۳-۱: ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر عملکرد مالی تأثیر مثبت دارد.
۲-۴-۲- تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری بر روی قابلیت‌های مرتبط با بازار: دیدگاه مبتنی بر منابع
طبق RBV، قابلیت‌های سازمانی در ایجاد مزیت رقابتی سازمانی، اساسی می‌باشند (بارنی^[۱۱۱]، ۱۹۹۱؛ گرانت^[۱۱۲]، ۱۹۹۱). مطالعات نشان می‌دهد که قابلیت‌های مرتبط با بازار برای شرکت‌ها در تقویت موقعیت مزایا و عملکرد برتر، الزامی ‌می‌باشند (دای، ۱۹۹۴؛ مادهاوارام و هانت^[۱۱۳]، ۲۰۰۸؛ مورای و همکاران^[۱۱۴]، ۲۰۱۱). مهم‌تر اینکه، این قابلیت‌ها بر مبنای دانش بازار درباره نیازهای مشتریان، رقابت و روندهای توسعه بازار می‌باشند (جایاچاندران، هویت، و کافمان^[۱۱۵]، ۲۰۰۴؛ کراسنیکاو و جایاچاندران^[۱۱۶]، ۲۰۰۸؛ ویراواردنا^[۱۱۷]، ۲۰۰۳). برای شرکت‌ها، ایجاد قابلیت‌های مرتبط با بازار بدون دانش کافی بازار مشکل می‌باشد. در این خصوص تحقیق نشان می‌دهد که شرکت‌ها می‌توانند به دانش بازاری از مشتریان از طریق ارتباطات مبتنی بر همکاری دست‌یافته و آن را ایجاد کنند (بالانتین و واری، ۲۰۰۶؛ جوشی، ۲۰۰۹). یعنی شرکت‌هایی با سطح بالاتر ارتباطات مبتنی بر همکاری می‌توانند از اطلاعات مهم بازاری به‌دست‌آمده از مشتریان برای ایجاد قابلیت‌های بازاریابی و مرتبط با بازار بهره‌مند شود.

به‌ویژه در خصوص ایجاد قابلیت مرتبط با بازار، معاملات نشان می‌دهد که یک قابلیت مرتبط با بازار، وابسته به دست‌یابی به تحقیقات روشن‌فکرانه، توزیع هماهنگ اطلاعات، تفسیر آگاهانه و حافظه قابل‌دستیابی هست (دای، ۱۹۹۴). این اشاره می‌کند که شرکت باید رابطه نزدیک و فعالیت‌های مشترک جمعی و حل مسئله با مشتریان ایجاد کند. درحالی‌که شرکت‌ها، ارتباطات مبتنی بر همکاری بیشتر با مشتریان خود اتخاذ می‌کنند. آن‌ها به روابط مفید متقابل، جریان اطلاعات بازاری و فعالیت‌های مبتنی بر همکاری بیشتر، دست می‌یابند (موهر و همکاران، ۱۹۹۶؛ مورگان و هانت، ۱۹۹۴؛ پراهینسکی و بنتون^[۱۱۸]، ۲۰۰۴). سطح بالای ارتباطات مبتنی بر همکاری شرکت را قادر به ایجاد روابط قوی‌تر با مشتریان و شناسایی روندها و نیازهای بازار با ارتباط مکرر، دوجهته و روشن‌فکرانه ساخته و بنابراین قابلیت مرتبط با بازار شرکت را تقویت می‌کند.
از طرف دیگر پردازش اطلاعات بازار، یک فاکتور الزامی برای شرکت برای ایجاد یک قابلیت بازاریابی می‌باشد (کوهلی و جاورسکی^[۱۱۹]، ۱۹۹۰؛ نارور و اسلاتر، ۱۹۹۰). پاین، استوربکا و فراو^[۱۲۰] (۲۰۰۸) بیان می‌کنند که ارتباط مؤثر بین مشتری و شرکت به‌طور فعال خواستار دیدگاه‌های مشتری درزمینه‌ی موضوعات ایجاد ارزش، شامل کردن خواسته‌های مشتریان و ایده‌های آن‌ها در تصمیمات شرکت می‌باشد. بنابراین شرکت می‌تواند جریان اطلاعات بازار را با مشتریان خود با تعامل عادی و برنامه‌ریزی ارتباطات مبتنی بر همکاری بهبود بخشد (جوشی، ۲۰۰۹؛ موهر و همکاران، ۱۹۹۶). وابسته به بهبود جریان اطلاعات بازار شرکت به دانش بهتر درباره مشتریان و بازار دست‌یافته و بنابراین به‌طور مؤثر برنامه‌ها و فعالیت‌های بازاریابی را طراحی و اجرا می‌کند (دای، ۱۹۹۴؛ کراسنیکو و جایاچاندران، ۲۰۰۸). درنتیجه این مطالعه نشان می‌دهد که ارتباطات مبتنی بر همکاری بیشتر منجر به قابلیت بازاریابی برتر می‌شود. بر مبنای بحث بالا ما فرض می‌کنیم که:

2. 2. ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر قابلیت‌های مربوط به بازار تأثیر مثبت دارد.

۱-۲: ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر قابلیت پیوند با بازار تأثیر مثبت دارد.
۲-۲: ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر قابلیت بازاریابی تأثیر مثبت دارد.
۲-۴-۳- تأثیر قابلیت‌های مرتبط با بازار بر روی عملکرد متمرکز بر مشتریان
طبق مطالعات گذشته، عامل تعیین‌کننده ایجاد عملکرد برتر متمرکز بر مشتری تحقق نیازهای مشتریان با ارائه خدمات و تولیدات مورد انتظار می‌باشد (بلومر، دی رایتر، و وتزلز^[۱۲۱]، ۱۹۹۹؛ اولسن^[۱۲۲]، ۲۰۰۲؛ تیسیراس، میتال، و راس^[۱۲۳]، ۲۰۰۴). در این خصوص، قابلیت بازاریابی یک شرکت را قادر به تعیین و درک نیازهای مشتریان و رفتار رقبا ساخته و بنابراین پیشنهاد برتر تولیدات در برابر رقبا در بازار را ایجاد می‌کند (مورمان و راست، ۱۹۹۹؛ اسلاتر و نارور، ۱۹۹۴؛ ورهایز و مورگان^[۱۲۴]، ۲۰۰۵). این نشان می‌دهد که شرکتی باقابلیت بازاریابی بیشتر می‌تواند پیشنهاد‌ها ارزش برتر برای مشتریان را ایجاد کرده و به‌نوبه‌ی خود به عملکرد برتر متمرکز بر مشتریان، دست یابد. علاوه بر این دی نشان می‌دهد که قابلیت مرتبط با بازار به‌طور قابل‌توجه، ایجاد ارزش را درطی فرایند خدمات تقویت کند. به‌عنوان‌مثال از طریق روابط جمعی با اعضای کانال، شرکت می‌تواند کیفیت خدمات را بهبود بخشیده و زمان تحویل را کاهش دهد و تضمین می‌کند که مشتریان از تحویل تولیدات ارائه شده با شرکت، رضایت دارند (بست^[۱۲۵]، ۲۰۰۰). علاوه بر این دای (۱۹۹۴) مشاهده کرده است که رابطه نزدیک خریدار- فروشنده در حقیقت منجر به حفظ مشتریان بیشتر می‌شود. بنابراین ما فرضیه زیر را پیش‌بینی می‌کنیم.

3. 3. قابلیت‌های مربوط به بازار بر معیارهای عملکرد روابط تأثیر مثبت دارد.

