۲-۶-۱ تاریخچه دلفی
واژه دلفی بـه معبـدی بـه نـام دلفـی (Delphi Oracle) در یونان باستان باز می گردد که در آنجا از فرد برگزیده ای که دارای ویژگی معصومیت و لغزش ناپذیری بود و از آینـده خبر می داد و مردم یونان و سـایر نقـاط دنیـا درآن زمـان برای کسب اطلاعـات و آگـاهی از آینـده شـان بـه آنجـا مراجعـه می کردنـد و از وی راهنمـایی و مـشورت می گرفتند نگه داری می کردند [۲۷] . کـاپلان بـه اصـلی از اصول معبد با عـنوان “پیـشگویی غـیرقابل تحریف” (non-falsifyable prediction) اشـاره مـی کنـد کـه فاقـد ویژگی راست و دروغ است.
۲-۶-۲ تعریف دلفی
دلفی فنی است که برای ایجاد یک فرایند ارتباطی ساختارمند که جهت حل یک مـشکل پیچیـده بـه کـار بـرده می شود. دالکی، هلمر و گوردون معتقدند که این فـن بـر پایه روش پرسش جدلی و دیـالکتیکی(Dialectical Inquiry) استوار است؛ یعنی تـز (مطـرح کـردن یـک ایـده و نظـر(، آنتی تز(برخورد ایده ها و نظرات) و سرانجام سـنتز(توافـق اجماع جدید). سپس خود سنتز تبدیل به تز جدید شـده، برای رسیدن به اجمـاع دربـاره یـک موضـوع پیچیـده و خاص کمک می کند. در این روش، بدون اینکه به حضور فیزیکی و ملاقات شرکت کننـدگان بـا یکـدیگر نیـازی باشـد، یـک گـروه متخصـصان[۱۷] مجموعه ای از فرضیه ها را درباره وضــعیت آتــی و آینــده موضــوع تحــت بررســی، فرمـول بنـدی مـی کننـد. مجموعـه فرضـیه هـا بـین شرکت کنندگان توزیع می شود و ناشناس بودن آنـان برای سایر شرکت کنندگان باعث می شود تا آنان به جرح و تعدیل مجموعه فرضیه های طرح شـده بپردازنـد و ایـن فرایند تکراری تا رسیدن به اجماع درباره فرضیه هـا ادامـه می یابد. روش دلفی، برپایه بررسی ها و مطالعات ساختاری استوار بوده، در آن به اطلاعات شهودی دسترس پذیر کیفی و کمی دست یافته، عناصر اکتشافی، پیشگویی و حتـی دسـتوری را درخـود داراسـت. مشخصاً نمی توان گفـت کـه تنهـا یـک روش دلفـی وجود دارد، بلکه گونه های مختلفـی بـا کاربردهـای متنوع از این روش ارائه شده است. با وجود این، در این باره که در روش دلفی بررسی نظر متخصصان در دو یا چند دور انجام می شود، کـه هـر دور، در آخـر مورد بررسی قرار گرفته، نتایج آن به عنوان بازخورد، به اعضای شرکت کننـده در تحقیـق ارائه مـی شـود اتفاق نظر وجود دارد. بدین ترتیب، پاسخ متخصصان و دیدگاه های آنان از دور دوم، تحـت تـأثیر نظـرات همکـاران شـرکت کننـده در تحقیـق کـه از دور اول گردآوری شده قرار می گیـرد. بنـابراین، روش دلفـی یک فرایند ارتباط گروهی با ساختاری نـسبتاً محکـم و قضاوت متخصصان درباره موضـوعاتی اسـت کـه به طور طبیعی، دانش کافی در آن باره وجود نـدارد و یا جو نایقینی بر آن حاکم است. کولس به نقل از وچسلر، یک روش دلفی استاندارد را اینگونـه تعریـف می کند: «مطالعـه و بررسی که به وسیله یک گروه نظارت کننده، رهبری وهدایت می شود و شامل چندین دور است. با بهره گرفتن از یک گروه، متخـصص انجـام می شود کـه بـرای همدیگر ناشناس هستند و هدف ایـن روش رسـیدن به یک اجمـاع نظـر در بـین گروهـی از متخصـصان، براساس شناخت شهودی و ذهنی آنان است، که پس از هر دور یک بازخورد استاندارد آمـاری از میانـه های قضاوت گروه به اعضا ارائه می شود».
