با اعمال ، و به ‌حلقه ‌قفل‌ فاز خطای نوسانی در خروجی PLL ناشی از عدم تعادل از بین می‌رود. سیستم شکل (۲-۱۸) با بهره گرفتن از PLL جبران‌شده مورد ارزیابی قرار گرفت. شکل (۲-۲۵) نتایج خروجی‌های PLL جبران‌شده را نشان می‌دهد. شکل (۲-۲۶) نشان‌دهنده خروجی‌های PLL جبران‌شده با اعمال اختلال در ورودی می‌باشد. مشاهده می‌گردد که بدون تغییر در پاسخ گذرا، تناوب ناشی از عدم تعادل در خروجی از بین رفته است. شکل (۲-۲۷) جریان‌های مدار شکل (۲-۲۳) را با بهره گرفتن از PLL جبران‌ شده نشان می‌دهد. عدم وجود هارمونیک‌ها و سینوسی بودن شکل موج‌ها مشهود است. بسته به ‌استراتژی کلی کنترل در سیستم به‌کار رفته، می‌توان عدم تعادل را به‌طرق مختلف در خروجی جبران نمود [۲۴].

(ب) (الف)

(پ)
شکل (۲-۲۵) : نتایج حلقه قفل فاز با ورودی سه فاز نامتعادل و با به‌کارگیری تکنیک جبران عدم تعادل.
(الف) : ولتاژهای ورودی، (ب) : فرکانس لحظه‌ای تخمینی، (پ) : فاز خروجی PLL [24]

(ب) (الف)

(پ)
شکل (۲-۲۶) : نتایج برای PLL جبران‌شده با ورودی سه فاز نامتعادل و ورود اختلال پله‌ای فاز به‌میزان به ‌میزان

(الف) : ولتاژهای ورودی، (ب) : فرکانس لحظه‌ای تخمینی، (پ) : فاز خروجی PLL [24]

شکل (۲-۲۷) نتیجه جریان تزریقی به ‌شبکه در سیستم نمونه دارای PLL با ورودی جبران‌شده [۲۴]
۲-۲ نحوه استفاده حلقه قفل فاز (PLL) در جبرانساز استاتیکی
۲-۲-۱ بررسی حلقه قفل فاز برای STATCOM به‌منظور افزایش پایداری سیستم قدرت
با کنترل دامنه ولتاژ STATCOM و ولتاژ شبکه، توان راکتیو بین STATCOM و خط انتقال مبادله شده و از اینرو میزان جبران‌سازی موازی می‌تواند کنترل شود. جبران‌ساز سنکرون استاتیکی که در زیر به ‌مطالعه آن می‌پردازیم از نوع دو سطحی ۲۴ پالسه بوده که با بهره گرفتن از یک سیستم کنترلی نوین بر مبنای استراتژی کنترل مجزای محور d-q جریان جبران‌ساز، پایداری شبکه را هنگام تغییرات امپدانس سیستم قدرت بهبود داده و نیز تاثیر استحکام سیستم قدرت بر پایداری STATCOM و تاثیری که حلقه قفل فاز (PLL) با انجام تغییرات بر روی زاویه فاز گذاشته را بر عملکرد STATCOM بررسی می‌کنیم [۲۵].
۲-۲-۱-۱ روش های کنترل STATCOM
برای کنترل میزان توان راکتیو مبادله شده بین بار و STATCOM بایستی اندازه ولتاژ خروجی STATCOM کنترل شود. دو روش اصلی برای کنترل این ولتاژ خروجی وجود دارد ؛ روش مستقیم و روش غیر مستقیم.
در روش مستقیم، ولتاژ خازن dc ثابت بوده و ولتاژ خروجی مستقیما با تغییر زمان‌های کلیدزنی کلیدهای قدرت، تغییر داده می‌شود. عموما این عمل با مدولاسون عرض باند ((PWM^[26] انجام می‌شود. به‌همین جهت روش کنترل مستقیم را روش PWM نیز می‌گویند. در روش غیر مستقیم، تغییری در زمان کلیدزنی‌ها اعمال نمی‌‌شود و اندازه خروجی با تغییر زمان ولتاژ خازن dc انجام می‌شود. برای تغییر ولتاژ خازنdc بایستی آن را شارژ یا دشارژ کرد، که در این عمل توسط ایجاد “تغییر فاز موقتی” بین ولتاژ خروجی STATCOM و ولتاژ خط انجام می‌شود. بدین ترتیب، توان اکتیو بین STATCOM و خط مبادله شده و در نتیجه باعث شارژ و دشارژ شدن خازن dc می‌شود. به‌ همین جهت روش کنترل غیر‌مستقیم را روش کنترل فاز نیز می‌گویند [۲۵].
۲-۲-۱-۲ مبدل ۲۴ پالسه و اساس کنترل STATCOM
انواع مختلفی از مبدل های dc-ac وجود دارند که می‌توانند در STATCOM مورد استفاده قرار گیرند، که می‌توان به مبدل‌های PWM دو سطحی و مبدل های سه سطحی اشاره کرد. از آنجاییکه مبدل‌های چند پالسه دو سطحی از جمله مبدل‌هایی با کارایی آسان می‌باشند و نیاز STATCOM را فراهم می‌سازند، به‌طور گسترده‌ای در کاربردهای STATCOM مورد استفاده قرار گرفته‌اند. از طرفی این مبدل‌ها از نظر اقتصادی نیز کاملا به‌صرفه می‌باشند برای این کار از یک مبدل ۲۴ پالسه دو سطحی استفاده شده و مبدل آن ارائه گشته است. شکل (۲-۲۸)، نشان دهنده وضعیت یک مبدل ۲۴ پالسه dc-ac با بهره گرفتن از ۴ مبدل شش پالسه با سوئیچ‌های GTO به‌همراه چهار ترانسفورماتور مجزا می‌باشد [۲۶].

شکل (۲-۲۸ ) : وضعیت مبدل ۲۴ پالسه [۲۶]
جابه‌جایی فاز بین دو مبدل ۶ پالسه متوالی درجه می‌باشد. شکل (۲-۲۹) نتایج مبدل ۲۴ پالسه را نشان می‌دهد.

شکل(۲-۲۹) : شکل موج ولتاژ خروجی مبدل ۲۴ پالسه [۲۶]
انحراف هارمونیکی(THD^[27]) بصورت رابطه (۲-۳۵) تعریف می‌شود :
(۲-۳۵)
که ، مقدار rms هارمونیک ام ولتاژ (. . . و۳، ۲، ۱= i)، مقدار rms مولفه هارمونیکی کلی، و مقدار rms مولفه فرکانس اصلی می‌باشد. بنابراین مقدار rms کلی ولتاژ مطابق رابطه (۲-۳۶) عبارتست از :
(۲-۳۶)
در این صورت ۰.۹۹۷= می‌باشد که نشان می‌دهد مولفه هارمونیکی ولتاژ، مقدار بسیار کوچکی دارد. GTO بر خلاف مبدل‌های PWM و سه سطحی که قادر به ‌کنترل دامنه ولتاژ می‌باشند، مبدل‌های دو سطحی این توانایی را نداشته و تنها زاویه فاز ولتاز درونی را توسط سیگنال های اعمالی به‌ گیت GTO‌ها می‌توانند کنترل کنند. بنابراین تنها راه جهت کنترل دامنه ولتاژ ac خروجی، کنترل ولتاژ dc خازن می‌باشد. با یک جابه‌جایی فاز کوچک، ، بین ولتاژ STATCOM، و ولتاژ خط انتقال، می‌توان ولتاژ خازن dc را کنترل نمود. اگر نسبت به‌ پس‌فاز باشد توان حقیقی از طرف خط انتقال به‌سمت خازن dc شارش یافته و اگر نسبت به‌ پس‌فاز باشد، توان حقیقی از سمت خازن dc به‌طرف خط انتفال جاری می‌شود. از طرفی برای جبران تلفات سوئیچ‌زنی و تلفات ترانسفورماتور واسط بین STATCOM و خط انتقال، نیاز به ‌مقداری توان اکتیو داشته که جابه‌جایی فاز این مهم را برآورده می‌سازد.

