقل شده است که فرمود:«اربعه آلاف ملک شعث غبر یبکون علی الحسین
(ع) الی یوم القیامه»: «بر سر قبر حسین(ع) چهار هزار فرشته پریشان حال و غبار آلود همواره تا روز قیامت در حال گریه بر آن حضرتند».(قولویه قمی، ۱۳۸۹، ۸۵). هم چنین می فرماید:« ما بکت السماء علی احد بعد یحیی بن زکریا الا علی الحسین بن علی(ع)، فانها بکت علیه اربعین یوما»: «بعد از یحیی بن زکریا آسمان در مرگ کسی نگریست مگر در شهادت حسین بن علی(ع) که چهل روز در این مصیبت گریان بود».(همان، ۹۰).
امام علی بن موسی الرضا(ع) فرمود« و لقد بکت السموات السبع و الارضون لقتله»:« همانا آسمانها ی هفتگانه و زمینها برای کشته شدن حسین (ع) گریستند». (مجلسی،۱۴۰۳،ج۴۴،۲۸۶).
در قرآن کریم نیز از گریه آسمان و زمین سخن به میان آمده است. بعد از آنکه خدای تعالی کفر و تکذیب فرعونیان را بیان می کند ، می فرماید:« فَما بَکَتْ عَلَیْهِمُ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ»،(دخان/۲۹)،«نه آسمان بر آنها گریست و نه زمین و نه به آنها مهلتى داده شد». منظور از گریه کردن آسمان و زمین بر چیزى که فوت شده کنایه از این است که آسمان و زمین از فوت و نابودى آن تغییر حالت نمى‏دهند و متاثر نمى‏شوند. و در آیه مورد بحث هم کنایه است از اینکه هلاکت قوم فرعون هیچ اهمیتى براى خدا نداشت، چون در درگاه خدا خوار و بى مقدار بودند.و به همین جهت هلاکتشان هیچ اثرى در عالم نداشت.و جمله"وَ ما کانُوا مُنْظَرِینَ” کنایه است از سرعت جریان قضاى الهى و قهر ربوبى در باره آنان، و اینکه هیچ مانعى جلو این جریان را نگرفت، و هیچ چیزى چاره آن را نکرد و آن را بر طرف نساخت تا به وسیله یکى از این امور تاخیرى در قضاى الهى رخ دهد.(طباطبایی،۱۴۱۷،ج۱۸، ۲۱۴).
هم چنین در تفسیر آیه آمده است که: اهل آسمان و اهل زمین بر آنان نگریستند، زیرا اینان مورد خشم پروردگار متعال بودند. یا اینکه خداوند خواسته است در کوچک کردن قوم فرعون سخت مبالغه کند، زیرا عرب هر گاه بخواهد از عظمت مصیبت زده سخن بگوید، میگوید:
آسمان و زمین در مرگ او گریستند، و یا ماه و خورشید در مرگش تاریک شدند.
شاید هم کنایه از این است که اینان در زمین عمل صالحى نداشتند که به آسمان بالا برده شود،(طبرسی،۱۳۷۲،ج۲۲، ۳۰۴و ۳۰۵). هم چنین آمده است که منظور این است که کس نبود که طلب ثأر ایشان کند و برای ایشان انتقام کشد. یا اینکه بکاء کنایه از این است که بر گورهای
ایشان باران رحمت نمی بارد و عرب باران را گریه ابر خوانند. (رازی،۱۳۹۸،ج۱۰،۱۱۹).
آنچه از این گونه آیات و روایات بر می آید این است که غیر از انسان،موجودات دیگر هم به دلایل مختلف گریه می کنند که چگونگی گریه آنها بر ما پوشیده است
صاحب کامل الزیارات،درباره چگونگی گریه موجودات مطلبی دارد که بدین شرح است:خدای سبحان در قرآن می فرماید:«تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْ‏ءٍ إِلاَّ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً»،(اسراء/۴۴)،«آسمانهاى هفتگانه و زمین و کسانى که در آنها هستند همه تسبیح او مى‏گویند، و هر موجودى تسبیح و حمد او مى‏گوید، ولى شما تسبیح آنها را نمى‏فهمید او حلیم و آمرزنده است‏».