روش دلفی یک فرایند پیش بینی است. به علت اهمیت آن، در سایر حوزه ها نیز استفاده های زیادی از آن به عمـل می آید. به نظـر لینـستون تـوراف [۲۶] موارد استفاده از این روش عبارتند از:
۲-۶-۳ موارد استفاده دلفی
-
- جمع آوری اطلاعـات جـاری و تـاریخی ناشـناخته وغیرقابل دسترس؛
-
- بررسی وآزمون اهمیت حوادث تاریخی؛
-
- ارزیابی بودجـه احتمـالی اختـصاص یافتـه؛ انتخـاب برنامه ریزی محلی و منطقه ای؛
-
- برنامــه ریــزی مجتمــع هــای دانــشگاهی و گــسترش برنامه ها؛
-
- ارائه دلایل موافق و مخالف برای یک انتخاب بالقوه؛
-
- شـرح و بـسط روابـط در پدیـده هـای پیچیـده اقتصادی و اجتماعی؛
-
- تعیین و روشن کردن محرک های عینی و ادراک شـده انسانی؛
-
- تعیین اولویت های اهداف اجتماعی و ارزش هـای فردی؛
۲-۶-۴ ویژگیهای عمده روش دلفی
این روش با این هدف ابداع شده است که حداکثر استفاده از نظرات گروهی به عمـل آورده، مخالفت و ناسازگاری را به حداقـل برسـاند. لو[۱۸] [۲۸] برای این روش پنج ویژگی عمده برمی شمارد:
-
- نمونه، شامل گروهی است که با دقت زیاد از میان متخصصان انتخاب شده، طیف وسیعی از نظرات را درباره موضوع یا مشکل مورد بررسی ارائه می دهد.
-
- شرکت کنندگان معمولاً ناشناس هستند؛
-
- میانجی(برای مثال، پژوهشگر) پرسشنامه های دارای ساختار را تدوین کرده، گزارش های بازخورد را در طول پژوهش به اعضای گروه عرضه می کند.
-
- در مطالعه یک فرایند تکراری وجـود دارد کـه اغلـب شامل سه یا چهار بار تکـرار یـا چهـار دور پرسـشنامه و گزارش های بازخورد است؛
-
- مطالعه دارای یک نتیجه نهایی است و نوعاً بـه شـکل
یک گزارش تحقیق که شامل نتایج دلفی، پیش بینـی هـا، انتخاب برنامه های خـط مـشی بـه همـراه نقـاط قـوت و ضعف، توصیه هایی به مدیران بالا و احتمـال طـرح هـای عملی برای تکامل و اجرای برنامه ها و خط مشی هاست. لانگ[۱۹] [۲۴] تنها چهار ویژگی عمده برای آن ذکر کرده است که عبارتند از:
-
- پرسشنامه ساختارمند؛
-
- تکرار؛
-
- بازخورد کنترل شده؛
-
- ناشناس و گمنام بودن پاسخ دهندگان؛
در مطالعه دلفی نیز مانند سـایر پژوهش هـای عـملی، باید به برنامه ریزی جزئی و نیز اجرای مؤثر مطالعـه،توجه ویژه ای بشود. چهـار فعالیـت کلیـدی در ایـن روش عبارتند از:
-
- تعیین مسئله؛
-
- انتخاب گروه؛
-
- تعیین اندازه گروه؛
-
- اجرای دورهای دلفی.