شکل (۲-۳۰ ) : شماتیک سیستم کنترل برای STATCOM [26]
شکل (۲-۳۰)، ساختار STATCOM را نشان داده که در آن از استراتژی کنترل مجزای d-q و همچنین مبدل ۲۴ پالسه دو سطحی استفاده شده است. شیب تنظیمی ‌k را می‌توان بصورت رابطه (۲-۳۷) تعریف کرد [۲۶].
(۲-۳۷)
که در آن، ماکزیمم افت ولتاژ خط هنگامی ‌که STATCOM در مد خازنی کامل عمل کرده و ، ماکزیمم افزایش ولتاژ خط به‌هنگام عملکرد STATCOM در مد القایی کامل می‌باشد. و ، مولفه‌های رنج جریان STATCOM می‌باشد. حلقه قفل فاز (PLL)، سیگنال سنکرون‌ساز مبنا که زاویه ولتاژ خط، θ، می‌باشد را فراهم می‌کند. ولتاژ خط،، با ولتاژ مرجع مقایسه شده و خطای بدست آمده به‌ یک تنظیم کننده ولتاژ اعمال می‌شود و در خروجی، جریان راکتیو مورد نیاز STATCOM با در نظر گرفتن شیب تنظیمی ‌K بدست می‌آید. جریان راکتیو STATCOM، ، که از تجزیه STATCOM، بدست می‌آید. با جریان راکتیو مرجع مقایسه شده و کنترل کننده PI، جابه‌جایی فاز، ، مورد نیاز را فراهم می کند.
۲-۲-۱-۳ عملکرد دینامیکی STATCOM
شکل(۲-۳۱)، بیان کننده یک سیستم قدرت ساده بر مبنای پریونیت به‌همراه STATCOM می‌باشد.

شکل(۲-۳۱) : دیاگرام ساده شده سیستم قدرت به‌همراه STATCOM [۲۶]
، راکتانس معادل سیستم قدرت از دید STATCOM، ولتاژ تونن معادل و ولتاژ باس STATCOM می‌باشد. روابط (۲-۳۸) و(۲-۳۹) بیان کننده عملکرد خازنی STATCOM می‌باشند [۲۶]:
(۲-۳۸)
(۲-۳۹)
۲-۲-۱-۴ تاثیر استحکام سیستم قدرت بر پایداری STATCOM
چناچه در روابط (۲-۳۸) و(۲-۳۹) مشاهده می‌شود، راکتانس، بخشی از سیستم می‌باشد و این موضوع بسیار وخیم است که با افزودن و یا حذف بارها از سیستم قدرت هنگامی‌ که خط انتقال یا ژنراتور دچار قطعی می‌شوند، تغییر می‌کند. بنابراین بهره حلقه بسته کلی سیستم و حاشیه پایداری STATCOM به ‌شدت وابسته به یا استحکام سیستم می‌باشد. اگر امپدانس سیستم افزایش یابد (سیستم ضعیف)، میزان تغییر ولتاژ به‌علت جریان راکتیو STATCOM افزایش می‌یابد و سیستم کلی به‌سمت ناپایداری میل می‌کند. اگر امپدانس سیستم قدرت کاهش یابد (سیستم قوی). سیستم بیشتر پایدار شده هر چند سرعت پاسخ به ‌سیستم ضعیف آهسته‌تر می‌شود. بنابراین توانایی سیستم قدرت تاثیر بسیار زیادی بر زمان پاسخ و پایداری STATCOM دارد. اگر تنظیم کننده ولتاژ به‌منظور تامین یک پاسخ سریع برای سیستم قوی تنظیم شود، امکان ناپایدار شدن سیستم وجود دارد، در حالیکه اگر تنظیم کننده ولتاژ به‌ نحوی تنظیم شود که پاسخ پایداری را برای سیستم ضعیف فراهم نماید، پاسخ سیستم قوی بسیار آهسته و کند خواهد شد، چنانچه بهره حلقه سیستم کلی کاهش می‌یابد [۲۷].
۲-۲-۱-۵ تاثیر PLL بر عملکرد STATCOM
PLLسیگنال سنکرون سازی اصلی که زاویه فاز ولتاژ باس، ، می‌باشد را فراهم می‌کند. این کار از طریق عبور از صفر ولتاژ باس ایجاد می‌شود. در حالتی که یک تغییر ناگهانی نظیر خروج یک بار، در سیستم قدرت رخ دهد، نیم سیکل از ولتاژ (۳/۸ میلی ثانیه برای HZ60 f=) برای PLL نمونه برداری شده تا زاویه ولتاژ جدید بعلاوه تاخیر پردازش سیگنال بدست آید. در این مدت، STATCOM در زاویه فاز قبلی کار می‌کند، در حالیکه فاز ولتاژ باس تغییر کرده است. منوط به ‌مقدار تغییر زاویه فاز و اینکه افزایش و یا کاهش یافته باشد، یک توان حقیقی کنترل نشده و بنابراین یک مبادله توان راکتیو بین STATCOM و خط انتقال در مدت این تاخیر ذاتی PLL رخ خواهد داد [۲۸].
قبل از اعمال حلقه کنترلی بر اساس شکل (۲-۳۰)، که نتایج آن در شکل (۲-۳۲ )نشان داده شده است، تنظیم کننده ولتاژ و همچنین ولتاژ مبدل و ولتاژ باس دارای نوسانات زیادی می‌شوند. بنابراین STATCOM یک پاسخ سریع و پایداری برای سیستم قوی دارد. نوسانات فوق برای سیستم قدرت ضعیف نمایش داده شده است.

1. 1. محدوده و قلمرو حکم حکومتی:

دستوراتی که از سوی فقیه صادر می‌گردد به چند صورت قابل تصور است. (امام خمینی،صحیفه نور، ۱۳۶۹، ۲۰/۱۷۰) .
با بررسی هر یک از این موارد می‌توان به محدوده و قلمرو حکم حکومتی و موارد اتفاق و اختلاف درآن را آشکار نمود: صدور احکام جزئی در زمینه‌ی تنظیم نهاد های اجتماعی، نصب و عزل کارگزاران، تصویب طرح ها و برنامه ها و سایر تصمیماتی که در جهت اداره جامعه انجام می‌گیرد. در چنین مواردی که از مباحات محسوب شده و هیچ گونه امر الزامی در مورد آنها وجود ندارد،ا گر ولی فقیه حکم کند حکم ایشان نافذ است، زیرا این امور از اموراتی است که - بنا به قول ولایت عامه فقیه یا از باب حسبه-دراختیار فقیه حاکم است.

2. 2. خصوصیت های حکم حکومتی:

2. 2. صدور از حاکم اسلامی: از آن جا که حکم حکومتی توسط حاکم اسلامی انشاء می‌شود، بدون فرض وجود حاکم جامع الشرایط،فرض وجود حکم حکومتی ممکن نیست. (اسلامی ،۱۳۸۷، ۶۹)

2. 2. تغیّر: حکم حکومتی که بر اساس تشخیص مصلحت و به ملاحضه زمان و مکان و تشخیص موضوع صادر می‌شود، و این محدویت زمانی و مکانی از شرایط صدور حکم حکومتی است که در احکام ثابت اسلام نیست.(همان)

۳٫ابتناء بر مصلحت: ابتناء بر مصلحت به معنای ابتناء بر همان مصلحت اهم است و حاکم در صدور این گونه احکام تزاحم ملاکات راملاحضه می‌کند و برخی را بر برخی ملاکات دیگر ترجیح می‌دهد و در تشخیص این ترجیح به معرفی شرع از ملاکات و ترجیح برخی بر ملاکات دیگر رأی می‌دهد و زمانی که مصداق حکم اهم را یافت، حکم را صادر می‌کند. (همان،۷۰)
۴٫تعیّن در حوزه اجتماعی: احکام کلی الهی، گاه جنبه شخصی و فردی محض دارند و گاه آثار اجتماعی دارند. ولی از آن جا که احکام حکومتی در فرض وجود حکومتِ مشروع برای حاکم. لزوم انتظام بخشی به امور جامعه است، حاکم در مواردی حکم می‌کند که تاثیر اجتماعی برای آن قابل ملاحضه باشد.(همان)

۵٫حکم حکومتی در زمره احکام متغیر اسلام است، به لحاظ این که صدور از حاکمِ مشروع، حکم شرعی خوانده می‌شود و به لحاظ نفس حکم نیز حکم شرعی خوانده می‌شود؛ به این دلیل که مشروعیت حکم جدای از مشروعیت منبع صدور حکم نیست، مثلاً تحریم تنباکو از سوی میرزای شیرازی درزمان خود و در همان شرایط صدور، حکم شرعی خوانده می‌شد به این دلیل که ادله صدور حکم در همان شرایط وجود داشته است. (همان،۷۲)

۱-۲-۲- نتیجه بحث

حکم حکومتی مجموعه دستوراتی است که توسط حاکم جامعه اسلامی در جهت تامین مصالح عمومی با در نظر گرفتن شریعت صادر می‌شود
فقه سیاسی شامل مجموعه قواعدی می‌شود که عهده دار ایجاد نظم داخلی و همچنین تنظیم روابط کشور اسلامی با بین الملل است لذا این قواعد معین در حالت دستوری از جانب حاکم صادر،که حکم حکومتی نامیده می‌شود و واجب الاتباع است.