۱-۳: قابلیت پیوند با بازار بر عملکرد متمرکز بر مشتریان تأثیر مثبت دارد.
۲-۳: قابلیت بازاریابی بر عملکرد متمرکز بر مشتریان تأثیر مثبت دارد.
۲-۴-۴- اثرات قابلیت مرتبط با بازار بر روی عملکرد همکاری مشتریان
در خصوص توسعه همکاری مشتریان، راماسوامی، سریواستاوا و بارگاوا^[۱۲۶] (۲۰۰۹) نشان می‌دهند که قابلیت بازاریابی، شرکت را قادر به دستیابی و کاربرد دانش مشتریان برای توسعه ارتباط شخصی و پیشنهاد سفارشی خدمات- تولیدات می‌سازد. یعنی یک قابلیت بازاریابی شرکت را وادار به ایجاد پیشنهاد تولیدات سفارشی می‌کند که به‌طور نزدیک مرتبط با نیازهای مشتری بوده و برنامه‌های بازاریابی مؤثر برای ارتباط با مشتریان خود را طراحی می‌کند (دای، ۱۹۹۴؛ سانگ و همکاران، ۲۰۰۷). بر مبنای دیدگاه هزینه معامله، این پیشنهادات سفارشی به‌طور مستقیم نشان‌دهنده سرمایه‌گذاری ویژه شرکت برای مشتریان می‌باشد و بنابراین تصور مشتریان از تعهد شرکت در برابر روابط آن‌ها را افزایش می‌دهد (اندرسون و ویتز، ۱۹۹۲). درعین‌حال افزایش تعهد تصور شده، تمایل مشتریان برای همکاری شرکت را تسهیل می‌کند (هایده و جان، ۱۹۹۰؛ پالماتیر و همکاران، ۲۰۰۷). هم‌چنین جانسون و سلنز (۲۰۰۴) نشان می‌دهند که این اقدامات بازاریابی می‌تواند مشتریان را به روابط نزدیک‌تر، تبدیل کند. بنابراین مشتریان بیشتر مایل به همکاری با شرکت‌هایی می‌باشند که دارای قابلیت بازاریابی قوی می‌باشند.
علاوه بر این، همان‌گونه که قبلاً ذکر شد، تعهد و اعتماد مشتری، نقش‌های مهمی در بهبود همکاری مشتریان ایفا می‌کند (پالماتیر و همکاران، ۲۰۰۶، ۲۰۰۷). در این خصوص، قابلیت مرتبط با بازار، به شرکت در ایجاد و مدیریت روابط نزدیک و بادوام با مشتریان کمک می‌کند (دای، ۱۹۹۴؛ سریواستاوا و همکاران، ۲۰۰۱). این روابط بادوام در ایجاد اعتماد و تعهد، تعبیه شده است (دانی و کانن، ۱۹۹۷؛ مورگان و هانت، ۱۹۹۴).
یک قابلیت مرتبط با بازار، شرکت را قادر به دستیابی به تعهد و اعتماد مشتری می‌کند که این به‌نوبه خود رفتارهای همکاری مشتری را تقویت می‌کند. هم‌چنین قابلیت مرتبط با بازار، منعکس‌کننده توانایی شرکت برای ارتباط با نهادهای خارجی در بازار می‌باشد (دای، ۱۹۹۴). درجه بالای روابط با اعضای شبکه بازار منجر به رفتار مبتنی بر همکاری بیشتر بین این اعضا می‌شود (ناهاپیت و گوشال^[۱۲۷]، ۱۹۹۸). درنتیجه ما فرض می‌کنیم که:
۳-۳: قابلیت پیوند با بازار بر عملکرد همکاری مشتری تأثیر مثبت دارد.
۴-۳: قابلیت بازاریابی بر عملکرد همکاری مشتری تأثیر مثبت دارد.
۲-۴-۵- اثرات قابلیت مرتبط بازار بر روی عملکرد مالی
طبق مطالعات مدیریت رابطه مشتریان، دستیابی به مشتریان جدید و حفظ مشتریان موجود، منابع اصلی برای شرکت‌ها به‌منظور ایجاد ارزش می‌باشند (پاین و فراو، ۲۰۰۵؛ زیکموند، مکلود، و گیبرت^[۱۲۸]، ۲۰۰۳). تحقیقات نشان می‌دهد که شرکتی با قابلیت بازاریابی برتر نسبت به رقبای خود می‌تواند تولیدات یا خدمات جدید را برای جذب مشتریان جدید با تعیین دیدگاه‌ها یا کشف نیازهای پنهانی مشتریان در بازار، طراحی کند (سریواستاوا، شروانی، و فاهی، ۱۹۹۹؛ ورونا^[۱۲۹]، ۱۹۹۹). دستیابی به مشتریان جدید، فرصت‌هایی برای رشد فروش شرکت و سود، وارد می‌کند. راماسوامی‌ و همکاران^[۱۳۰] (۲۰۰۹) نشان می‌دهد که قابلیت قوی بازاریابی، شرکت را قادر به حفظ مشتریان مناسب با توجه بر روی مشتریان باارزش می‌کند. مزیت به‌دست‌آمده از مشتریان باارزش به پایداری فروش و سود کمک می‌کند (زیکموند و همکاران، ۲۰۰۳).
علاوه بر این قابلیت قوی بازاریابی به شرکت‌ها در ایجاد برابری بیشتر برند تجاری کمک کرده و به‌نوبه‌ی خود منجر به حساسیت کمتر قیمت مشتری شده و بنابراین مزایای قیمت را افزایش می‌دهد (ایلاوادی، لهمان و نسلین^[۱۳۱]، ۲۰۰۳). به‌طور مشابه، سیمیلارلی، راست، لمون و زیتمال (۲۰۰۴) بیان می‌کنند که قابلیت بازاریابی، برابری مشتریان را تقویت کرده و پیامدهای مالی شرکت را بهبود می‌بخشد. اصل این استدلال‌ها اشاره می‌کند که قابلیت بازاریابی می‌تواند این احتمال را کاهش دهد که مشتریان جدید به رقبا، تغییر جهت یافته و احتمال دستیابی به مشتریان جدید از رقبا به علت بهبود درک مشتریان و رقبا و تأثیر برنامه‌های بازاریابی مؤثر را افزایش می‌دهد (جانسون و سلنز، ۲۰۰۴). به شیوه‌ی مشابه قابلیت مرتبط با بازار به شرکت در ایجاد و مدیریت روابط نزدیک و بادوام با مشتریان و اعضای کانال کمک می‌کند (مورگان، ورهایز و ماسون، ۲۰۰۹). از طریق این روابط، شرکت جذبه‌ای را ایجاد می‌کند که احتمال تغییر مشتریان را کاهش می‌دهد که این نتیجه سرمایه‌گذاری بالاتر ویژه رابطه می‌باشد که توسط فروشندگان و خریداران صورت می‌گیرد (جانسون و سلنز، ۲۰۰۴). در این خصوص راست، زیتمال، و لمون (۲۰۰۴) بیان می‌کنند که رابطه نزدیک بین مشتریان و شرکت‌ها، مزایای قیمت برتر برای شرکت‌های فروشنده به علت بهبود ارزش طولانی‌مدت مشتریان ایجاد می‌کند.
علاوه بر این، تحقیقات نشان می‌دهد که قابلیت مرتبط با بازار می‌تواند منجر به فعالیت‌های مؤثر توزیع خدمات و تولیدات شود و هزینه‌های فروش را کاهش داده و حجم فروش را افزایش دهد (دای، ۱۹۹۴؛ نیراج، گوپتا، و ناراسیمهان^[۱۳۲]، ۲۰۰۱). به‌عنوان مثال، ازآنجایی‌که شرکت‌ها دارای روابط نزدیک برتر با مشتریان و اعضای کانال می‌باشند، آن‌ها می‌توانند به هزینه خدمات و فروش کمتر دست یابند (جانسون و سلنز، ۲۰۰۴؛ سریواستاوا، شروانی و فاهی، ۱۹۹۸). به‌طور خلاصه، این نشان می‌دهد که قابلیت مرتبط با بازار می‌تواند عملکرد مالی برتر برای شرکت‌ها را ایجاد کند، ما فرض می‌کنیم که:
۵-۳: قابلیت پیوند با بازار بر عملکرد مالی تأثیر مثبت دارد.
۶-۳: قابلیت بازاریابی بر عملکرد مالی تاثیر مثبت دارد.
فصل سوم:
روش‌شناسی تحقیق
۳-۱- مقدمه
در این فصل به بررسی روش تحقیق می‌پردازیم. در این راستا، ابتدا اهداف، اهمیت و ضرورت تحقیق، سؤالات و فرضیات تحقیق را مطرح کرده و سپس به بررسی روش‌شناسی تحقیق پرداخته ‌شده است که در این راستا، روش تحقیق، جامعه و نمونه آماری معرفی می‌شوند، سپس ابزار جمع‌ آوری داده‌ها، روائی و پایایی ابزار پژوهش مورد سنجش و ارزیابی قرار می‌گیرد. درنهایت روش تجزیه‌وتحلیل داده‌ها، مدل تحقیق، متغیرهای تحقیق و تعریف عملیاتی آن‌ها ارائه می‌شود.
۳-۲- اهداف تحقیق
۳-۲-۱- هدف اصلی تحقیق
هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی چگونگی تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری شرکت بر عملکرد روابط از طریق ایجاد قابلیت‌های سازمانی شرکت‌های صنعتی بزرگ و متوسط استان زنجان است.
۳-۲-۲- اهداف فرعی تحقیق
با توجه به هدف اصلی تحقیق، اهداف فرعی عبارت‌اند از:
بررسی تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر عملکرد متمرکز بر مشتریان.
بررسی تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر عملکرد همکاری مشتریان.
بررسی تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر عملکرد مالی.
بررسی تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر قابلیت پیوند با بازار.
بررسی تأثیر ارتباطات مبتنی بر همکاری، بر قابلیت بازاریابی.
بررسی تأثیر قابلیت پیوند با بازار بر عملکرد متمرکز بر مشتریان.
بررسی تأثیر قابلیت بازاریابی بر عملکرد متمرکز بر مشتریان.
بررسی تأثیر قابلیت پیوند با بازار بر عملکرد همکاری مشتری.