آیه بدون هیچ گونه استثنایی همه موجودات عالم هستی، زمین،آسمان،ستارگان،کهکشانها،انسانها،حیوانات و … را در این تسبیح عمومی شریک می داند. قرآن می گوید عالم هستی یکپارچه زمزمه و غوغاست. هر موجودی به نوعی به حمد و ثنای خدا مشغول است و غلغله ای خاموش در کران تا کران عالم هستی طنین افکنده که بی خبران توانایی شنیدن آن را ندارند. در تفسیر حقیقت این حمد و تسبیح اختلاف است. برخی معتقدند همه ذرات موجودات این جهان، اعم از عاقل و غیر عاقل، همه دارای یک نوع درک و شعورند هر چند ما قادر به درک آنها نیستیم،آیاتی گواه بر این اندیشه و عقیده اند.(قولویه قمی، ۱۳۸۹،۳۰۱).

۳ – ۹ روش جمع آوری اطلاعات
ابزار سنجش و اندازه‌گیری وسایلی هستند که محقق به کمک آنها می‌تواند اطلاعات مورد نیاز را برای تجزیه و تحلیل بررسی پدیده مورد مطالعه و نهایتاً کشف حقیقت گردآوری نماید. ابزار اندازه گیری و مقیاسها وسایلی هستند که محقق به کمک آنها قادر است اطلاعات مورد نیاز تحقیق خود را گردآوری، ثبت و کمی نماید (حافظ نیا، ۱۳۸۷).

ابزارهای گوناگونی برای بدست آوردن داده‌ها مانند مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه، و اسناد و مدارک وجود دارد. هر یک ازاین ابزارها مزایا و معایبی دارند که محقق باید هنگام بکارگیری آنها این معایب و مزایا را در نظر داشته باشد تا اعتبار پژوهش دچار مشکل نشود و از طرفی نقاط قوت ابزار مورد نظر، تقویت گردد (دلاور، ۱۳۸۵).
۳ - ۱۰ بررسی مدارک و اسناد
داده‌هایی که در تحقیق بکار برده می‌شوند، ممکن است اولیه یا ثانوی باشند. داده‌های اولیه را محقق به صورت دسته اول و بیشتر از طریق مشاهده، پرسشنامه و مصاحبه بدست می‌آورد. داده‌های ثانوی، از منابع دیگر و به صورت گوناگون بدست می‌آیند، این داده‌ها قبل از اینکه پژوهشگر تحقیق را آغاز کند، توسط دیگران جمع‌ آوری و تولید شده بصورت‌های گوناگون موجودند. منابع این داده‌ها عبارتند از داده‌های موجود در اسناد مرتبط با تحقیقات گذشته، آمارهای رسمی و غیر رسمی، مدارک و اسناد سازمانی، منابع علمی مانند کتابخانه، مجلات و ….
در تحقیقات میدانی، بررسی مدارک، اسناد و کتاب‌ها و … به عنوان یک ضرورت برای تهیه پیشینه تحقیق، دستیابی به چهارچوب نظری و شناسایی متغیرها و در نهایت، تحلیل نتایج آزمون فرضیه‌ها مورد نیاز است (خاکی، ۱۳۸۷).
در این پژوهش نیز، برای شناخت مبانی نظری و تئوریک از مقالات لاتین موجود در کتابخانه‌های دیجیتال معتبر بین المللی و همچنین کتابهای مرتبط با موضوع، استفاده شده است.