۱-۳- بررسی تاریخی جایگاه حکم حکومتی درفقه سیاسی

۱-۳-۱- بنیان فقه سیاسی

۱-۳-۱-۱- شریعت وفقه سیاسی

قرآن دین را، اسلام (ان الدین عندالله الاسلام.آل عمران/۱۹)دین نزد خدواند اسلام است و اسلام را کاملترین دین توحیدی بیان می‌کند(الیوم اکملتُ لکم دینکم واَتممتُ علیکم نعمتی ورضیتُ لکم الاسلام دیناً).مائده/۳٫
«امروز دینم را بر شما کامل کردم و نعمتم را بر شما تمام کردم و دین اسلام را برای شما پسندیدم».
اسلام دین را به معنای عقیده و عقیده را به زندگی ارتباط داده و از آن شریعت را به وجود آورده است. (عمیدزنجانی،۱۴۲۱،۱/۲۱). شریعت در لغت به معنای نهرآبی است که تشنگان به سوی آن می‌روند اما در اصطلاح فقها عبارت است از اوامر و نواهی و ارشاداتی که خداوند تبارک هدف از آن را تربیت انسان و به دنبال آن رسیدن به تکامل بشر را قرار داده است که از طریق وحی انجام شده است. (عمیدزنجانی،۱۴۲۱،۱/۲۱). بنابراین از آن جا که اسلام کامل است و تمامی برنامه های سعادت بخش زندگی را دارد باید گفت که بنیان فقه سیاسی نیز از آن نشات گرفته است.

۱-۳-۱-۲- ضمانت اجرا درفقه سیاسی

تعهد هر انسان مؤمن و مکلف به انجام تکلیف الهی ضمانت اجرا در فقه سیاسی می‌باشد بدین معنا که الزام آور بودن قواعد حقوقی مرتبط با فقه سیاسی حاکمیت اراده تشریعی خداوند است و تعهد فرد و جامعه نسبت به تکالیف الهی در مقام اذعان و عمل از ایمان آنها به حاکمیت الهی نشات می‌گیرد، لذا تمامی امور مرتبط با فقه سیاسی، حتی حقوق سیاسی و حقوق بین الملل از ضمانت اجرا برخوردار است. (عمیدزنجانی،۱۴۲۱،۱/۶۱). برای اجرای ضمانت لازم در فقه سیاسی راه هایی وجود داردکه عبارتنداز:
تعیین مسئولیت و پیش بینی‌های لازم جهت کنترل در قانون داری ضمانت اجرایی باشد همانند مجازات هایی که برای تخلفات رئیس جمهور اعمال می‌شود برا ی این که اجرای قانون اساسی و نظم جامعه تامین شود. (عمیدزنجانی،۱۴۲۱،۱/۶۲). در قانون اساسی جمهوری اسلامی برای اجبار قوای سه گانه به وظایف قانونی خود از اختیارات ریس جمهور و برای اجبار رئیس جمهور از اختیارات رهبری و برای کنترل مقام رهبری از نهاد مردمی خبرگان رهبری استفاده می‌شود. (عمیدزنجانی،۱۴۲۱،۱/۶۲). فقه سیاسی و دولت دراندیشه سیاسی اسلام از مهمترین و بنیادی ترین مباحث است و از زمان پیامبر تاکنون مطرح بوده است.

۱-۳-۱-۳- تحولات فقه سیاسی

به دلیل تغّیرجوامع و نیازهای جدید، همچنین پاسخگو بودن به نیازها، فقه سیاسی هم مورد تحول قرارگرفته است. تحولات فقه سیاسی را می‎توان از دو بعد مورد مطالعه قرار داد:
۱-مرحله تکوین: «دوره تکوین و تأسیس فقه سیاسی به عصر نزول قرآن و دوره زمامداری پیامبر اسلام - صلّی الله علیه و آله - و سنت آن حضرت در مقام ریاست دولت اسلامی باز می‎گردد که در این دوره خطوط کلی فقه سیاسی در زمینه مسائل حکومت، جهاد، تولّی، تبری، صلح، معاهده، دیپلماسی و سیاست خارجی و نظائر آن توسط وحی (قرآن) و سنت پیامبر تعیین شد و سپس در خلال احادیث اهل بیت - علیهم السّلام - تشریح و تفریع شد، عملکرد (سنت عملی) پیامبر - صلّی الله علیه و آله - ضمن تأسیس قواعد کلی فقه سیاسی، نمونه‎ها و تجربه‎های عینی نظریه‎های اسلام را نیز ارائه داد و موفقیت پیامبر - صلّی الله علیه و آله - در اجرای احکام تأسیسی اسلام در زمینه مسائل سیاسی بطور ضمنی حقانیت و صلاحیت و اتقان این احکام را نیز ثابت نمود» .)عمید زنجانی ،۱۳۷۷، ۲ ۵۷/).
۲-مرحله تدوین: در مورد مرحله تدوین فقه سیاسی باید بگوئیم مباحث فقه سیاسی در کتب فقهی معمولاً در خلال ابوابی همچون جهاد، انفال، حسبه، ولایات، قضاء و احیاناً در حدود و دیات مطرح می‎گردید برای عنوان نمونه در کتاب انتصار تألیف سید مرتضی (ره) مباحث فقه سیاسی فقط در پنج صفحه تحت عنوان «مسائل فی المحارب» آمده است.( السید المرتضی،بی تا،۲۳۱ -۲۳۵).

۱-۳-۱-۴- تاریخچه فقه سیاسی

۱-فقه سیاسی نیز مانند فقه عمومی در طول تاریخ اسلام تکوین یافته است (البته باید توجه داشت که فقه سیاسی غیر از فلسفه سیاسی اسلام است. در مطالعه تاریخ فقه سیاسی و ریشه یابی آن در بستر زمان خواه ناخواه باید به عصر پیامبر گرامی اسلام(ص) برگردیم. آن حضرت برای هدایت بشر از آموزه های وحیانی استفاده می نمود. آیات قرآن به تدریج مسائل اجتماعی، اجرای حدود، مسائل حکومتی و سیاسی، مسائل اقتصادی و… را مطرح می نمود(که قسمتی از آن فقه سیاسی است) در جامعه اسلامی زمان پیامبر(ص) احکام با نظارت خود پیامبر(ص) که رئیس حکومت بود اجرا می گردید. تعیین حکام ایالات، فرستادن سفرا و… این در حقیقت نخستین مرحله از تاریخ فقه سیاسی است.( شکوری، ۱۳۷۷، ۴۰-۴۳).
۲- فقه سیاسی بعد از حیات پیامبر(ص):بعد از درگذشت پیامبر(ص)، مسلمین ضمن رو در رو شدن با مسائل جدید، اجتهاد در قرآن و سنت آغاز و بر این اساس فقه سیاسی اسلام تکامل بیشتری پیدا می کند، منتهی مباحث فقه سیاسی در ضمن فقه عمومی مطرح می شد.( همان، ص ۴۰-۴۳).