بعضی مؤلفان حقوق کیفری، اضطرار و حالت ضرورت را دو تأسیس جداگانه‌ی حقوق کیفری دانسته‌اند ولی مبنای این تمایز را روشن نکرده‌اند. ولی به نظر می‌رسد این شبهه و تمایز به این دلیل است که این دو تأسیس یکی از حقوق اروپایی وارد قوانین ما شده و دیگری از حقوق اسلامی است.
ـ در حقوق ایران تعریفی از اضطرار ارائه نشده است و همچنین مؤلفان حقوقی نیز در این‌باره وحدت نظر ندارند.^[۱۰]
حقوقدانان تعاریف زیادی ارائه داده‌اند ولی آن تعریفی که آقای دکتر ایرج گلدوزیان در رابطه با اضطرار ارائه نموده‌اند رساتر و کامل‌تر به نظر می‌رسد. ایشان می‌فرماید: اضطرار موقعیت شخصی است که با فقدان هر گونه تعرّضی بیرونی، برای حفظ حقوق یا اموال در معرض خطر خود یا دیگری، ناگزیر از ارتکاب جرم می‌گردد.^[۱۱]

در کل، در اضطرار فشاری که بر معامل وارد می‌شود نتیجه‌ی اوضاع و احوالی است که مقصود از آن اجبار بر انجام معامله بوده است. در این مورد محرّک انشاء عقد امری درونی و شخصی است.^[۱۲]
هرگاه انسان خود را در فشار و تنگنا بیابد که ناگزیر باشد برای رهایی از آن عملی را انجام دهد که برای نجات پیدا کردن از این گرفتاری، ضرورت عقل به انجام دادن این عمل حکم می کند بدون اینکه دیگری او را به انجام عمل وادار کرده باشد.^[۱۳]
اضطرار حالت و شرایطی است که هر گاه مکلف در آن قرار گرفته نسبت به عمل انجام شده خواه فعل و خواه ترک فعل مؤاخذه نخواهد شد بلکه مضطر به وظیفه‌ی اصلی عمل نموده است.^[۱۴]
ـ مقصود از حالت ضرورت، حالتی است که فرد به واسطه‌ی وجود خطری شدید ناشی از عوامل قهری به منظور حفظ جان یا مال خود یا دیگری و دفع خطر دست به ارتکاب جرم می‌زند.
در ترمینولوژی حقوقی در بیان مفهوم اضطرار آمده است: « اضطرار در فقه و حقوق مدنی حالتی است که در آن تهدید وجود ندارد ولی اوضاع و احوال برای انجام یک عمل طوری است که انسان با وجود عدم رضایت و تمایل به آن کار، به سابقه‌ی آن اوضاع و احوال، آن کار را علی‌رغم میل باطنی خود ولی از روی قصد و رضای خاصی که آن را در حقوق مدنی رضای معاملی می‌نامند، آن معامله یا آن کار را انجام می‌دهند. و این مقدار از رضا حداقل رضایی است که وجود آن شرط، نفوذ عقد است.^[۱۵]
ـ در فرهنگ‌های حقوقی فرانسه حالت ضرورت (état de nécessité) به حالتی اطلاق می‌شود که در آن حالت فرد توانایی حفظ مصالح قانونی خود و مصالح قانونی غیر را ندارد مگر آنکه دست به ارتکاب جرم بزند که در این حالت در صورت تحقق بر فراز مشروط مربوط به خطر قریب‌الوقوع و نیز عمل مرتکب، انجام عمل مجرمانه از سوی وی مجاز تلقی خواهد شد.^[۱۶]
وقتی گفته می‌شود جرم در حالت ضرورت واقع شده که شخص بر اثر یک حادثه‌ی انسانی یا طبیعی، خود را مجبور به عمل مثبت یا منفی مجرمانه تشخیص می‌دهد که برای نجات خودش یا نجات دیگری از یک خطر مهم و قریب‌الوقوع راه احترازی غیر از اجرای جرم مزبور ندارد.^[۱۷]
ـ برخی از حقوقدانان فرانسوی حالت ضرورت را حالتی دانسته‌اند که یک مرتکب توانایی ندارد حفظ نماید حالتی را که چه مالی باشد یا غیر مالی، مگر آنکه دست به ارتکاب جرم بزند، مثلاً برای آنکه از گرسنگی نمیرد اقدام به ربودن نانی نماید و یا دکتر برای حفظ مادر در هنگام زایمان اقدام به سقط نوزاد نماید.^[۱۸]
برخی دیگر از حقوقدانان حالت ضرورت را به حالتی تشبیه کرده‌اند که طی آن مرتکب برای حفظ منافع فوق‌العاده و مهم‌تری راهی ندارد به جز آنکه اقدام به ارتکاب عملی نماید که توسط قانون جزای جرم شناخته شده است.^[۱۹]
ج: مفهوم فقهی
در مورد اضطرار، آراء و عقاید قابل توجهی از ناحیه‌ی فقهای عظام ابراز گردیده است. حقوق اسلام نیز قواعد ضرورت و اضطرار را پذیرفته است و قاعده‌ی «الضَروراتُ تبیحُ المَحْظوراتِ» از قواعد مسلم فقه اسلام است. به طوری که یکی از فقهای امامیه در مورد اهمیت قاعده مزبور با یکی دانستن حالت ضرورت و اضطرار می‌نویسد: «هر حرامی جز قتل مسلمان بر مضطر حلال است».^[۲۰]
قانونگذار ارتکاب جرم در حالت ضرورت را موجه دانسته است و از عوامل موجهه‌ی جرم به حساب می‌آید.
ـ شهید اول در لمعه می‌فرماید: به هنگام ضرورت و ناچاری خوردن محرمات از (مردار و شراب و ..) جایز است به هنگام ترسیدن از تلف شدن و بیماری … .^[۲۱]
ـ صاحب شرایع السلام نیز در لواحق به مبحث خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها تحت عنوان «اَلنَّظَرُ فی حال إِلإِضطرار» گوید: یعنی هر چیزی که قائل به منع خوردن آن شدیم از محرمات. پس در آن با حال اختیار است و در حالت ضرورت خوردن آن جایز و رواست.^[۲۲]
محقق مضطر را کسی می‌داند که اگر غذا نخورد از ترس تلف شدن بترسد و همچنین به نخوردن از بیماری بترسد و همچنین اگر بترسد ضعف و سستی با ظهور علامت هلاکت که او را به پس افتادن از رفقا بِکشاند یا بترسد از ضعف سواری که به خوف تلف شدن بِکشاند که در این هنگام برای او خوردن آنچه که این ضرورت را بر طرف کند حلال می‌شود.^[۲۳]
ـ محقق حلّی ادامه می‌دهد آیا برای حفظ جان خوردن محرمان واجب است؟ او از قول بعضی فقهاء می‌گوید: آری واجب است. اگر خوف تلف انسان باشد اجتناب از خوردن محرمات جایز نیست.^[۲۴] زیرا اجتناب از خوردن اعانت بر قتل نفس محترم است که به نصّ کتاب و سنّت از آن نهی شده است. مرحوم محقق حلّی فروع بیشتری را در حالت اضطرار جهت صیانت از نفوس محترمه ذکر می‌کند و با حکم به حلیّت آن در حالت ناچاری آن را رفع مسئولیت کیفری معرفی می‌کند.
ـ امام خمینی(ره) در هر موردی که جهت حفظ نفس بر ارتکاب جرم توقف داشته باشد ارتکاب آن را واجب می‌داند و در چنین حالی (حالت اضطرار و ناچاری) ترک از آن را جایز نمی‌داند. و فرقی بین شراب و طین (خاک) و سایر محرمات قائل نیست. پس اگر عطش پیدا کند که بر جانش ترس پیدا کند خوردن شراب بلکه واجب است و همچنین است اگر به غیر شراب از محرمات، اضطرار پیدا کند.^[۲۵] وی شرط این است که اکل یا شرب محرمات در حالت ناچاری به قدر الضروره باشد نه زاید در آن.
به این لحاظ امام قدس سره در مسئله‌ی ۳۲ از همان مبحث چنین بیان نظر می‌کند که:
اگر به حرامی اضطرار پیدا کند باید بر مقدار ضرورت اکتفا کند و زیاده بر آن جایز نیست. پس اگر ضرورت اقتضاء کند که شراب بیاشامد یا مردار بخورد تا ترس بر خود را رفع نماید، باید به همان اکتفا کند و زیاده بر آن برایش جایز نیست.^[۲۶]
حتی مداوا کردن بیماری‌ها به وسیله‌ی هر شیء حرامی در صورتی که علاج مرض منحصر به آن باشد ولو به دستور دکترهای حاذق مورد اطمینان جایز است و معیار آن است که مداوای آن منحصر به آن شیء حرام باشد.^[۲۷]
ـ موارد دیگری که در حالت اضطرار جواز بعضی اعمال از طرف فقهای شیعه صادر شده نیز وجود دارد از جمله «گرسنه‌ای که شدت جوع ندارد حق دارد از مال دیگری جبراً بگیرد و بخورد و سپس عوض آن را بدهد».^[۲۸]