۲-۶-۵ انواع دلفی
در اکثر منــابع، ایــن تکنیــک بــه ســه دســته: کلاســیک[۲۰]، سیاســی[۲۱] و تصــمیم[۲۲] تقسیم بندی شده است [۲۹]. دلفــی کلاســیک دارای مشخصــات: گمنــامی متخصصــین، تکرار یا بازگویی، بازخورد کنترل شده، گزارش آماری پاسخ های گروه و تمرکز بر اجماع اسـت [۳۰, ۳۱]، و گـاه بـرای بـرآورده ساختن نیاز محققین تعدیل شده که “دلفی کلاسیک تعـدیل شـده”[۲۳] نـام مـی گیـرد [۳۲]. بعضـی از مشخصات روش های تعدیل شده: تعاملات گروه بدون گمنـامی پاسخ دهنده ها، عدم نیاز در رسـیدن بـه اجمـاع، نـوع سـؤال (بـاز/ بسته) و روش آنالیز (کیفی/ کمی) بکار رفتـه اسـت [۳۳]. دلفـی سیاسی ابزار تسهیل سازی بوده و داده هـا در اینجـا کلامـی و رسیدن به اجماع و متخصص بودن شرکت کنندگان لازم نیست، و هدف نهایی، انتخاب مناسبتـرین سیاسـت اسـت [۳۴]. دلفـی تصــمیم، گروهی متشــکل از افــراد در موقعیــت تصــمیم گیــری است [۳۲]. یکی از جدید ترین روش های دلفی “دلفی برخط” یا “دلفی بلادرنگ”[۲۴] است. گوردون و پیس[۲۵]، روش پیشرفته ای به عنوان یک راه ابتکاری برای انجام مطالعات دلفی تعریف کردند که شامل “دور های” پی در پی نیست و در نتیجه با توجه به چارچوب زمانی مورد نیاز برای انجام چنین مطالعاتی به یک سطح بالاتری از بازده منجر می شود [۳۵]. فریدوالد، فون اورتزن، و کوهلز[۲۶] تاکید کرده اند که با بهره گرفتن از “دلفی بلا درنگ "، شرکت کنندگان تنها دو بار قضاوت نمی کنند بلکه زمانی که نتایج نظرات دیگر شرکت کنندگان را دیدند می توانند بارها و بارها نظر خود را تغییر دهند [۳۶]. بنابراین، مشخص است که روش دلفی بلا درنگ نیاز به محاسبات و ارائه پاسخ های گروه به صورت بلا درنگ دارد. این روش در مواردی در دنیا در حال استفاده است که برای نمونه “پروژه پیش بینی فناوری”[۲۷] [۳۷] با بهره گرفتن از یک گروه متشکل از ۱۰۰ کارشناس در سراسر جهان به پیش بینی پیشرفت در تمام زمینه های علوم و فن آوری می پردازد [۳۸]. نمونه دیگر، “پروژه افق”[۲۸] [۳۹] است که در آن آینده نگاران در حوزه آموزش، با بهره گرفتن از همکاری برخط به روش دلفی، پیشرفت های فناوری در حوزه آموزش و پرورش را برای استفاده در چند سال آینده پیش بینی می کنند.
۲-۶-۶ اهداف و کاربردها
هدف اصلی دلفی، پیش بینی آینده بود [۴۰] اما در زمینه های تصمیم گیـری و افـزایش اثربخشـی آن، قضـاوت، تسـهیل حـل مسأله، نیازسنجی، هدف گذاری، کمک بـه برنامـه ریـزی، تعیـین اولویـت، پیش بینـی آینـده، خلاقیـت، سـازماندهـی ارتباطـات گروهـــی، جمـــع آوری گروهـــی اطلاعـــات، آمـــوزش گـــروه پاسخ دهنده، تعیین سیاست ها، تخصصـیص منـابع و اجمـاع یـا توافق گروهی نیز به کار می رود [۴۱, ۴۲, ۴۳, ۴۴, ۴۵, ۳۱] همچنـین بـه عنوان روش تحقیق: تحقیـق کمـی در مطالعـات توصـیفی، روش تحقیق کیفی و تلفیقی ذکر شـده اسـت [۲۹, ۴۶, ۴۷] در منـابع بـه مصاحبه دلفی به عنوان نوعی مصاحبه اتنوگرافیک نیـز اشـاره شده است [۴۸].
۲-۶-۷ شرایط کاربرد
مهمترین شرایط مورد نیـاز بـرای کـاربرد دلفـی: نیـاز بـه قضاوت متخصصان و نظرات گروه وسیع، توافـق گروهـی در دستیابی به نتایج، وجود مشکل پیچیده، بزرگ و بـین رشـته ای و عــدم توافــق یــا ناکامــل بــودن دانــش، در دســترس بــودن متخصصین با تجربه و متخصص،حتی از نظر جغرافیایی پراکنده، لزوم گمنامی در جمع آوری داده ها، عدم محدودیت زمانی و عدم وجـود روش با هزینه اثربخش دیگری است [۴۹, ۵۰, ۴۱].