۱-۳-۱-۵- تاریخچه فقه سیاسی در زمان معصومین

عصرپیامبر(ص)وائمه معصومین(ع):
اصول اولیه و ریشه های اصلی فقه سیاسی اسلام، مانند هر مساله دیگر در قرآن مجید و سنت رسول خدا و ائمه معصومین(ع) قراردارد، به این دلیل که همه احکام و دستورات اسلام درعصرنبوت با نزول آیات قرآن و سنت رسول خدا(ص) تدوین و تکوین یافته و در عصرائمه(ع) فقه اسلام در همان مسیر بنیان گذاری شده و برپایه همان اصول و ملاکها تطور یافته است. (منتظری،۱۴۰۹، مبانی فقهی حکومت اسلامی، مترجم محمود صلواتی، ابوالفضل شکوری،۱/۱۲،۱۳).
نخستین تدوین در تاریخ فقه سیاسی شیعه را می‌توان در میراث گرانبهای امیرالمومنین (ع)یافت به گونه‌ای که با یقین می‌توان گفت که هر جمله‌ای از نهج البلاغه پیامی در زمینه حکومت و مسائل سیاست و مدیریت جامعه می‌باشد و قطعاً برای فقیه در استنباط اصولی فقه سیاسی منبع غنی و مبسوطی تلقی می‌گردد. (عمیدزنجانی،۱۴۲۱،۱/۳۵). اگر هیچ منبع مدونی در موضوع فقه سیاسی بجز عهدنامه مالک اشتر در اختیار فقه شیعه نباشد تنها همین میراث گرانبها برای استخراج کلیه مباحث فقه سیاسی و استنباط احکام مربوط به حقوق اساسی و بین الملل و حقوق اداری نظام اسلامی کافی محسوب می‌باشد (عمیدزنجانی، ۱۴۲۱، ۱/۳۶).
با دقت و توجه در عهدنامه مالک اشترانسان در می‌یابد که مفاد آن تنها مختص عملکرد معصوم نیست به گونه‌ای که مفاد آن عملکرد ،منحصر به معصوم باشد، زیرا که در این صورت انحصار آن به معصوم این شبهه ایجاد می‌گردید که این دستورالعمل را باید زمامدار معصوم و یا نظامی که در راس آن معصوم قرارگرفته اجرا کند ولی مخاطب آن ولی فقهیی است که فاقد عصمت اما امکانات و شایستگی او درحدیک فقیه عادل وکاردان بوده وهرکس دیگر بااین اوصاف می‌توانداجراکننده فرمان امام(ع) باشد. (همان).
در این نکته موضوع واگذاری اختیار معصوم به فقیه جامع الشرایط را بااین جمله امام (ع) خطاب به مالک اشتر به وضوح مشهوداست :«ان لم اُوصک فاعمل برایک». (اگرمواردی فروگذاری گردیده و درباره آنها تو را توصیه ننموده ام در چنین مواردی به رأی خود عمل کن).این مورد بیانگر اهمیت بالای عهدنامه امام می‌باشد که همه جوانب رادرنظرگرفته و عهدنامه همه مواردلازم یک قانون اساسی را برای کشوری اسلامی در بر گرفته است. (همان).
فقهای اسلام در عصر غیبت کبری، طبق این دستور ائمه معصومین(ع) عمل می‌کنند که فرموده اند: «علیناالقاءالاصول وعلیکم التفریع» ما در زمینه احکام و مسائل دینی تنها به بازگویی اصول اولیه و قواعد کلی اکتفا می‌کنیم وشما باید براساس آن اصول و قواعد، شاخه ها و فروع نوینی ازمسائل را استخراج کنید. (الامین، بی‌تا، ۱/۳۸۷).
نتیجه : از آنجا که در رابطه با پیدایش همه فروعات و مسائل فقه این مساله معتبر است، در مورد پیدایش و گسترش عناوین و مسائل فقه سیاسی اسلام نیز صدق می‌کند.
آیات ذیل بیانگر اصل ولایت و حکومت عامه پیامبراکرم(ص) بر جامعه اسلامی و سنگ پایه فقه سیاسی در بنیان نظام فقهی اسلام می‌باشد.
انی جاعلکَ للناسِ اماماً. بقره/۱۲۴٫«من تو رابه پیشوایی خلق برگزیدم»
النبیِ اولی بالمومنین َمن انفسهم. احزاب/۶٫«پیامبر ازمومنان به خودشان سزاوارتر است»
لقدکانَ لکُم فی رسول اللهِ اُسوهٌحسنهً.احزاب/۲۱٫«رسول خدابرای شماسرمشق نیکویی است»
اَن یکونَ لهم الخِیَرَهُ.احزاب/۳۶٫«اینکه برای آنان اختیاری نیست»
علاوه بر آیات مذکور آیاتی نیز مربوط به تشریع اصل امامت اوصیای پیامبر(ص) می‌باشند.
یا ایها الذین آمنوا اطیعواالله واطیعواالرسول واُولی الامرمنکم .نساء/۵۹٫
«ای کسانی که ایمان آوردید خدا و پیامبر را اطاعت کنید و از فرماندارانتاناطاعت کنید»
الیوم اکملتُ لکم دینکم واَتممتُ علیکم نعمتی ورضیتُ لکم الاسلامَ دیناً.مائده/۳٫

با مواد انعکاسی نظیر کائولینیت، میتوان دمای برگ را پایینتر نگه داشته و فشار بخار آب را از برگ به اتمسفر کاهش داد.
گیل^[۵۸] و همکارانش نشان دادند که استفاده از یک لایه ضد تعرق پلی تنی روی گیاه موز، خروج آب موجود در خاک را ۲۲ تا ۴۴ درصد در طول هفت چرخه‌ی آبیاری کاهش میدهد بدون آنکه بر کیفیت و ر شد گیاه اثر مخربی داشته باشد.
آنها برآورد کردند که با بهره گرفتن از‌‌این ضد تعرق:
۱) به طور متوسط ۸۷ متر مکعب آب در هر هکتار ذخیره میشود.
۲) فواصل مطمئن آبیاری از هفت روز به نه روز و نیم افزایش یافت.
داون پورت^[۵۹] و همکارانش در سال ۱۹۳۶ نشان دادند که پاشیدن ضد تعرق‌های لایهای، به طور مؤثری نقصان آب موجود در خاک را برای گیاه خرزهره‌ی تزئینی کم کرد در نتیجه فواصل آبیاری تا حداقل ۲ هفته میتواند افزایش یابد. به علاوه آنها نشان دادند که پتانسیل آب برگ مرکبات ۷ ساله بعد از پیوند، از ۲۱ اتمسفر به ۶ اتمسفر کاهش یافت. با اسپری ضد تعرق‌های لایه‌‌ای، دانه‌های انگور بزرگتر شد و انگور در شرایط کم آبی تولید شد.