۳ - ۱۱پرسشنامه:^[۲۳]۱
یکی از ابزارهای رایج در تحقیق روش مستقیم داده‌های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه‌ای از سؤال‌ها (گویه‌ها^[۲۴]) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد. سؤال‌های پرسشنامه را نوعی محرک- پاسخ می‌توان محسوب کرد. از طریق سؤالات پرسشنامه می‌توان دانش، علایق، نگرش و عقاید فرد را مورد ارزیابی قرار داد. به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می‌دهد آگاهی یافت (بازرگان و همکاران، ۱۳۷۶).
۳ - ۱۲ طیف لیکرت:
لیکرت که از سال ۱۹۳۹ مدیریت بخش بررسی‌های افکار عمومی را در وزارت کشاورزی امریکا بر عهده داشت این طیف را ارائه داد. این طیف از ۵ قسمت مساوی تشکیل شده است و محقق متناسب با موضوع تحقیق تعدادی گویه در اختیار پاسخگو قرار می‌دهد تا گرایش خود را درباره آن مشخص نماید. طیف از گزارش کاملاً موافق تا گرایش کاملاً مخالف کشیده می‌شود. محقق می‌تواند به هر یک از قسمتهای طیف شماره‌هایی از ۱ تا ۵ اختصاص دهد؛ مثلاً گرایش کاملاً موافق شماره ۵ و به گرایش کاملاً مخالف شماره ۱ بدهد، سپس نمره هر یک از عبارت‌ها را محاسبه کند (حافظ نیا، ۱۳۸۷).
۳ - ۱۳ ابزار جمع آوری اطلاعات
ابزار جمع آوری اطلاعات در پژوهش حاضر پرسشنامه‌ای (پرسشنامه اول در پیوست الف) شامل ۵۱ سوال است، که تعدادی از سوالات از پرسشنامه‌های استاندارد در رابطه با موضوع و مابقی سوالات با راهنمایی استاد راهنما و اساتید مشاور و دیگر اساتید بازاریابی طراحی شده است. پرسشنامه نهایی تحقیق نتیجه آزمون پرسشنامه‌ای با تعداد ۵۱ سوال می‌باشد که تعداد سوالات برابر با تعداد متغیرهای بدست آمده در طول تحقیق می‌باشد که مراحل آن در زیر شرح داده شده است.
پرسشنامه اول در دو بخش طراح شده است، که در بخش اول آن به سوالاتی در زمینه مشخصات جمعیت شناختی پاسخ دهندگان مانند: جنسیت، تحصیلات گروه نمونه، پرداخته می‌شود. بخش دوم شامل ۵۱ سوال بسته است که با بهره گرفتن از طیف لیکرت ۵ درجه‌ای (‌خیلی زیاد تا خیلی کم) طراحی شده است، که به بررسی متغیرهای تحقیق می‌پردازد. اصل پرسشنامه در پیوست ارائه می‌شود.
۳ - ۱۴ روایی و پایایی تحقیق
ابزار سنجش باید از روایی و پایایی لازم برخوردار باشد تا محقق بتواند داده‌های متناسب با تحقیق را گردآوری نماید و از طریق این داده‌ها و تجزیه و تحلیل آنها، فرضیه‌های مورد نظر را بیازماید. ابزار سنجش و آزمون‌های استاندارد و میزان شده معمولاً از روایی و پایایی مناسبی برخوردارند، از این رو، محققان می‌توانند آنها را با اطمینان بکار گیرند و برای مفید و موثر واقع شدن روش‌های جمع آوری داده‌ها شرط اساسی به شمار می‌رود (رضائیان، ۱۳۸۲) .
روایی ابزار سنجش:
منظور از روایی^[۲۵]۱ این است که مقیاس و محتوای ابزار یا سؤالات مندرج در ابزار دقیقاً متغیرها و موضوع مورد مطالعه را بسنجد؛ یعنی هم داده‌های گردآوری شده از طریق ابزار مازاد بر نیاز تحقیق نباشد و هم اینکه بخشی از داده‌های موردنیاز در رابطه با سنجش متغیرها در محتوای ابزار حذف نشده باشد یا به عبارت دیگر، عین واقعیت را بخوبی نشان دهد (حافظ نیا، ۱۳۸۷).