ـ این بیان فقهی و امثال آن نشان می‌دهد که دین اسلام هر فعل یا دستوری را که باعث ضرر مکلف و اتلاف وی باشد جایز ندانسته و اضطرار رافع تکلیف و اعمال کیفر و تحمل عقاب می‌داند.
همچنین در باب قضاء فقهای عظام، یکی از شرایط را اجتهاد به احکام شرعی می‌دانند.^[۲۹]
ولی بعضی فقها فرموده‌اند که در حالت اضطرار «اگر مجتهد به قدر کافی نباشد می‌توان مقلّد را به منصب دادرسی گماشت و این یک اضطرار است».^[۳۰]
ـ در حقوق اسلام ضرورت و اضطرار غالباً یکی است و در یک معنا به کار می‌رود. حقوق اسلام به اضطرار توجه دارد. هر چند که اعمال حقوقی بیع را که بر اساس اضطرار واقع شده در صورت تنفیذ صحیح می‌داند و حتی در آنها ادعای غبن هم نمی کند. اما در اعمال غیر شرعی مثل جرائمی که به علت اضطرار ارتکاب یافته‌اند مسئولیتی ندارد. مثال: فردی که به ناچار به خوردن گوشت یا مردار یا مسکر یا خون یا شراب؛ شده، گناهکار می‌داند. ^[۳۱]
از نظر حقوق اسلام اضطرار داشتن به چیزی به این معناست که انسان خود را در فشار و تنگنایی بیابد که برای رهایی از آن ناگزیر باشد عملی را انجام دهد و برای نجات پیدا کردن از این گرفتاری، ضرورت و عقل به انجام آن عمل حکم کند، بدون اینکه دیگری او را به این عمل وادار کرده باشد. مثلاً: انسان ناگزیر باشد که بدهی‌های خود را بپردازد یا هزینه‌ی زندگی خود را تأمین کند به دلیل تنگدستی ناچار شود اتومبیل خود را بفروشد.^[۳۲]
اضطرار حالتی است که بر مکلف عارض می‌شود و مرتکب عملی می‌شود که از نظر شرع خواه به صورت فعل و خواه ترک فعل ممنوع است. لذا طبق اصل مسئولیت کیفری مبرّا می‌شود.^[۳۳]
در میان فقیهان امامیه‌ی مرحوم سید محمد کاظم یزدی به این نکته تصریح نموده از اقسام اضطرار موردی است که شخص دیگری را وادار به پرداخت مبلغی پول می‌کند و برای شخص مزبور، راهی جز فروش زمین نباشد. در چنین صورتی وادار نمودن دیگری به پرداخت مبلغ مزبور است نه فروش خانه. و به حکم ضرورت است که معامله بیع واقع می‌شود.^[۳۴]
در حقوق ایران نیز قانونگذار با یک موضع‌گیری موافق با فقه اسلامی اضطرار را به عنوان عامل توجیه کننده‌ی فعل زیانبار مورد پذیرش قرار داده است ولی با وجود این به ضمان مضطر و لزوم جبران خسارت وارده به دیگری حکم نموده است.
مرحوم شیخ مفید که از فقهای امامیه است (از مذاهب خمسه) در دو کتابش اینگونه می‌فرماید: چنانچه مکلف در شرایطی قرار بگیرد که مرتکب عمل ممنوعه گردیده و حال آنکه در حالت عادی نمی‌تواند آن عمل را انجام دهد.
بنابراین مبنا، عمل عبادی انجام شده، ساقط کننده‌ی تکلیف وظیفه‌ی مضطر می‌باشد.^[۳۵]
گفتار دوم: تفکیک اضطرار از مفاهیم مشابه
چنانچه معنای اجبار را عام فرض کنیم و دایره شمول آن را وسیع بدانیم، شامل اکراه و اضطرار هم می‌شود. ولی اجبار به معنای خاص کلمه عبارت است از، کسی دیگری را وادار نماید بدون اختیار مبادرت به انجام عمل یا ترک عمل نماید.^[۳۶]
به رغم نظر برخی حقوقدانان بر اینکه اضطرار از عوامل رافع مسئولیت است، اضطرار و اجبار و دفاع مشروع از عوامل موجهه جرم می‌باشند.
در سیستم حقوقی اسلام دفاع مشروع به عنوان یک حق شناخته شده و فقهای شیعه در بعضی موارد اقدام به دفاع را تکلیف شرعی اشخاص دانسته‌اند و دفاع مشروع را از عوامل موجهه و تبرئه کننده دانسته و رافع هر گونه مسئولیت مدنی و کیفری می‌دانند.
در اکراه نیز اکثر حقوقدانان معتقدند که شخص فاقد رضا و طیب نفس است و مقصود از سلب اختیار در اکراه، فقدان رضا و طیب نفس است.^[۳۷]
الف: تفاوت اضطرار با دفاع مشروع
به رغم اینکه در دو حالت، فشار وجود دارد، فرد مضطر و فردی که در دفاع قرار گرفته قدرت انتخاب دارند چرا که هر دو مخیرند بین ارتکاب و عدم ارتکاب فعل.
با توجه به نظرات اکثر حقوقدانان، هر دو حالت از عوامل موجهه جرم می‌باشند و بر همین مبنا فرد مضطر و دفاع کننده از مجازات معاف می‌باشند.
در دو حالت عملی که بر حسب اصل بزه به شمار می آید در جهت نجات از خطر یا دوری از زیانی بالفعل انجام می شود.^[۳۸]
دفاع مشروع در واقع چیزی جز حالت ضرورت با کیفیتی ویژه نیست.با وجودی که حالت ضرورت در گذشته تنها شامل خطرات علیه اشخاص می شدو خطرات علیه اموال را در بر نمیگرفت.و بدینگونه با دفاع مشروع تفاوت بسیار داشت.اما عقاید جدید ضرورت را در مورد خطرات علیه اموال نیز با مورد خطرات علیه اشخاص یکسان می داند.
ولی تفاوت این دو، آن است که به حکم قاعده‌ی «اتلاف» فرد مضطر مسئولیت مدنی دارد و خسارت وارده بر دیگری را باید جبران کند چرا که فرد زیان‌دیده هیچ گونه دخالتی نداشته است ولی مدافع در دفاع مشروع به دلیل ضرری که در این زمینه وارد شده است، نه مسئولیت جزایی دارد و نه مسئولیت مدنی.
اضطرار چون ناشی از عوامل مختلفی است، عمل فرد مضطر در مقابل عمل مجرمانه نیست ولی مدافع در دفاع مشروع عملش در مقابل عمل مجرمانه‌ی مجرم است.
عمل مدافع در دفاع مشروع مقابل فردی است متجاوز. ولی عمل فرد مضطر مقابل فردی است که اصلاً دخالتی نداشته است.
در اضطرار، خطر ناشی از شرایط طبیعی و یا به صورت غیر مستقیم از انسان است ولی مدافع در دفاع مشروع، تهدیدی که می‌شود به طور مستقیم از طرف انسان یا حیوان می‌باشد.
همچنین حقوقدان محترمی^[۳۹] معتقد است که اضطرار مانند دفاع مشروع مبتنی بر نفع اجتماعی است ولی این دو تأسیس حقوقی از جهاتی با یکدیگر متفاوت هستند. زیرا لازمه‌ی دفاع مشروع وجود حمله‌ی قبلی است در حالی که در مورد اضطرار، ارتکاب جرم توسط مضطر بدون تهاجم و تعرض قبلی انجام می‌شود.
ب: تفاوت اضطرار با اجبار
این دو اصطلاح حقوقی با یکدیگر مشابهت و همچنین تفاوت‌هایی دارند. وجه تشابه آنها در این است که هر دو فعل حرام و جرم را مباح می‌کنند. یعنی فعل اجباری و اضطراری هر دو جرم محسوب نمی‌شوند.
و اضطرار و اجبار از عوامل موجهه جرم می‌باشند، به رغم وجود اراده و اختیار در اضطرار، انسان در این دو حالت تحت فشار شدید قرار گرفته و قدرت تصمیم‌گیری متزلزل گشته است. وقتی انسان در حالت اضطرار و اجبار قرار می‌گیرد، ممنوعیت یک عمل مجرمانه نادیده گرفته می‌شود هر چند که قبل از این حالت، ممنوعیت فعل را می‌دانسته. در مسائل کیفری، اضطرار و اجبار، تحت شرایطی رافع مسئولیت می‌باشند.
اما وجه تمایز آنها در این است که اجبار، قصد و اراده را از انسان سلب می‌کند و در واقع شخص مجبور، فاقد قصد و اراده و اختیار است. و حقوقدان می‌گوید: اراده‌ی مجبور سلب شده و اراده‌ی اجبار کننده جایگزین آن می‌گردد. اما در حالت اضطرار، اعمال شخص مسبوق به قصد و اراده است. کسی که برای رفع تشنگی که جان او را در خطر انداخته مبادرت به شرب خمر می‌کند با اراده و اختیار این کار را انجام می‌دهد، هر چند که تحت تأثیر فشار تشنگی شدید باشد. آقای باهری می‌گوید: همین تفاوت‌ها بین اجبار و حالت ضرورت نیز وجود دارد.