ب) افزایش بازتابندگی برگ‌ها:
اسپری کائولینیت به عنوان یک بازتابنده برگ‌ها، مقدار اشعه خورشید جذب شده توسط برگ‌ها را کاهش داده و در نتیجه شدت تعرق به طور قابل توجهی نسبت به عمل فتوسنتز که میتواند ۳۰ درصد آب مصرفی را ذخیره کند، کاهش مییابد. به علاوه گزارش شده است که کاربرد کائولینیت روی برگ‌ها دمای برگ ۳ تا ۴  کاهش داده و تعرق را از ۲۲ تا ۲۸% کم میکند.
پ) تأ‌ثیر تأخیر اندازهای رشد:
تأثیر تأخیر اندازهای رشد مانند CCC به صورت زیر خواهد بود:
۱) افزایش رشد ریشه
۲) تأثیر قابل توجه بر تأخیر در پیری برگ‌ها و در نتیجه افزایش توانایی مقاومت در برابر خشکسالی
۳) متورم نگهداشتن برگ‌ها و زنده ماندن طولانیتر آن‌ها تحت شرایط تنش.
تبخیر:
تبخیر یکی از عوامل بسیار مهم در کشاورزی میباشد اما در عین حال با توجه به شرایط سطح آب بسیار تغییرپذیر است. تلفات تبخیر در مناطق خشک و نیمه خشک وجود دارد. رابطه نزدیکی بین نیاز به آب و تبخیر وجود دارد. پنمن^[۶۰] در سال ۱۹۴۸ مفهوم حداکثر تبخیر از سطح آب پمپاژ شده را براساس مفهوم تعادل انرژی پیشنهاد داد. ممکن است پتانسیل تبخیر که توسط عواملی چون دمای هوا، رطوبت باد، شدت تابش خورشید تعیین میشود و شاخص جامعی از محیط زیست به حساب میآید، بر مفهوم تبخیر به تنهایی ترجیح داده شود.
زمانی که سایبان بسته میشود. تبخیر مستقیم از سطح تنها بخش کوچکی از تبخیر- تعرق کل بیشتر محصولات را جبران میکند.
تنفس:
با افزایش کمبود آب، سرعت تنفس در گونه های مختلف گیاهی به میزان متفاوت کاهش مییابد. سرعت تنفس به تدریج با افزایش کاهش آب و مقادیر معنادار وضعیت متابولیسمی گیاه، کاسته میشود.
تبخیر- تعرق ^[۶۱](ETa):
تبخیر و تعرق دو فرایند بسیار مهم در از دست رفتن آب از خاک بویژه در مناطق کم بارش میباشد. بیشک بسیاری از ویژگیهای سایبان گیاه بر تبخیر- تعرق از گیاه ، بویژه در طول دوران رشد، مؤثر است. پتانسیل محصول تابع پیچیدهای از تبخیر- تعرق در رشد گیاه میباشد.
تعرق گیاه ممکن است در حین استعمال آب به طور قابل توجهی کاهش یابد اما این کاهش توسط افزایش تبخیر از لایه های خیس و رویه خاک جبران میشود. اثر ترکیبی این دو از ET پیشبینی شده برای محصول تجاوز زیادی نمیکند. آب مورد نیاز محصولات توسط آب موجود در خاک و سیستم ریشه تأمین میشود. سرعت واقعی بالاروی آب در گیاه از خاک در ارتباط با حداکثر تبخیر- تعرق تعیین میشود چه آب موجود در خاک کافی باشد و چه گیاه از تنش کم آبی رنج ببرد.
جهت تعیین تبخیر- تعرق واقعی، سطح آب خاک(Sa) ^[۶۲]به عنوان عمق آب به صورت میلیمتر در مترعمق خاک بین میزان آب خاک در نقطه پژمردگی در نظر گرفته میشود. به عنوان یک نشانه کلی Sa بر حسب میلیمتردر متر برای بافتهای مختلف خاک عبارتند از:
خاکهایی با بافت سنگین (رس) …. ۲۰۰میلیمتر در متر
خاکهایی با بافت متوسط (سیلت) …. ۱۴۰ میلیمتر در متر
خاکهایی با بافت درشت ………………۶۰ میلیمتر در متر
۱) فاکتورهای گیاهی:
فاکتورهای گیاهی که بر تبخیر- تعرق تأثیر میگذارند پیچیدهاند. سرعت رهاسازی آب از سطح برگ گیاه بستگی به شیب تجمع بخار آب در زمان اشباع دیواره های سلولی مزوفیل و هوای آزاد بالای گیاه دارد. مقدار انرژی و سرعت تعرق، به عنوان دو عامل مستقل برای حفظ توازن شرایط محیطی عمل میکنند. اعمال زراعی تأثیر اندکی بر تبخیر- تعرق کلی دارند.
گونه های گیاهی از نظر عمق ریشه، تراکم، فاصله، بلندی، جهتگیری و … متفاوت هستند. و این تفاوتها بر تبخیر- تعرق تأثیر میگذارند. گیاهان مختلف به دلایل زیر تبخیر و تعرق متفاوتی دارند:
الف) بازتاب متفاوت ب) ویژگیهای پوششی متفاوت پ) تأثیر مختلف بر تلاطم
ت) توقف تعرق در شب به دلیل انسداد روزنهها
نمونه های مختلفی از راندمان مصرف آب وجود دارند که شامل:
- بهبود بلوغ زود هنگام یا دیر هنگام واریتهها
- بهبود سازگاری واریتهها برای بهره وری از فصول بارندگی
- بهره وری واریتههایی که در دوران تنش رطوبتی شدید همچنان سبز باقی میماند.
- بهبود واریتهها و اعمال زراعی جهت افزایش عمق نفوذ ریشه
۲) پوشش گیاهی:
تبخیر- تعرق بویژه برای محصولات ردیفی که رشد خود را از پایه خاک شروع کرده و در زمان بلوغ ۱۰۰٪ آن را می پوشاند از اهمیت برخوردار می باشد. تبخیر- تعرق با افزایش پوشش تا ۵۰٪ میتواند افزایش یابد. این به این معنی است که تبخیر- تعرق برای محصولات کوتاه کمتر از ۵۰٪ محصولات بلند می باشد.
۳) نفوذ جمعیت گیاهی:
جمعیت گیاهی بر تبخیر- تعرق مؤثر میباشد به طوریکه تراکم بالای گیاهی منجر به تعرق بیشتر و در خاک های خشک تبخیر- تعرق کمتری را موجب میشود.
۴) عمق ریشه:
عمق ریشه در آب و هوای خشک و نیمه خشک بیشتر است، این امر باعث اثر کمتر در تبخیر- تعرق تحت شرایط رطوبتی میشود.
۵) مراحل رشد:
از مرحله جوانهدهی تا بلوغ گیاه افزایش تدریجی در تبخیر- تعرق گیاهان وجود دارد.
۶) انعکاس نور:
تبخیر و تعرق بستگی به مقدار انعکاس از گیاهان مختلف دارد که بر شبکه‌ی تابش اثر میگذارد.
تلفات تبخیر- تعرق:
تلفات آب از اراضی کشاورزی شامل تبخیر از سطح خاک و تعرق از سطوح گیاه میباشد که در مجموع به عنوان تبخیر- تعرق (ET) شناخته میشود.
در گیاهان زراعی نسبتاً انبوه، تلفات تبخیر ممکن است نسبت کمتری از ET را به خود اختصاص دهد. در شرایط مزرعه، اندازه گیری جداگانه‌ی مقدار تلفات تبخیر و تعرق، دشوار است.
گیاه مقداری آب را از طریق روزنه‌هایش به اتمسفر میفرستد، زمانی که آب به راحتی برای گیاه فراهم است، تعرق از طریق تبخیر محدود میشود اما زمانی که بالاروی آب توسط گیاه نسبت به تبخیر افزایش مییابد، گیاه تعرق خود را از طریق بستن تعدادی از روزنه‌های خود متوقف میکند.
تعرق نسبی تنها تابعی از وضعیت آب- خاک محیط ریشه نیست بلکه همچنین تابعی از شاخص سطح برگ (^[۶۳]LAI)، تراکم ریشه و نیاز تبخیر است.
روابط خاک-آب:
جنبه‌های مهم رابطه‌ی خاک- آب شامل موارد زیر میباشد:
۱) آب نقش حیاتی در هوادیدگی خاک دارد و هوادیدگی وضعیت غذایی خاک را از نظر مواد معدنی تعیین میکند.
۲) آب عامل فرسایش محسوب میشود که به حرکت، تفکیک و رسوب ماده‌ی مادری کمک میکند.