در این پژوهش نیز برای سنجش روایی پرسشنامه از روش روایی محتوایی استفاده شده و طی آن با راهنمایی استاد راهنما، روایی پرسشنامه مورد تایید قرار گرفته است.
اعتبار محتوا:^[۲۶]۲
اعتبار محتوا نوعی اعتبار است که معمولاً برای بررسی اجزای تشکیل دهنده یک ابزار اندازه‌گیری به کار برده می‌شود. اعتبار محتوایی یک ابزار اندازه‌گیری به سؤال‌های تشکیل دهنده آن بستگی دارد. اگر سؤال‌های ابزار معرف ویژگی‌ها و مهارت‌های ویژه‌ای باشد که محقق قصد اندازه‌گیری آنها را داشته باشد، آزمون دارای اعتبار محتوا است. برای اطمینان از اعتبار محتوا، باید در موقع ساختن ابزار چنان عمل کرد که سؤال‌های تشکیل دهنده ابزار معرف قسمت‌های محتوای انتخاب شده باشد. بنابراین اعتبار محتوایی ویژگی ساختاری ابزاری است که همزمان با تدوین آزمون در آن تنیده می‌شود. اعتبار محتوای یک آزمون معمولاً توسط افرادی متخصص در موضوع مورد مطالعه تعیین می‌شود. از این رو اعتبار محتوا به قضاوت داوران آن بستگی دارد (بازرگان و همکاران، ۱۳۷۶).
پرسشنامه اول به منظور بررسی روایی در میان ۱۰ نفر از اساتید و صاحبنظران توزیع گردید و از میان ۵۹ متغیر موجود تعداد ۵۱ متغبر با اطمینان ۷۰ درصد در تحقیق فوق موثر واقع شده‌اند.
جدول ۳ - ۱ متغیرها و بررسی روایی آنها

نتایج پژوهش‌های کلمنز و همکاران نیز نشان می‌دهد که مقدار ضریب زبری مانینگ در هر آبیاری متغّیر است و حتی شبیه‌سازی مراحل پیشروی و پسروی با مقدار مشابه باعث خطای نسبتاً قابل توجهی در تخمین آن خواهد شد ]۲۱[. برای تخمین ضریب زبری روش‌های زیادی ارائه شده است ]۳۷[. با اجرای آزمایش‌های زیاد روی جویچه‌هایی به طول ۶ متر و با فرض یکنواخت بودن سرعت جریان، دو معادله تجربی توانی و نمایی برای تخمین ضریب زبری مانینگ ارائه داد:

که در این دو رابطه، v= سرعت جریان (متر بر ثانیه) و n= ضریب زبری مانینگ است.
سپاسخواه و بندار برای آبیاری جویچه ای تحت کشت گندم با دبی‌های مختلف (۴/۰، ۸/۰و ۱/۱ لیتر بر ثانیه) و شیب‌های متفاوت (۲/۰ و ۴/۰ درصد) آزمایش‌هایی در دو مرحله آبیاری ) قبل و بعد از جوانه زنی گندم ( اجر ا و روابطی تجربی برای تخمین ضریب زبری مانینگ ارائه دادند ]۳۴[. این محققان، روابط ۲-۲۴ و ۲-۲۵ را برای آبیاری‌های قبل از جوانه زنی و رابطه ۲-۲۶ را برای بعد از جوانه زنی و وجود پوشش گیاهی در جویچه‌ها پیشنهاد دادند:

که در آن، Q دبی ورودی به جویچه (لیتر بر ثانیه)، N₀ شماره آبیاری (قبل از جوانه‌زنی) و C پوشش گیاهی (درصد) است.
سازمان حفاظت منابع طبیعی امریکا (NRCS) مقدار ضریب زبری مانینگ را برای جویچه‌های لخت در آبیاری اول برابر ۰۴/۰ و برای آبیاری دوم برابر ۰۲/۰ پیشنهاد کرده است ]۱۶[.