مسیحیان مانند بیشتر آن هایی که به خدا ایمان دارند، بر این باورند که خدا از آفرینش انسان و جهان هدفی دارد و کمال انسانی در این است که از این هدف درکی درست داشته باشد و بر اساس این هدف زندگی کند. از این سبب است که در مسیحیت نیز مثل سایر مکاتب خدا باور اصل این است که اخلاق و پرستش خدا تفکیک ناپذیرند. با این همه و علیرغم آن که در ادبیات دینی مسیحی آموزه های اخلاقی فراوانی به چشم می آید، روشن است که مسیحیت در پی تأسیس قواعد اخلاقی خاصی نیست (ر.ک: کیت وارد، ۱۳۸۱: ۱۲۳). از نگاه مسیحیان مسیح نیامده است تا اصول اخلاقی جدیدی موعظه کند. مهم ترین اصل اخلاقی کتاب مقدس که باعنوان قاعده­ی طلایی شناخته می شود: «با مردم آن گونه رفتار کنید که دوست دارید با شما چنان رفتار کنند. » اصلی است که در اعماق قلب هر انسانی نهفته است.

2. 2. اخلاق عهد جدید مرحله‌ای است از مراحل اخلاق عهد عتیق

یکی دیگر از مهم ترین ویژگی های اخلاق عهد جدید آن است که این اخلاق مرحله ای از اخلاق عهد عتیق است. مسیحیت، در مجموع یک خوانش تازه از الاهیات و آداب یهودی است که توسط عیسی مسیح آغاز شد و پس از توسط رسولان او ادامه یافت. به همین دلیل است که مسیحیت را به درستی می توان دینی دانست که از دل دین دیگری (یهودیت) بیرون آمده است. این دین جدید متون دین قبلی را به رسمیت می‌شناسد و مبانی تئوریک دین قبلی را فی‌الجمله قبول دارد. پس برای بحث در هر موضوعی چون خدا، انسان، مرگ، نجات، آینده، معاد و … در مسیحیت باید دید که ریشه‌ی یهودی آن چه بوده و اگر تحقیقی بدون نگاه به سابقه‌ی یهودی آن به انجام برسد، پژوهش ناقصی خواهد بود.

آن چه از متون مقدس مسیحی بر می آید این است که عیسی به دنبال آن نیست که اخلاقی ارائه کند که از آن چه در تفسیر رایج سنت حاخامی یهود آمده است در اساس متفاوت باشد. حتی بیشتر از آن در این متون، عیسی با قاطعیت به جامعه­ یهودی و اندک هواداران خود اطمینان می دهد که: «گمان مبرید که آمده‌ام تا تورات یا صُحُف انبیا را باطل سازم. نیامده‌ام تا باطل نمایم، بلکه تا تمام کنم. زیرا هر آینه به شما می‌گویم، تا آسمان و زمین زایل نشود، همزه یا نقطه‌ای از تورات هرگز زایل نخواهد شد تا همه واقع شود. پس هر که یکی از این احکام کوچکترین را بشکند و به مردم چنین تعلیم دهد، در ملکوت آسمان کمترین شمرده شود. امّا هر که به عمل آورد و تعلیم نماید، او در ملکوت آسمان بزرگ خوانده خواهد شد. » (متی۵: ۱۷-۱۹). آن چه اخلاق مسیحی را از اخلاق یهودی متمایز می کند، تفاوت در آموزه ها نیست بلکه تفاوت در نگاه به آموزه ها است. عیسی به اخلاق یهودی به شکلی می نگریست که در سنت رایج آن روزگار واکنش هایی را در پی داشت.
رویکرد عیسی به اخلاق یهودی بریده از شرایط محیطی و جغرافیای زیستی این قوم نبود، نگاه اصلاحی به اخلاق یهودی از روزگاران پیش از عیسی توسط انبیاء بنی اسرائیل آغاز شده بود و عیسی در همان جریان اصلاحی به اخلاق نگریست و رویکردی تازه پدید آورد. رویکردی که بر اساس آن دین در خدمت انسان بود و نه انسان در خدمت دین.

3. 3. اخلاق عهد جدید کاملاً مبتنی است بر شخص و شخصیت عیسی

عهد جدید عبارت است مجموعه ای از گزاره ها که درباره عیسی انشاء شده ­اند. این گزاره ها دو موضوع را در باره­ی عیسی بیان می کنند: شخصیت او و کارکرد او. که معمولاً به گزاره های دسته اول مسیح شناسی و دسته دوم نجات شناسی اطلاق می شود (ر.ک: تیلیش، ۱۳۸۱: ۳۰-۳۵). در الاهیاتی که از شخص عیسی بحث می شود پرسش هایی چون: عیسی که بود؟ چگونه زاده شد؟ مورد توجه اند. برای نمونه وقتی متی در تلاش نمایانی از نسب نامه عیسی در آغاز انجیل خود سخن می گوید بر آن است تا به بیان کیستی عیسی بپردازد. و یا وقتی در اناجیل گزارش هایی در باره­ی چگونگی تولد او، شرح حال او و… بررسی می شود در حقیقت به بیان شخص عیسی اشاره می شود. در این سلسله ادبیات دینی عیسی به شکل ماشین وار مایه­ی نجات است و کافی است به او ایمان آورده شود تا رهایی حاصل گردد. او بنده­ی بلاکش خدا است و بدون این که اراده­ی نجات قوم را داشته باشد و یا به آنان راه نجات و رهایی را یاد دهد و برای آنان اخلاقی پی بریزد آنان با ایمان آوردن به وی نجات خواهند یافت. در این بخش از الاهیات مسیحی عیسی میانجی است و وجودش به شکل ماشینی باعث آشتی دادن خدا و انسان می گردد. به عبارت دیگر عیسی با فدیه کردن خود، رابطه­ میان انسان و خدا را اصلاح می کند؛ رابطه‌ای که در روزگار نخستین بر اثر گناه آدم، نیای انسان، تیره شده بود. این درک از نجات، آدمی را به یاد «بز طلیعه» در یهودیت می‌اندازد که در روز عیدِ کفاره، گناهان قوم را می‌شوید، (لاویان۱۶: ۲۰- ۲۲). همان چیزی که یوحنا به روشنی از آن یاد می کند: «مسیح برّه­ی خدا بود که گناهان جهان را بر می‌دارد» (یوحنا۱: ۲۹) و پولس با حرارت بیشتری بر آن تأکید دارد: «او آمد که با قربانی کردن خود، گناه را بردارد. » (عبرانیان۹: ۲۶).
اما در دسته­ی دوم از ادبیات مسیحی، کارکرد عیسی مورد توجه است. در این بخش عیسی باید در اخلاق مسیحی دارای نقش باشد، نقشی که ممکن است الان ایفا گردد و یا برای روزگار بازگشتش در نظر گرفته شود. به همین دلیل در این ساحت از دین مسیحی عیسی نه میانجی که منجی است.