۲-۶-۸ اجزای اصلی دلفی
اجـزای اصـلی دلفـی شـامل تکـرار یـا بـازگویی[۲۹]، پرسشنامه، متخصصین، بازخورد کنترل شده، گمنامی، آنالیز نتایج، اجماع، زمان و تیم هماهنگ کننده است [۵۱, ۵۲, ۵۳] که در زیـرهر یک به اختصار شرح داده می شود.
بازگویی یا تکرار : منظــور تکــرار یکســری دورها بــه صــورت فراینــدی، سیستماتیک و نوشتاری به وسیله پرسشنامه و با هدف روشن تا اجماع نظرات اسـت [۵۱] کـه متخصصـین حـداقل دو بـار در مــورد ســؤال مشــابه نظــر داده [۴۴] و بــا دریافــت اطلاعــات از سایرین، امکان تجدید نظردر پاسخ های خود را دارند که باعـث توسعه کار گروهی بدون آگاهی از وجود سایرین می شود [۴۲] و در اصـــل، از تـــأثیر منفـــی نفـــوذ شخصـــیت و وضـــعیت شرکت کنندگان در پاسخ های سایرین اجتناب می گردد [۳۲]. از نظر تعداد دورها، مقالات ۲ تا ۱۰ دور را گـزارش داده انـد [۳۳]. اما دلفی کلاسیک در برگیرنـده چهـار دور بـوده کـه محققـین معمولاً برای دستیابی به اهداف تحقیق خود، آن را به دو تا سه راند کوتاه می نمایند [۴۴, ۵۱]. در هر صـورت، تصـمیم گیـری در مورد تعداد دورها تا حد زیادی عملی یا تجربی بوده و بسـتگی به زمان در دسترس و نوع سؤال آغازین دارد [۲۹, ۲۳, ۴۹]. گرچه با افزایش دورها، صحت افزایش یافته اما اغلب بعد از سه دور، خستگی ایجاد می کند و معمولاً نتایج جدید و مفیـدی بـه دسـت نمی آید. همچنین شیوه تکرار در طی دورها نوشـتاری و به طور معمـول مـداد و کاغـذی، از طریـق پسـت معمـولی و یـا پسـت الکترونیک و دورنگار است [۳۴]
۲-۷ منطق فازی
از آن زمانی که انسان اندیشیدن را آغاز نمود، همواره کلمات و عباراتی را بر زبان جاری ساخته که مرزهای روشنی نداشته اند. کلماتی نظیر “خوب"، “بد"، “جوان"، “پیر"، “بلند"، “کوتاه"، “قوی"، “ضعیف"، “گرم"، “سرد"، “خوشحال"، “باهوش"، “زیبا” و قیودی از قبیل ” معمولاً"،"غالباً"، “تقریباَ"، “بندرت". روشن است که نمی توان برای این کلمات مرز مشخصی یافت، برای مثال در گزاره “علی باهوش است ” یا ” گل رز زیباست ” نمی توان مرز مشخصی برای “با هوش بودن” و “زیبا بودن” در نظر گرفت. اما در بسیاری از علوم نظیر ریاضیات و منطق، فرض بر این است که مرزها و محدوده های دقیقا تعریف شده ای وجود دارد و یک موضوع خاص یا در محدوده آن مرز می گنجد یا نمی گنجد. مواردی چون همه یا هیچ، فانی یا غیرفانی، زنده یا مرده، مرد یا زن، سفید یا سیاه، صفر یا یک، یا “این” یا “نقیض این". در این علوم هر گزاره ای یا درست است یا نادرست، پدیده های واقعی یا “سفید” هستند یا “سیاه". این باور به سفید و سیاه ها، صفر و یک ها و این نظام دو ارزشی به گذشته باز می گردد و حداقل به یونان قدیم و ارسطو می رسد.
در سال ۱۹۶۵ پروفسور لطفی زاده مقاله “مجموعه های فازی” را در مجله اطلاعات و کنترل منتشر ساخت در این مقاله لطفی زاده چیزی را که برتراند راسل،جان لوکاسیه ویچ و ماکس بلک و دیگران آن را “ابهام” یا “چند ارزشی” نامیده بودند “فازی” نامید مجموعه های فازی با مثال مجموعه قد انسان آغاز به کار کرد این مورد اولین مجموعه فازی معرفی شده توسط لطفی زاده بود. لطفی زاده مفهوم بلندی قد انسان را با منحنی متناسب آن بیان کرد .