۲-۶-۳- تاثیر شیب زمین بر مقدار نفوذ
دبی ورودی، شیب بستر جریان، عمق جریان آب، مقاومت هیدرولیکی و ضرایب معادله نفوذ عواملی هستند که بر رواناب اثر میگذارند. نیروی مقاومت هیدرولیکی از طریق اصطکاک در سراسر محیط تماس آب با خاک ایجاد می‌شود. این نیرو مانع حرکت آب در جویچه می شود که در آن پوشش گیاهی تابعی از بی نظمی و زبری محیط خیس شده می باشد]۹[. با توجه به رابطه ای که تروتبر روی جویچه های آبیاری به طول ۶ متر با شیبی بین ۲/۰ تا ۶/۱ درصد و با دبی ۶ تا ۵۰ لیتر بر دقیقه واقع در ایالت آیداهو به کار برد، نتیجه گرفت که اگر ۷۵ درصد دبی در طول مسیر حرکت آب در جویچه نفوذ کند سرعت حرکت آب خروجی حدود ۳۰ درصد نسبت به سرعت جریان ورودی کاهش می‌یابد. کاهش ۶۰ درصدی شیب نیز نتیجه مشابه در کاهش سرعت حرکت آب در جویچه دارد.
۲-۶-۴- تاثیر رطوبت اولیه خاک بر مقدار نفوذ
رطوبت اولیه خاک تأثیر زیادی بر مقدار آب نفوذ یافته در طی یک دوره بارش و زمان ثابت شدن نفوذ دارد، هر چه رطوبت اولیه خاک بیشتر باشد سرعت اولیه نفوذ به دلیل کاهش گرادیان ماتریک کمتر خواهد بود و خاک زودتر به مرحله نفوذ نهائی میرسد که در نتیجه آن مقدار زیادی از این بارش به جای نفوذ در خاک و افزودن به منابع آب زیر زمینی، روی سطح زمین جاری شده و از دسترس خارج میشود. لذا دانستن میزان آب نفوذ یافته در طول یک بارش برای مدیریت منابع آب و کشاورزی بسیار دارای اهمیت است. برای رسیدن به این مقصود باید برای مقادیر متفاوت رطوبت قبلی خاک بهترین مدل برآورد نفوذ شناسایی شود ]۱۰و۱۴[.
در یک پژوهش دیگر آنالیز حساسیت ضرایب معادلات نفوذ به رطوبت اولیه خاک مورد بررسی قرار گرفت. نتایج نشان داد که با افزایش رطوبت اولیه خاک مقدار نفوذ تجمعی کاهش پیدا کرد و همچنین ضریب b مدل کوستیاکوف و کوستیاکوف- لوئیس (  ) و ضریب S معادله فیلیپ حساسیت کمتر و ضرایب cمدل کوستیاکوف- لوئیس حساسیت بیشتری نسبت به تغییرات رطوبت اولیه خاک دارند. در نهایت مدل فیلیپ کمترین حساسیت را به تغییرات رطوبت اولیه خاک نشان داد ]۷و۹[.
ویژگی‌های هیدرولیکی خاک به طور موثر به مقدار و توزیع رطوبت خاک بستگی دارند. به عنوان مثال در خاک‌های غیراشباع سرعت نفوذ اولیه تحت تاثیر پتانسیل ماتریک خاک است که رابطه معکوس با رطوبت خاک دارد. تغییرات رطوبت خاک به دو صورت مکانی و زمانی است که این به علت بارش، تاثیر آبیاری‌های پیشین، تبخیر و توسعه گیاه است. توجه به این نکته ضروری است که در آبیاری‌ سطحی به منظور افزایش یکنواختی آبیاری کاهش تغییرات مکانی رطوبت خاک مد نظر است ]۱۴[.