این اسید آلی بطور وسیعی به عنوان نگهدارنده ی مواد غذایی مورد استفاده قرار می گیرد. در اکثر موارد این اسید به واسطه ی فعالیت باکتری های لاکتیکی در مواد غذایی تولید می شوند. فرآورده‌هایی مانند ترشی‌ها، کلم شور و شیرهای تخمیری از طریق فعالیت‌های تخمیری باکتری های اسید لاکتیک مختلفی شکل می گیرند که اسیداستیک، اسید لاکتیک و سایر اسیدها را تولید می نمایند.
اثرات ضدباکتریایی اسیدهای آلی مانند اسید لاکتیک و اسید پروپیونیک وابسته به دو عامل کاهش pH به زیر دامنه ی رشد و ممانعت از فعالیت متابولیکی میکروارگانیسم ها به وسیله ی مولکول های اسید تفکیک نشده می باشد.
به منظور رعایت موازین بهداشتی لاشه ی حیوانات در کشتارگاه ها از اسید های آلی استفاده می شود که میزان عوامل بیماری زا را در لاشه حیوانات کاهش داده و مدت زمان نگهداری آن ها را افزایش می دهند(۴).
تصویر شماره۱- ۱: ساختار شیمیایی اسید لاکتیک (۴)
۱-۶-۳- نایسین
باکتریوسین ها یک گروه از مواد ضد میکروبی پپتیدی هستند که به وسیله باکتری های اسید لا کتیک تولید شده و اثر بازدارندگی و بعضا کشندگی بر روی سویه های همان گونه را دارند. استفاده از این مواد پروتئینی، در مواد غذایی مصرفی انسان مشکلی ایجاد نمی کند و تا به حال گزارشی در مورد محدودیت استفاده از این مواد وجود ندارد(۸). این ترکیبات مقاوم به حرارت و هیپوآلرژیک (Hypoallergic)، توسط آنزیم های پروتئولیتیک دستگاه گوارش انسان تخریب می شوند(۹).
نایسین نوعی باکتریوسین پلی پیپتدی آمفی پاتیک دارای سی و چهار اسید آمینه می باشد. که با توجه به خصوصیات ضدمیکروبی و سمیت پایین آن برای انسان به عنوان یک ماده GARS^[32] و نگهدارنده مواد غذایی در صنایع غذایی استفاده می شود(۱۰).