1. 1. اخلاق عهد جدید آخرت گرایانه است

رستاخیز عیسی برای مسیحیان دو پی آمد مهم داشت: الف) حقانیت عیسی را اثبات می‌کرد و مسیحیان به همین دلیل هر ساله این روز را جشن می‌گیرند. ب) انتظار بازگشت عیسی را در تمام زندگی و درک دینی مسیحیان استوار کرد. به همین دلیل است که تمام آموزه های عهد جدید و آئین های مسیحی از این آموزه تأثیر پذیرفته اند و به گونه ای عمیق با آن درارتباط اند. در میان آیین‌ها و نیز رفتار دینی مسیحیان، موارد فراوانی وجود دارد که تنها در صورتی دارای معنا خواهند بود که اعتقاد به رستاخیز و بازگشت عیسی وجود داشته باشد. برای مثال می‌توان از آیین غسل تعمید، که نشانه­ی ورود به جامعه­ کلیسا است، آغاز کرد. این عمل در شمار اسرار کلیسا و «به معنای دفن شدن و برخاستن برای زندگی جدید است» چیزی که به هنگام بازگشت عیسی روی خواهد داد. و همچنین درآیین عشای ربانی، که اتحاد مقدس خوانده می‌شود (ون وورست، ۱۳۸۵: ۷۴)، مسیحیان با فرو بردن تکه‌ای نان، که نمادی از جسم عیسی است، در کاسه‌ای از شراب، که آن هم نمادی از خون عیسی است، به صورت نمادین بدن خود و عیسی را در هم می‌آمیزند و با عیسی متحد می‌شوند تا آن‌گاه که عیسی باز می‌گردد آنان نیز که در گوشت و خون با مسیح شریک شده‌اند با او باز گردند. روشن است که این اسرار مسیحی تنها در این صورت قابل فهمند که در کنار آموزه­ی بازگشت مسیح قرار گیرند.
در این میان اخلاق عهد جدید با آموزه­ی بازگشت عیسی کاملاً در ارتباط است.  به گفته‌ای «این اخلاق قهرمانانه اساساً آخرت‌شناسانه است. » (Robert L, 2014, v2 ). این اخلاق، بر بُنِ نگرشی آخرت‌شناسانه استوار می‌شود، نگرشی که با انتظار و مراقبه همراه باشد؛ چیزی که در سراسر اناجیل و بارها مورد تأکید بوده است: «پس بیدار باشید زیرا نمی‌دانید که در چه وقت صاحب خانه می‌آید، در شام یا نصف شب یا بانگ خروس یا صبح. » (مرقس۱۳: ۳۵). این وعده آخرت‌شناسانه زمینه مناسبی است برای موعظه دایمیِ ‌رعایت آنچه عیسی گفته است. مدام تأکید می‌شود که با بازگشت عیسی و اقامه­ی ملکوت الهی تنها کسانی وارد این ملکوت خواهند شد که اخلاقی زیسته باشند و بر اساس آنچه عیسی گفته است رفتار کرده باشند: «تا عدالت شما بر عدالت کاتبان و فریسیان افزون نگردد هرگز در ملکوت الهی داخل نخواهید شد. » (متی۵: ۲۰).
اوج این رهیافت آخرت‌شناسانه در اخلاق عهد جدید در رسایل پولس تجلی کرده است. «در نگاه پولس فهم اخلاقی مسیحیان با الحاق آنان به مسیح در زندگی روحانی اش کامل می‌گردد. » (دوم قرنتیان۵: ۱۴و رومیان۶: ۱-۱۱و غلاطیان۲: ۲۰) (Ibid). در این نگرش، غایت زیست اخلاقی یک مؤمن مسیحی زیستن در عیسی و یکی شدن با اوست، تا در هنگام بازگشت عیسی نیز دوباره با او باز گردد.

1. 1. اخلاق عهد جدید، اخلاقی کاملاً دینی است.

کلیه‌ی مجوزهای اخلاقی در عهد جدید مبتنی هستند بر سیره و گفتار مسیح یعنی هر کاری را که مسیح انجام داده باشد و یا به آن امر کرده باشد عملی اخلاقی است و هر چه مسیح از آن نهی کرده باشد غیراخلاقی است. به خلاف یهودیت که عمل اخلاقی و رفتار خوب چیزی است که خدا گفته باشد و سیره و رفتار هیچ فردی حتی موسی مجوز عمل یا ترک کاری نیست.
اخلاق مسیحی با دین مسیحی کاملاً گره خورده است به گونه ای که اگر اخلاق را از مسیحیت بگیریم نه دین مسیحی می‌ماند و نه اخلاق آن، زیرا اخلاق مسیحی چیزی نیست جز رفتار مسیح و دین مسیح نیز چیزی نیست جز این اخلاق.

• • • • • • 1. 1. محتوای اخلاقی عهد جدید

             

             

         

         

     

     

اگر چه عیسی، خود در عمل به اصول اخلاقی عهد عتیق کوشا بود و همراهان خود را به عمل کردن به این اصول دعوت می کرد (ر.ک: صادق­نیا، ۱۳۸۴)، ولی مسیحیان در همان آغاز عمل به تورات را کنار گذاشتند. با این حال بسیاری از مسیحیان در تلاش بودند که رفتار خود را بر کتاب مقدس هماهنگ کنند و تا می توانند اصول اخلاقی خود را از کتاب مقدس اخذ کنند. اما این کتاب مقدس نیاز به تفسیر دارد تا برای تبدیل شدن به یک آیین نامه­ی رفتاری مفید باشد. به همین دلیل  مسیحیان عهد جدید را راهنمای تفسیر باقی کتاب مقدس می دانند و با استناد به آن اصول رفتاری خود را از کتاب مقدس اخذ می کنند.
بر اساس این اصل کلی عهد جدید در اخلاق مسیحی از موقعیت ممتازی برخوردار است. بسیاری از مسیحیان بر این باورند که اخلاق در عهد جدید هرگز نباید دچار تغییر شده و یا به کناری نهاده شود. اما روشن است که عهد جدید به مانند کتاب مقدس یهودیان مجموعه ای است از نوشته های پراکنده که برای مخاطبان مختلفی نوشته شده اند، به همین دلیل است که رویکرد اخلاقی واحدی در این کتاب قابل شهود نیست. سه رویکرد نسبت به اخلاق در عهد جدید وجود دارد: اناجیل، رسایل پولس، سایر نوشته ها.

1. 1. رویکرد اخلاقی اناجیل:

از آنجا که اخلاق مسیحی بر محور عیسی و سیره­ی رفتاری و کرداری اش استوار است و این سیره در متون مقدس ارائه شده است، مهم‌ترین منبع اخلاق مسیحیت اناجیل هستند زیرا اناجیل سیره‌ی مسیح را گزارش می‌کنند.
رویکرد اخلاقی اناجیل در واقع رویکرد اخلاقی عیسی به شمار می آیند. عهد جدید هیچ اشاره‌ی هدفمندی به موضوعات اخلاقی ندارد، به بیان دیگر این نوشته در مقام پایه ریزی یک مکتب منسجم اخلاق نیستند. اخلاق موجود در اناجیل، اخلاق یک‌پارچه‌ای نیست، زیرا این نوشته‌های مخاطبان متفاوتی را مورد توجه قرار داده و به همین دلیل از ادبیات همسانی بهره نمی برند. برای نمونه انجیل متی برای تبلیغ در میان بنی اسراییل نوشته شده و انجیل یوحنا در یک فضای کاملاً تأویلی نوشته شده است. با این توضیح به اخلاق در اناجیل پرداخته می­ شود:

۲-۳-۳- نوع الفاظ
آدمی با سخن گفتن، آنچه را که در درون خویش دارد آشکار می‌کند و مقصود خویش را با سخن گفتن بیان می‌کند. در امر به معروف و نهی از منکر از جمله عواملی که در پذیرش امر و نهی تأثیرگزار است نوع الفاظ استفاده شده توسط آمر و ناهی است.
امام علی (ع) فرمودند: در انسان ده خصلت وجود دارد که زبان او آن ها را آشکار می سازد؛ این ده خصوصیت عبارتند از: زبان معرف درون و نیت انسان هاست، این قابلیت را دارد که سوء تفهم ها و دعواها را برطرف کند، می تواند حلال مشکلات باشد و یا وسیله ای برای پرسش و پاسخ، با آن می توان به وصف پرداخت و دعوت به نیکی کرد، جلوی زشتی را می توان با آن گرفت، می تواند بسیار جذب کننده باشد (کلینی،۱۳۶۲، ج ۸ : ۲۰).^[۳۴]