تغییرات رطوبت خاک مستقیماً بر ترک خوردگی خاک و نهایتاً نفوذ موثر است. ترک خوردگی عموماً در بیشتر خاک‌های رسی در زمان خشک شدن اتفاق می‌افتد. عملکرد آبیاری جویچه‌ی به شدت تحت تاثیر ترک‌ها است. چون در این شرایط با رسیدن آب به ترک‌ها جبهه پیشروی به طور موثر متوقف می‌شود تا زمانیکه ترک‌ها از آب پر شوند. به طور کلی حضور ترک‌ها در خاک به‌ویژه در آبیاری سطحی به طور قابل توجهی بر عمق آب کاربردی موثر است. علیرغم تاثیر قابل توجه رطوبت خاک بر نفوذ در آبیاری سطحی، معادله نفوذ تجربی برای اعمال تاثیر این پارامتر وجود ندارد ]۱۴[.
در این پژوهش سعی برآن شد که با اعمال رطوبت‌های اولیه متفاوت در آبیاری‌های مکرر، میزان تاثیرپذیری معادلات هم‌خانواده‌های نفوذ جدید (NRCS) از این پارامتر (رطوبت اولیه خاک) مشخص گردد. همچنین با به‌دست آوردن معادلات SCS، مقایسه‌ای میان آنها و خانواده‌های نفوذ بازبینی شده (NRCS) انجام شود.
فصل سوم
مواد و روش‌ها
در این فصل چگونگی جمع‌ آوری و صحت‌سنجی داده‌های اندازه‌گیری‌شده و اطلاعات مورد استفاده در پژوهش شرح داده شده است.
۳-۱- مشخصات منطقه
مزرعه آزمایشی- تحقیقاتی در ۴۰ کیلومتری شمال‌غربی اصفهان در منطقه لورک شهرستان نجف‌آباد، بین طول جغرافیایی ۵۱ درجه و ۲۳ دقیقه شرقی و عرض جغرافیایی ۳۲ درجه و ۳۲ دقیقه قرار داشت. ارتفاع این مزرعه از سطح دریا ۱۶۳۰ متر و طبق دسته‌بندی کوپن، دارای اقلیم نیمه خشک خنک با تابستان‌های خشک می‌باشد. میانگین بارندگی در منطقه ۱۴۰ میلی‌‌متر و میانگین دمای سالیانه ۵ درجه است.
۳-۲- اندازه‌گیری و جمع‌ آوری اطلاعات
۳-۲-۱- آماده‌سازی زمین
برای آماده‌سازی زمین، با توجه به وجود احتمالیِ سخت‌لایه^[۵] ضرورت همگن‌بودن نسبی خاک، ابتدا زمین توسط زیرشکن و گاوآهن تا عمق حدود یک‌متر شخم‌زده شده و سپس با صفحه‌برگدان ^[۶]به خردکردن کلوخه‌ها پرداخته شد. سپس عملیات تسطیح زمین صورت گرفت و شیب کلی مزرعه با بهره گرفتن از نقشه‌برداری ترسیم شد. پس از تسطیح، جویچه‌هایی با عرض ۶۰ سانتی‌متر، عمق حدود ۲۰ سانتی‌متر و حداقل طول ۳۰ متر توسط دستگاه جویچه‌زن^[۷] ایجاد شد. همچنین شیب جویچه‌ها در هر مرحله از آبیاری توسط دوربین ترازیاب برداشت شد.
۳-۲-۲- تعیین بافت خاک
بافت خاک با بهره گرفتن از روش هیدرومتری تعیین گردید (میزان ۳/۵۰ درصد شن ، ۵/۲۳ درصد رس و ۸/۲۵ درصد سیلت) . با بهره گرفتن از مثلث بافت خاک، بافت خاک مذکور در مرز خاک لومی رسی شنی (sandy clay loam ) و لوم‌ (loam) می‌باشد.