نایسین، پلی پپتیدی مقاوم به حرارت می باشد که مورد تأیید سازمان بهداشت جهانی (WHO)^[33] به عنوان یک ترکیب محافظت کننده ضد میکروبی طبیعی در مواد غذایی قلمداد شده و در بیش از ۵۰ کشور از آن به عنوان افزودنی غذا یی استفاده می شود(۱۱).
باکتریوسین های متعددی وجود دارند، برخی مثل نایسین، پدیوسین PA- 1 و لاکتیسین ۳۱۴۷ برای استفاده تأیید شده اند. در این بین نایسین شناخته شده ترین باکتریوسین است که به طور وسیع در مواد غذایی استفاده می شود. نایسین تولید شده از لاکتوکوکوس لاکتیس تحت گونه لاکتیس، جزء مهمترین ترکیبات ضد میکروبی علیه لیستریا و سایر عوامل گرم مثبت باکتریایی سطح مواد غذایی می باشند. نایسین طی چند مرحله در غشاء سلول یکسری روزنه ایجاد نموده، سپس به فاز لیپیدی غشاء وارد شده و شرایط را برای خروج سریع ترکیبات کوچک سیتوپلاسمی مهیا و نهایتا باعث مرگ سلول می شود. نایسین حداقل به سه دلیل در بین انواع باکتریوسین ها و حتی در بین انواع دیگر ترکیبات ضد میکروبی، می تواند دارای کاربرد تجاری باشد: ۱) داشتن تمامی خصوصیات یک افزودنی سالم و قانونی ۲) در دسترس بودن(تولید تجاری) ۳) اثرات موثر علیه لیستریا مونوسایتوژنز(۱۲).
تصویرشماره۱- ۲: فرمول ساختمانی نایسین(۱۲)
۱-۷- اسانس^[۳۴]
اسانس ها مایعات روغنی معطری هستند که از اندام های مختلف گیاهان نظیر دانه، ریشه، جوانه، برگ، پوست، شاخه، غنچه و گل تهیه می شوند. به آن ها روغن های فرار، روغن های اتری و یا روغن های اسانسی هم می گویند. روش تقطیر با بخار رایج ترین روش مورد استفاده برای تولید تجاری اسانس می باشد. نقش اسانس ها در کنترل باکتری های عامل فساد و بیماری زا و افزایش طول مدت نگهداری غذاها بسیار جالب می باشد. آن ها بر طیف وسیعی از باکتری های گرم مثبت و گرم منفی موثر هستند. هر چند باکتری های گرم منفی به دلیل دارا بودن لیپوپلی ساکارید در غشاء خارجی خود تا حدی مقاوم تر هستند. خواص ضد میکروبی اسانس ها عمدتاً به ترکیبات فنلی آن ها مربوط می باشد. هر چه قدر مواد فنولی در اسانس بالاتر باشد، خواص ضد میکروبی آن ها بیشتر است. این ترکیبات شامل
کارواکرول^[۳۵]، اوژنول^[۳۶] و تیمول می باشند. احتمالاً مکانیسم اثر این ترکیبات هم مانند سایر ترکیبات فنولی شامل موارد زیر می باشد :۱- اختلال در غشاء سیتوپلاسمی ۲- انعقاد محتویات سلولی
مکانیسم اثر اسانس ها ورود به قسمت چربی غشاء سلولی و ایجاد اختلال در این ساختمان و افزایش خروج ترکیبات سلولی به خارج سلول می باشد که در سطح محدودی قابل تحمل و از آن حد به بعد مرگ آور می باشد. در مواردی اسانس ها بر روی آنزیم های مسئول تولید انرژی یا سنتز ترکیبات ساختمانی سلولی نیز موثر می باشند(۱۰).
۱-۷-۱- تیمول
تیمول (۵-متیل-۲-ایزوپروپیل فنول) یک ترکیب فنولی است و یکی از اجزای تشکیل دهنده ی اسانس بدست آمده از گیاهانی چون آویشن و مرزنجوش است که باعث خاصیت ضد میکروبی این ترکیبات می شود. تصور براین است که تیمول فعالیت آنزیمی را کاهش می دهد و یا یکپارچگی غشا را مختل می کند (۱۳).
ترکیبات فنلی دارای خاصیت بالای ضد میکروبی هستند و در واقع ترکیبات فنلی موجود در اسانس های گیاهی بیشترین تأثیر را در ایجاد خاصیت ضد میکروبی آن ها دارند. این ترکیبات هم در غشا ی سلول نفوذ می کنند و هم می توانند در لخته شدن محتویات سلول نقش داشته باشند. از ویژگی های مهم اسانس ها و اجزاء تشکیل دهنده آنها خاصیت آبگریزی آنها می باشد که موجب نفوذ این مواد به لیپیدهای غشاء سلول باکتری و میتوکندری ها می شود و سبب اختلال در ساختمان های آن ها و ایجاد نفوذپذیری بیشتر می گردد. این مسئله موجب خروج و نشت یون ها و دیگر محتویات سلولی می شود. اگرچه خروج مقادیر محدود
این مواد برای باکتری قابل تحمل است ولی در قابلیت زیستی آن اثر گذاشته و خروج مقادیر وسیع محتویات سلولی یا خروج یون ها و ملکول های حیاتی موجب مرگ سلول خواهد شد. فعالیت های بیولوژیک مشتقات تیمول توجه زیادی را به خود جلب کرده اند، زیرا این ترکیبات اثرات ضدباکتریایی، سیتوتوکسیک^[۳۷] قابل توجهی از خود نشان داده اند(۱۴).
تصویر شماره۱-۳: ساختار شیمیایی تیمول (۱۳)
۱-۸- مروری بر تحقیقات انجام شده
رضوی روحانی و همکاران (۲۰۰۸) اثرات ضد میکروبی اسانس گیاه آویشن شیرازی و نایسین به تنهایی و ترکیبی با یکدیگر روی باکتری لیستریا مونوسایتوژنز در براث قلب – مغز بررسی کردند. در این مطالعه نشان داده شد که اسانس آویشن شیرازی دارای اثرات بازدارندگی بر لیستریا مونوسایتوژنز می باشد که این اثرات به وضوح در همراهی با نایسین افزایش یافت(۱۰).
رضوی روحانی و همکاران (۲۰۱۱) در مطالعه ای اثرات ضد باکتریایی ترکیبی نایسین و اسانس پیاز تحت غلظت های مختلف نمک و pHبر باکتری لیستریا مونوسایتوژنز در شرایط آزمایشگاهی را بررسی کردند. نتایج حاصل از این مطالعه نشان داد که ترکیبات ضد میکروبی مورد استفاده، در حالت ترکیبی اثر ضد لیستریایی موثری را بروز می دهند که این اثرات به صورت سینرژیستی، افزایشی و گاهی بدون اثر است. این تاثیرات علاوه بر غلظت نمک به طور کامل تحت تاثیر pH قرار داشت(۱۲).
رضوی روحانی و همکاران (۲۰۱۱) اثر نایسین و اسانس سیر به تنهایی و ترکیبی بر رشد لیستریا مونوسایتوژنز را بررسی کردند. در این مطالعه نشان داده شد که ترکیب نایسین و اسانس سیر فعالیت ضد لیستریایی معنی داری دارند که این فعالیت ضد لیستریایی به میزان زیادی به غلظت نایسین و اسانس سیر و pH محیط بستگی دارد(۸).
موسوی و همکاران (۲۰۰۸) اثر اسانس آویشن شیرازی و نایسین بر سالمونلا تایفی موریوم^[۳۸] و استافیلوکوکوس اورئوس^[۳۹] در مدل غذایی سوپ جو بررسی کردند و بیان داشتند که رشد
باکتری ها تحت تاثیر غلظت اسانس و ترکیب اسانس با نایسین به میزان قابل توجهی کاهش یافت(۱۵).
عبداله زاده و همکاران (۲۰۱۲) اثر مهاری نایسین بر لیستریا مونوسایتوژنز تلقیح شده در گوشت چرخ شده و سوریمی ماهی^[۴۰] را بررسی کردند. نتایج حاصل از تحقیق نشان داد که نایسین در دو غلظت ۵۰۰ و IU/g1000 در گوشت چرخ شده قادر به کاهش باکتری لیستریا مونوسایتوژنز به زیر حد مجاز برای افراد سالم (۱۰۰ سلول در هر گرم ماده غذایی خام) نبود. همچنین در طول زمان نگهداری از فعالیت ضد لیستریایی نایسین کاسته شد(۱۶).
عبداله زاده و همکاران (۲۰۱۲) تأثیر نایسین و اسانس آویشن شیرازی به تنهایی و توأم با یکدیگر بر جمعیت لیستریا مونوسایتوژنز تلقیح شده در گوشت چرخ شده ماهی فیتوفاگ را مورد بررسی قرار دادند. در این مطالعه مشخص شد که نایسین در دو غلظت IU/g500 و IU/g1000 به تنهایی نتوانست تعداد باکتری‌های لیستریا مونوسایتوژنز را به زیر حد مجاز برای افراد سالم (۱۰۰ سلول در هر گرم ماده غذایی خام) برساند. با گذشت زمان از خاصیت مهار‌کنندگی نایسین علیه رشد لیستریا مونوسایتوژنز کاسته شد، در حالی که استفاده همزمان از نایسین و اسانس آویشن در دو غلظت ۸/۰% و ۲/۱ % موجب کاهش تعداد این باکتری به زیر حد مجاز در طول ۱۲ روز دوره آزمایش شد. طبق نتایج بدست آمده، بهترین فرمول پیشنهادی برای مهار رشد باکتری لیستریا مونوسایتوژنز در گوشت چرخ شده ی ماهی فیتوفاگ در دمای یخچال، استفاده توأم از آویشن ۸/۰% حجمی وزنی و نایسین IU/g1000 است(۱۷).
ساملیس و همکاران (۲۰۰۵) اثر ترکیب نایسین با اسید ارگانیک یا نمک آن ها بر کنترل رشد لیستریا مونوسایتوژنز در تکه های گوشت خوک وکیوم شده در دمای ۴ درجه سانتی گراد را بررسی کردند. .در این مطالعه نشان داده شد که ترکیب نایسین با اسید سیتریک،سدیم دی استات و بنزوات پتاسیم موثر تر از نایسین با اسید لاکتیک ،پتاسیم سوربات و سدیم استات است(۱۸).
سولوماکوس و همکاران (۲۰۰۸) اثر ضد میکروبی اسانس آویشن و نایسین و ترکیب آن ها بر روی لیستریا مونوسایتوژنز در گوشت چرخ کرده طی نگهداری در دمای پایین را مورد بررسی قرار دادند. طبق نتایج بدست آمده، استفاده همزمان نایسین و اسانس اثر سینرژیستی علیه باکتری لیستریا مونوسایتوژنز نشان داد(۱۹).
اتایبی و همکاران(۲۰۰۰) اثر سینرژیستی نایسین و تیمول روی دو باکتری لیستریا مونوسایتوژنز و باسیلوس سرئوس^[۴۱] بررسی کردند. نتایج بدست آمده از این تحقیق نشان داد که غلظتی از نایسین که برای کنترل پاتوژن های غذایی مورد نیاز است، در استفاده توام نایسین با تیمول کاهش می یابد(۲۰).
کابیلینسکی و همکاران(۲۰۰۷) اثر اسیدهای آلی و برخی از ترکیبات معطر (تیمول و….) و نیز استات سدیم را بر رشد سالمونلا تایفی موریوم بررسی کردند. طبق نتایج آنها استفاده همزمان از چند فاکتور باعث تاخیر بیشتری در رشد باکتری می شود که گویای اثر تقویت کننده ی این فاکتورها می باشد(۲۱).
والرو و جینر(۲۰۰۶) اثر هفت ترکیب ضد میکروبی گیاهی شامل تیمول، بورنئول^[۴۲]، کارواکرول، سینام آلدهید^[۴۳]، اوژنول، منتول^[۴۴] و وانیلین^[۴۵] بر روی رشد باسیلوس سرئوس را در کاروت براث بررسی کردند. mg 30 تیمول به ازای ml 100 محیط برای بیش از ۶۰ روز در دمای C‌˚۱۶ از رشد باکتری به طور کامل جلوگیری کرد(۲۲).
بایلاشو و همکاران (۲۰۱۰) در مطالعه ای کاهش لیستریا مونوسایتوژنز در سوسیس (گوشت گاو) تیمار شده با محلول اسید لاکتیک در دماهای مختلف را بررسی کردند. در این مطالعه سوسیس با اسید لاکتیک با دمای (۴-۵۵ درجه) و غلظت (۳-۱%) و مدت زمان (۱۲۰-۱۵
ثانیه) تیمار شد. در این مطالعه نشان داده شد که اسید لاکتیک در دمای ۵۵ درجه با غلظت ۳% و مدت زمان ۱۵ ثانیه بهترین ترکیب برای کاهش لیستریا مونوسایتوژنز است(۲۳).
آنانگ و همکاران (۲۰۰۷) اثر اسید لاکتیک و لوراسیدین بر رشد و بقای لیستریا مونوسایتوژنز و اشرشیاکولای^[۴۶] و سالمونلا انتریتیدیس^[۴۷] تلقیح شده به سینه مرغ و نگهداری شده در یخچال را بررسی کردند. نتایج بدست آمده نشان داد که اسید لاکتیک نسبت به لوراسیدین اثر مهار کنندگی بیشتری دارد(۲۴).
ماریان لورتز و همکاران (۲۰۱۰) اثر عوامل مختلف فیزیکی و شیمیایی از جمله اشعه، اولتراسوند، فریز کردن، آب داغ، اسید های آلی، ترکیبات کلر دار و فسفر دار در ضد عفونی کردن لاشه طیور را بررسی کردند. در این مطالعه نشان داده شد که بخار آب و آب داغ باعث تغییر شکل ظاهری لاشه می شود و اسید استیک، اسید لاکتیک، تری سدیم فسفات و سدیم کلریت باعث کاهش باکتری می شوند. همچنین این مطالعه نشان می دهد که اسیدهای ارگانیک باعث کاهش باکتری های هوازی می شود و همچنین هوای سرد باعث کاهش باکتری های هوازی به مقدار کم می شود(۲۵).
فاندوس و همکاران(۲۰۰۷) اثر شستشوی پای مرغ نگهداری شده در دمای یخچال برای مدت ۷ روز به وسیله پتاسیم سوربات ۵% بر رشد لیستریا مونوسایتوژنز را بررسی کردند .دراین مطالعه نشان داده شد که شستشوی پای مرغ با سوربات پتاسیم ۵% که در دمای ۴ درجه سانتی گراد به مدت ۷روز ذخیره شده است باعث کاهش ۶/۰تا ۳/۱لوگ باکتری می شود(۲۶).
استاپ فورتس و همکاران (۲۰۰۳) تاثیر شستشوی پای مرغ نگهداری شده در دمای یخچال برای مدت ۷ روز به وسیله سوربات پتاسیم بر روی رشد لیستریا مونوسایتوژنز را بررسی کردند. سوربات پتاسیم ۵% اثر ممانعت کنندگی معنی داری را در مقایسه با گروه کنترل نشان داد(۲۷).
هون یون یوک و همکاران (۲۰۰۷) اثر اسید ارگانیک و ازن بر لیستریا مونوسایتوژنز در قارچ را بررسی کردند. استفاده از این ترکیب باعث کاهش ۵/۰ تا ۱ لوگ باکتری در قارچ شد(۲۸).
در مطالعه گابریل و همکاران (۲۰۱۰) اثر ترکیبی pH و دما بر رشد سالمونلا انتریتیدیس و لیستریا مونوسایتوژنز بررسی شد. در این مطالعه نشان داده شد که دامنه مقاومت لیستریا مونوسایتوژنز نسبت به دما و pH زیاد است(۲۹).
بوناتیرو و همکاران(۲۰۰۷) نشان دادند که اسانس های کامل در مقایسه با اجزاء فعال به تنهایی، دارای فعالیت آنتی باکتریال و کارایی بالاتری هستند. علت این موضوع اثر سینرژیست اجزای تشکیل دهنده اسانس بر یکدیگر است. ظاهرا علت تفاوت در میزان خصوصیت آنتی باکتریال اسانس ها به غلظت و ماهیت ترکیبات موجود در اسانس، نحوه آرایش ساختاری آن ها و نیز گروه های عامل موجود در آن ها و احتمالا به واکنش های سینرژیستی ترکیبات موجود در اسانس ها مربوط می باشد(۳۰).
برت (۲۰۰۴) بیان می کند که اسانس های دارای ترکیبات فنلی مانند تیمول، کارواکرول، P-سایمن^[۴۸]، γ-ترپاینن^[۴۹] دارای فعالیت آنتی باکتریال بالایی می باشند. همچنین نشان داد که فعالیت باکتری سیدی بالای اسانس زنیان مربوط به میزان بالای تیمول، P-سایمن، γ-ترپاینن موجود در آن است(۳۱).
کیم و همکاران(۱۹۹۵) نشان دادند که از بین باکتری های گرم مثبت لیستریا مونوسایتوژنز مقاوم ترین و استافیلوکوکوس اورئوس حساس ترین باکتری به اسانس ها می باشند(۳۲).
دلگادو و همکاران (۲۰۰۴) روی اثر باکتریسیدال تیمول و سایمن بر دو سویه از باکتری باسیلوس سرئوس مطالعه کردند. در این مطالعه با افزایش غلظت تیمول و سایمن در شرایط بافری و دمایC‌˚۳۰ اثر باکتریسیدال آن ها بر روی باسیلوس سرئوس افزایش یافت. همچنین
مشخص شد که هرگاه تیمول و سایمن با هم ترکیب شوند اثر باکتری کشی طبیعی آن ها افزایش می یابد به عبارتی با هم اثر سینرژیسم دارند(۳۳).
ویمپنی و توماس (۱۹۹۶) مطالعه ای درخصوص اثر مهاری نایسین بر روی استافیلوکوکوس اورئوس و لیستریا مونوسایتوژنز انجام دادند که نتایج حاصل از این بررسی نشان داد که در مورد لیستریا مونوسایتوژنز افزایش درصد نمک و کاهش pH سبب افزایش کارایی نایسین می شود ولی دمای انکوباسیون تاثیر مشخصی در بر ندارد(۳۴).
وانگ و همکاران(۲۰۱۳) اثر اسید لاکتیک در کاهش پاتوژن های منتقله از غذا در فراوری جوانه ی نیلوفر آبی را بررسی کردند. در این مطالعه از اسید لاکتیک (۲۵/۰%،۵/۰%،۱%و۲%) برای کاهش پاتوژن ها(اشرشیا کولای، سالمونلا تایفی موریوم، لیستریا مونوسایتوژنز)استفاده شد. استفاده از اسید لاکتیک ۵/۰% و ۲% باعث کاهش ۳/۱ و ۳/۲ لوگ جمعیت باکتری شد(۳۵).
پیپک و همکاران در سال(۲۰۰۵) اثر ضدعفونی میکروبی بخار و اسپری اسید لاکتیک بر لاشه های گوساله را بررسی کردند. در این مطالعه از اسید لاکتیک ۵/۲% به مدت ۳۰ دقیقه در خط کشتار استفاده شد و سپس لاشه ها در دمای ۵ درجه نگهداری شدند. در این مطالعه باکتری های مزوفیل و سایکروفیل شمارش شد که این تیمار باعث کاهش این باکتری ها شده بود(۳۶).