الفاظ و جمله های تذکر باید سالم و صالح باشد و از آفاتی چون نیش زدن ، تحقیر توهین و فحش و هرگونه بدگویی دیگران برکنار باشد تا وظیفه دینی انجام گیرد و آمر به معروف در حرکات اصلاحی خود پیروز شود امیرالمومنین (ع) فرمود : من حسن کلامه کان النجح امامه (فیض کاشانی، ج ۵ : ۲۵۶).
سخنان آفتمند تاثیری ندارند و چه بسا جز گناهان به حساب آیند و با گناه نمی‌شود خدا را اطاعت کرد و گناه‌کاری را هدایت کنیم بلکه سخنان آفت‌مند می توانند گنهکار را در موضع بدتری قرار دهند .
احترام به گنهکار از عوامل موفقیت عرصه امر و نهی دینی است و او را از لجاجت و عصبی شدن دور کرده و درجه ی پذیرش او را بالا می برد زیرا امر و نهی دینی درعین حال که یک حرکت مثبت و متعالی است در مواردی این ذهنیت را برای گنهکار پدید می آورد که مبادا تذکر دهنده قصد توهین و تحقیر او را دارد اما با احترامی که به او می گذارد این ذهنیت منفی از میان می رود .
ذهنیت دیگری برای گنهکار مطرح است و آن اینکه تذکر دهنده او را گنهکاری بیش نمی‌داند پس برای من شخصیتی قائل نیست اما وقتی مشاهده می کند حرمت او بطور کامل حفظ شده است سوء ظن احتمالی او به حسن ظن تبدیل می گردد نکته روانشناختی دیگری وجود دارد و آن این است که احترام به گنهکار موجب  می شود احساس شخصیت کند و این احساس زمینه خوبی برای پذیرش تذکر است زیرا کسانی که احساس شخصیت نمی‌کنند حق پذیری در آنها ضعیف و با تعلل و تاخیر و بهانه جویی همراه است و چه بسا کار آنها به استهزاء امر و نهی و آمر و ناهی کشیده شود البته نباید احترام به گنهکار با اغراق همراه باشد و از حالت طبیعی خارج گردد زیرا در این صورت تذکر دهنده در ذهن گنهکار زیر سوال می رود و در نتیجه پذیرش او ضعیف می گردد .
احترام به گنهکار این است که با اخلاق اسلامی و رعایت حقوق دیگران و پرهیز از هر گونه بد رفتاری و بدگفتاری با او روبرو شویم اما عده ای به جای آن با طرح مسائل غیر واقعی شخصیت دروغین را از گنهکار به او ارائه می دهند استفاده از عناوین چون شما از سرمایه های اسلام هستند اسلام به وجود شما نیازمند است شما از افتخارات کشور به شمار می‌روید و آنچه که گنهکار از آن تعجب می کند و خود را در آن جایگاه نمی‌بیند نه تنها تاثیر مثبتی ندارد که از تاثیر منفی هم برخوردار می باشد بله گاهی از این تعریف ها نسبت به افراد خاص و محدودی مبالغه به حساب نمی‌آید که در این صورت استفاده از آنها می تواند سودمند باشد .
آنچه که باید از سوی تذکر دهنده انجام گیرد احترام بدون افراط و تفریط به گنهکار است و احترام ما نباید به خضوع و تواضع بیش از حد در برابر او منتهی شود و گرفتار مداهنه گردیم مداهنه که اسلام از آن نهی کرده است همان چرب زبانی ,تملق داشتن روابط بسیار خوب و عادی با کسی است که بی پروا گناه می کند (اکبری، (۱۳۸۷) : ۱۶).
باید گفت سزاوار است، آمر به معروف و ناهی از منکر این گونه باشد :
در امر و نهی مانند طبیب دلسوز و پدری مهربان باشد.
در امر و نهی مصلحت طرف را در نظر بگیرد.
امر و نهی او لطف و رحمتی بر معصیت کار و بر امت اسلامی باشد.
قصد خود را خالص کند و تنها برای رضای خداوند اقدام کند و عمل خود را از هرگونه وسوسه و برتری جوئی پاک کند.
خود را پاک و منزه نداند، چه بسا همان شخصی که اکنون خطائی از او سر زده است ، دارای صفات پسندیده ای باشد، که مورد محبت الهی است، هرچند این عمل او هم اکنون ناپسند و مورد غضب الهی باشد. ( فریضه عظیمه یا امر به معروف و نهی از منکر، ۱۳۷۳: ۴۶ )
تذکر دهنده اگر چه از گناه و گنهکار ناراحت است اما نباید برای خنک کردن دل خود توهین کند و ناسزا گوید زیرا ما به دنبال اصلاح دیگران هستیم ونه خنک کردن دل خود . دل مومن در آخرت خنک خواهد شد و این تقدیری است که رقم خورده است . احترام به شخصی که مرتکب گناهی شده است، پذیرش او را در نزد ما نشان می دهد و بیان کننده این می باشد که او احساس جدای از ما نکند و سخن ما راحت تر مورد قبول او قرار گیرد .
۲-۳-۴- امر و نهی متناسب با شرایط
از عوامل تأثیر گزار بر پذیرش امر و نهی توجه به شرایط پیرامون امر و نهی است در هر زمان شرایط متفاوت است در احادیث نسبت به شناخت زمان اشاره شده است و این که ما موظف هستیم زمان خود را بشناسیم و ما در اینجا به جند نمونه از آن ها اشاره می کنیم؛
امام علی (ع) فرموده اند: داناترین مردم به مقتضیات زمان کسی است که از تحولات آن دچار شگفتی نشود و خویشتن را نبازد(خوانساری، ۱۳۶۶: ۳۴۲)، و نیز فرموده اند : کسی که عارف به مقتضیات زمان است و از دگرگونی های پیرامونش آگاهی دارد شایسته است هرگز خویشتن را از تحولات و تغییرات اجتناب ناپذیرش در امان نداند (همان منبع: ۱۴۸).
امام صادق (ع) از مطالب حکیمانه داود نقل کرده اند که : انسان عاقل موظّف است زمان خود را بشناسد و به وظائف خویش متوجّه باشد ( مجلسی، ج ۵: ۳۴۲).
همچنین در جای دیگر این امام بزرگوار فرموده اند: کسی که عالم به مقتضیات زمان خود باشد مورد هجوم اشتباهات قرار نمی گیرد. (کلینی، ۱۳۶۲ ، ج ۱: ۲۷) .
به نظر می رسد با توجه به آگاهی از مقتضیات زمانی، توجه به سیاست های بین المللی، شرایط حکومت و خصوصیات این زمان در اثربخشی امر و نهی تأثیرگزار است، با بهره گرفتن از تجارب تاریخی در حوزه امر و نهی و شناسایی روش هایی که منجر به کامیابی در این حوزه است می توان امر به معروف و نهی از منکر در حوزه حجاب را ارتقاء بخشید، با توجه به مدیریت جهانی مد لباس، توجه به فرهنگ منطقه ای در امر و نهی سبب می شود امر و نهی پذیرش بیشتری داشته باشد.
۲-۳-۵- احساس امنیت مخاطب
احساس امنیت مخاطب امر و نهی یکی دیگر از عوامل تأثیرگزار بر پذیرش امر و نهی است؛ امنیت در لغت به معنای (ایمن شدن و در امان بودن و بی بیمی ) تعرف شده است (معین، ۱۳۶۲: ۳۵۲) واژه امنیت معدل واژه security است که ریشه لاتین این واژه secures است که در لغت به معنای نداشتن دلهره و دغدغه است ( ۳ :۱۹۹۰ ،kelement) می توان مفهوم امنیت را به مصونیت از تعرض و تصرف اجباری و بدون رضایت در مورد افراد به نبود هراس و بیم و نسبت به حقوق و آزادی های مشروع و به مخاطره نیفتادن این حقوق و آزادی ها و مصون بودن از تهدید و خطر مرگ ، بیماری، فقر و حوادث غیر مترقبه و در کل هر عاملی که ارامش انسان را از بین ببرد تعرف نمود ( ۱۰۲-۴ :۱۹۹۹ ،jones .wyne) جانمورز امنیت را این گونه تعریف کرده است امنیت یعنی رهایی از تهدیدات زیان بخش (ربیعی، ۱۳۸۳: ۱۳)
احساس امنیت^[۳۵] را توینگتون و تایور واکنش عاطفی به جرائم خشونت بار احتمالی و آسیب های فیزیکی در نظر می گیرند پین، ویلیام و هادسون احساس امنیت را طیفی از واکنش های عاطفی و عملی به جرم و بی نظمی که افراد یا اجتماع که با آن مواجه اند در نظر می گیرند ( ۱۲ :nod ،Gert)
مقصود از احساس امنیت در این پژوهش آن است افرادی که در حوزه حجاب و پوشش مورد امر و نهی قرار می گیرند از ناحیه امر و نهی کنندگان متوقع برخوردهایی چون تهدید، ضرب و شتم نبوده، ضمن دوری از دلهره و اضطراب، احساس آرامش کنند. ارتباط این مؤلفه با تأثیرگذاری امر و نهی در حوزه حجاب از آن رو قابل تبیین است که احساس امنیت و آرامش، اعتماد مخاطب را جلب و فرصت بهتری جهت دریافت پیام امر ونهی فراهم می سازد تا فراتر از اثربخشی سطحی و مقطعی اقناع حقیقی برای مخاطب حاصل گردد به ویژه در مورد غالب امر و نهی شوندگان در مسئله حجاب که دختران و بانوان هستند و آنها از نظر روحی و روانی از لطافت و حساسیت ویژه برخوردارند. یادآور می شود ضرورت احساس امنیت به گونه ای از قانون «الایسر فالایسر و الاسهل فالاسهل»(خمینی-امام- ۱۳۹۰، ج۱: ۴۷۷) که بر ضرورت رعایت ترتیب در اجرای مراحل امر و نهی و اکتفاء بر اقدامات ساده و کم هزینه و آرام دلالت دارد، مستنبط است.
۲-۳-۶- تربیت مخاطب
تربیت مخاطب در پذیرش و عدم پذیرش امر و نهی اثرگزار است؛ واژه تربیت در لغت به معنای پرورانیدن یا پرورش دادن- یعنی به فعلیت دارآوردن نیروهای بالقوه –(دهخدا: واژه تربیت) آمده، امّا در اصطلاح تعاریف متعددی از آن ارائه شده است، این تعاریف در عین تعدد ، همگی در این جهت توافق دارند که تربیت فرآیندی است که نتیجه اش تغیر رفتار فرد (اعم از ظاهری و باطنی)و کسب هنجارهای مورد قبول می باشد؛ چرا که عنصری گوهرین تربیت سازندگی انسان است، چنانکه برای زندگی مفیدو مؤثر باشد(رفیعی، ۱۳۸۸: ۹۰)
تربیت مخاطب امر و نهی در پذیرش آن تأثیر دارد و چنانچه امر و نهی به عنوان هنجاری مورد قبول باشد امر و نهی پذیرفته می شود.
۲-۳-۷- عملکرد ارگان های مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر
یکی از عوامل مؤثر بر امر به معروف و نهی از منکر نحوه عملکرد نیروهایی است که در این حوزه فعالیت دارند. چنانکه می دانیم جهت امر به معروف و نهی از منکر ارگانی تحت عنوان ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد که توضیحاتی در این ارتباط داده می شود:
ستاد احیاء امر به معروف و نهی از منکر که متشکل از ارکان زیر است؛
الف: رئیس
ب: شورا
ج: دبیر
د: معاونت ها
ه: دفاتر ستادی
ریاست شورای ستاد به عهده امام جمعه استان یا نماینده ولی فقیه و نایب رئیس ستاد، استاندار می باشد و در اولین جلسه ستاد دبیر و عضو معتمد مردمی مشخص می شود .
اعضای شورای ستاد در استان به دو دسته ثابت و متغیر به شرح زیر تقسیم می شود : اعضای ثابت شورای ستاد در استان ها ؛ امام جمعه، مدیر کل آموزش و پرورش، استاندار، رئیس دادگستری، مدیر کل ارشاد اسلامی، فرماندهی نیروی مقاومت بسیج استان، رئیس سازمان تبلیغات، فرماندهی نیروی انتظامی، دادستان انقلاب اسلامی، مدیر کل صدا و سیمای استان، مدیر کل اداره اطلاعات، یک و یا دو نفر از شخصیت های روحانی و معتمد مردمی
اعضاء متغیر ستاد: این اعضاء به وسیله ریاست یا دبیر ستاد برای شرکت در جلسات بر حسب تناسب موضوع و تخصص و وظایفی که در اجرای طرح به عهده خواهند داشت و یا در مسائل فنی ، اداری ، مالی ، اقتصادی ، حقوقی ، سیاسی دارای تخصص و تجربه باشند و یا دارای اطلاعات دیگری باشند که حضورشان در جلسه با نظر اکثریت مؤثر و لازم تشخیص داده شود دعوت می شود. ^[۳۶]
لازم به ذکر است هماهنگی و همکاری نیرو های مرتبط با امر به معروف و نهی از منکر در مراحل نظری و علی الخصوص در مراحل اجرایی در اثربخشی امر به معروف و نهی از منکر بسار اثرگذار می باشد.
۲-۳-۸- روش های عملی
تبلیغ و امر به معروف و نهی از منکر به دو روش مستقیم و غیرمستقیم معولا صورت می گیرد در حالیکه روش غیرمستقیم مؤثر و نافذتر است و اگر این روش پشتوانه روش مستقیم نباشد آن روش کارائی و تأثیر نخواهد داشت.
روش گفتاری همان تبلیغ ظاهری به وسیله گفتار و امثال آن است، اما روش غیرمستقیم این است که مبلّغ یا آمر و ناهی خود به آنچه می گوید با عمل، دیگران را به سوی اجرای احکام اسلامی سوق دهد .
«کونوا دعاه للناس بغیر السنتکم لیروا منکم الورع و الاجتهاد، والصلاه و الخیر فان ذلک داعیه» (عاملی ، ج ۱۱ : ۱۹۴)؛ مردم را با غیر زبان خود دعوت کنید، تا پارسایى و سخت کوشى و نماز و خوبى را از شما ببینند؛ زیرا این ها، خود [بهترین] مبلّغند.
امر به معروف و نهی منکر چنانچه سیاست پشت پرده را عهده دار شود و افراد جامعه را به وسیله ی رفتار و اعمال به انجام معروف سوق دهد می تواند بسیار تأثیرگزارتر باشد.
۲-۳-۹- خصوصیات آمر و ناهی