۳-۲-۳- تعیین رطوبت خاک
جهت تعیین رطوبت خاک پیش از هر آبیاری نمونه‌هایی از خاکِ کف جویچه از عمق‌های ۰-۲۵ و ۲۵-۷۵ توسط اوگر گرفته شده و در پلاستیک قرار داده و به آزمایشگاه منتقل گردید. سپس این نمونه‌ها وزن شده و در آون در دمای ۱۰۵ درجه سانتی‌گراد قرار داده شدند. پس از ۲۴ ساعت نمونه‌ها از آون خارج و مجدداً توزین شدند. مقدار رطوبت خاک با بهره گرفتن از وزن تر و خشک نمونه‌ها حساب گردید.
۳-۲-۴- انتقال آب به ابتدای جویچه و تعیین دبی جریان
سیستم انتقال آب به جویچه شامل استخر ذخیره آب، مخزن تثبیت سطح آب و لوله دریچه‌دار ^[۸]بود. کارکرد سیستم به‌گونه‌ای بود که ابتدا آب از طریق چاه به استخرهای موجود در محل انتقال داده شده، و آب موجود در استخر بوسیله پمپ و با خط لوله، به ابتدای زمین هدایت می‌شد. برای کنترل فشار در لوله و همچنین ثابت نگه داشتن سطح آب در مخزن تثبیت از شیر برنجی ۲ اینچی استفاده شد. به منظور تأمین یک شدت‌جریان ورودی ثابت به هر جویچه، ابتدا با بهره گرفتن از ظروف مدرّج، رابطه بین میزان بازشدگی دریچه‌‌ها و شدت جریان خروجی استخراج گشته، و میزان بازشدگی دریچه برای تأمین جریان ۴/۰ لیتربرثانیه علامت‌گذاری شد (جریان متناسب با شیب و خاک مزرعه برای پیشروی مناسب آب در جویچه‌ها(.
ناوی‌های سنجش جریان در ابتدا و انتهای جویچه‌ها، از نوع گلوکوتاه ذوزنقه‌ای^[۹] انتخاب و با رعایت اصول مربوطه نصب گردید (شکل ۳-۱).‌ ناوی‌ها بگونه‌ای نصب شد که جـریان در آن‌ها آزاد و غیرمستغرق شود. برای کاهش تلاطم جریان و افزایش دقت در قرائت ارتفاع آب در به فاصله ۵/۰ متری از دریچه لوله آبده نصب شد و در محدوده جویچه در بالادست آن، ارتفاع جویچه پشته‌ها افزایش یافته و خـاک اطراف آن‌ها کاملاً فشرده شد. برای حذف نشتی آب در این قسمت از یک روکش پلاستیکی استفاده گردید.
شکل ۳-۱- ناوی گلوکوتاه ذوزنقه‌ای، در حال کار در ابتدای جویچه.
۳-۲-۵- دستگاه مقطع‌سنج جویچه
دستگاه مقطع‌سنج جویچه ^[۱۰]که برای اندازه‌گیری مقطع هندسی جویچه مورد استفاده قرار می‌گیرد (شکل ۳-۲)، شامل تعدادی میله‌های نازک متحرک می‌باشد که در دستگاه مورد استفاده در این طرح به فاصله ۲ سانتی‌‌متر از هم واقع شده بودند. برای اندازه‌گیری هندسه جویچه پس از نصب افقی و کاملاَ تراز دستگاه روی جویچه، میله‌ها تا برخورد به کف جویچه به سمت پایین حرکت داده شده و عمق جویچه در هر نقطه عرضی به فاصله ۲ سانتی‌متر یادداشت گردید. سطح مقطع هندسی جویچه پس از هر آبیاری در ۳ نقطه از جویچه اندازه‌گیری و میانگین آن مورد استفاده قرار گرفت.
شکل ۳-۲- دستگاه مقطع‌سنج جویچه.