سرمایه فکری
سرمایه فکری
سرمایه فکری
سرمایه فکری
سرمایه فکری
سرمایه فکری

(عطافر و علینقیان، ۱۳۹۱، ۳۲)
فرض اصلی مدل این است که سرمایه انسانی روی سرمایه ساختاری و سرمایه مشتری (ارتباطی) اثر دارد. اما این دو از یکدیگر مستقل اند. تقویت این دو عامل باعث بهبود عملکرد می گردد. این مدل سرمایه انسانی را مهمترین عامل در نظر می گیرد. (شکل ۲-۱۳) (عطافر و علینقیان، ۱۳۹۱، ۳۲)
تصویر ۲-۱۳: مدل دانشگاه ونسترن اونتاریو
سرمایه ساختاری
عملکرد
سرمایه انسانی
سرمایه رابطه ای
عملکرد
سرمایه فکری
(عطافر و علینقیان، ۱۳۹۱، ۳۲)
۲-۱۹-۶- مدل مون و کیم
مون و کیم (۲۰۰۶)، سرمایه انسانی را با شاخص هایی هم چون قابلیت کارکنان، رضایتمندی کارکنان و پایداری کارکنان بیان کرده اند. قابلیت کارکنان شامل شایستگی های فردی، مهارت های افراد و سرمایه گذاری سازمان در سرمایه انسانی شان است. رضایتمندی کارکنان اشاره به بیان عاطفی و احساسی کارکنان دارد. رضایت کلی کارکنان در ارتباط مثبتی با رضایت شغلی و تعهد سازمانی است که منعکس کننده تفاوت بین آنچه که کارکنان از شغل خود می خواهند و آنچه که آن را درک کرده اند می باشد. پایداری کارکنان نیز در درجه اول اشاره به نگهداری و حفظ کارکنان دارد. جابجایی داوطلبانه می تواند تهدیدی برای سازمان به عنوان از دست دادن دانش انباشته شده کارکنانی که سازمان را ترک می کنند، باشد. بر این اساس، سازمانها باید در حفظ کارکنان، پیشگام باشند.

مون و کیم، سرمایه ساختاری را با توجه به شاخص هایی از قبیل فرهنگ سازمانی، فرآیندهای سازمانی، سیستم های اطلاعاتی و مالکیت فکری تعریف کرده اند. فرهنگ سازمانی که منبعی پایدار در مزیت رقابتی است به عنوان ادراکات مشترک از شیوه های سازمانی درون واحدهای سازمانی و مفروضات مشترکی که اغلب در سطح ناهشیارانه درک میشود، تعریف می شود.
فرآیندهای سازمانی اشاره به رفتارهایی دارد که در آن افراد از منابع اطلاعاتی یا دانش موجود در محیط کاری استفاده می کنند. فرآیندها به طور مستقیم بر اقدامات روزمره ای که رخ می دهند، تاثیرگذار هستند. سیستم های اطلاعاتی اشاره به فن آوری اطلاعات به کار گرفته شده در مدیریت دانش دارد. سیستم های اطلاعاتی به تنهایی اثر قوی ای بر عملکرد سازمان ندارند اما موقعی که به طور استراتژیک در اتحاد با فرآیندهای کاری و توسعه دانش افزایش یافته مدیریت می شوند، منجر به افزایش ارزش سرمایه فکری کسب و کار می شوند. چهارمین عنصر، مالکیت فکری است. مالکیت فکری اغلب دارایی ملموس و آشکار سرمایه فکری است زیرا آن به طور قانونی حفظ شده است.
مالکیت فکری به سازمان ها در تامین سرمایه گذاری از طریق دستیابی به ثبت اختراعات ۱ و علائم تجاری کمک می کند.
تصویر ۲-۱۴: ابعاد و شاخص های سرمایه فکری (مون و کیم، ۲۰۰۶)