۳-۳- اجرای آزمایش
این آزمایش به منظور بهره‌گیری از معادلات جدید هم‌خانواده‌های نفوذ با اطمینان بیشتر به سازگاری آن با شرایط مزرعه در شرایط مختلف رطوبت اولیه خاک انجام شد. برای این منظور یک طرح کاملاً تصادفی با ۹ کرت (سه تیمار و سه تکرار) اجرا شد. هر کرت در پنج نوبت با فواصل ۵، ۷ و ۹ روز آبیاری شد. با این کار رطوبت‌های مختلف اولیه بوجود آمد که تیمارها را تشکیل داد. در هر کرت سه جویچه به طول ۳۰ متر و عرض ۶۰ سانتی‌متر ایجاد و به منظور اعمال شرایط واقعی در مزرعه دو جویچه جانبی برای هر ردیف اصلی در نظر گرفته شد. جویچه‌ها از محل نصب ناوی ابتدایی به سمت پایین دست، با فواصل ۳ متری ایستگاه‌بندی شد (۱۰ ایستگاه در جویچه).
آزمایش با انتقال آب به جویچه‌ها آغاز و اطلاعات موردنیاز، نظیر زمان پیشروی، زمان پسروی و تغییرات شدت جریان ورودی و خروجی در هر آزمایش جمع‌ آوری گردید. ورود آب به جویچه‌ها تا ثابت شدن شدت جریان خروجی و ثابت ماندن آن برای مدت زمان حدود ۲۰ دقیقه ادامه یافت. زمان پسروی بلافاصله پس از قطع جریان آب به جویچه‌، در ایستگاه‌های مختلف در طول جویچه یادداشت گردید. هم‌زمان انجام آزمایش‌ استوانه‌های نفوذ با شش ساعت تداوم در سه نقطه از سطح زمین در هر آبیاری انجام گرفت. همچنین پیش از هر آبیاری میزان رطوبت اولیه خاک با بهره گرفتن از روش وزنی اندازه‌گیری شد.
۳-۴- روش بدست آوردن سطح مقطع جویچه
پس از آبیاری مختصات سطح مقطع جویچه در ایستگاه اول با مقطع‌سنج برداشته شد و عمق آب (Y₀) در این ایستگاه در حین آبیاری با خط‌کش اندازه‌گیری و ترسیم گردید (شکل ۳-۳). برای بدست آوردن مشخصات سطح مقطع جریان، اطلاعات هندسی مقطع بازسازی شد (شکل ۳-۴) تا بتوان به کمک نقاطی با مختصات و عمق مشخص، محیط خیس‌شده، عرض بالایی و مقدار سطح مقطع جریان را در هر عمق بدست آورد ]۸[. نمونه جدول محاسباتی در جدول ۳-۱ ارائه شده است.

شکل ۳-۳- نمودار سطح‌ مقطع جویچه (با نگاه از بالادست جریان) و موقعیت آب در آزمایش.

شکل ۳-۴ نمودار بازسازی‌شده سطح‌ مقطع جویچه.
جدول۳-۱- نمونه‌ای از داده‌های بازسازی مختصات جویچه برای استخراج محیط خیس‌شده، عرض و سطح مقطع جریان.

برای استخراج معادلات سطح مقطع، محیط خیس‌شده و عرض بالایی جریان، مقادیر این پارامترها در عمق‌های مختلف جویچه، که از طریق بازسازی داده‌های سطح مقطع بدست آمدند، محاسبه گردید. سپس به روش دونقطه‌ای و با انتخاب دو نقطه مناسب، از محدوده عمق جریان، ضرایب و معادلات مورد نظر تعیین شد. انتخاب دو نقطه مناسب از محدوده عمق جریان با شرط حداقل شدن جذر میانگین مربعات خطاهای نسبی بین داده‌های مشاهده‌ای و بوسیله معادلات اندازه‌گیری شده، صورت گرفت. حال برای بدست آوردن مقدار A₀ (سطح مقطع) به ازای عمق آب (Y₀) اندازه‌گیری شده در سطح مقطع، از روش میان‌یابی ستون‌های اول و آخر استفاده شد.