اما حکم جنون و اختلال دماغی عارض بعد از وقوع جرم در حالات مختلف متفاوت است.
حالت اول- هرگاه جنون قبل از صدور حکم در جریان دعوی عمومی و یا تعقیب عارض شود، دعوی یا تعقیب در هر مرحله ای که باشد متوقف خواهد ماند بدیهی است اقداماتی که برای حفظ دلایل و امارات لازم باشد و هم چنین تحقیق از مطلعین و گواهان انجام خواهد یافت اما هر گونه اقدامی که مستلزم مداخله مرتکب باشد و دفاع وی ضرورت پیدا کند انجام نخواهد گرفت و موکول به افاقه او خواهد بود.

حالت دوم- هرگاه بعد از قطعیت حکم محکومیت ویا در جریان اجرای مجازات جنون عارض شود باید دانست جنون مخل اجرای بعضی از مجازاتها نیست و از این لحاظ تاثیری نخواهد داشت مثلاً محرومیت از حقوق اجتماعی، پرداخت غرامت نقدی با وجود عارضه جنون و اختلالات دماغی عملی خواهد شد. اما جنون با اجرای مجازات زندان سازگار نیست، محکومی که مبتلا به جنون و یا اختلال دماغی شده است بایستی به تیمارستان اعزام شود تا به معالجه وی بپردازند و به موجب ماده ی واحده مصوبه دهم مرداد ۱۳۰۷ مدتی که محکوم در بیمارستان می گذراند جزء مدت محکومیت وی احتساب خواهد شد.
حالت سوم- هرگاه دستور اعاده دادرسی دعوی عمومی صادر شده است و بعداً جنون عارض گردیده است انجام دادرسی مجدد موکول به افاقه متهم است.
۳- تاثیر جنون حادث بعد از اثبات کیفر حد: با این که یکی از شرایط وجوب کیفر در حقوق اسلام، عاقل بودن مرتکب در حین ارتکاب جرم است. به عبارت دیگر، در جرایمی که نوع و میزان و کیفیت مجازات آن در شرع تعیین شده و به حدود موسومند، مرتکب آن وقتی از نظر جزایی مسئول و مستحق کیفر حد خواهد بود که عاقل باشد. چون جنون به عنوان عامل فساد مستمر عقل، باعث عدم مسئولیت جزایی دیوانگان که در حالت جنون مرتکب جرم می شوند خواهد شد. علی رغم ضرورت اجرای این قاعده که اساس مسئولیت جزایی را تشکیل میدهد، مع هذا استثنائاً در وقوع برخی از جرایم مستحق کیفر حد، چنانچه کسی در حالت افاقه و سلامت و آگاهانه جرمی مرتکب شود و پس از رسیدگی و دادرسی کیفر حد بر او واجب و ثابت شود اما قبل از اجرای کیفر حد محکوم علیه به جنون مبتلا شود مانند شخصی که به علت ارتکاب زنای به عنف مستحق حد باشد و دادگاه او را به حد قتل محکوم و قطعیت حکم را اعلام کند و در این حال به جنون مبتلا شود ، حد قتل در باره محکوم علیه، ساقط نخواهد شد. حکم این استثنا را تدوین کنندگان قانون مجازات اسلامی در باب زنا در ماده ی ۹۵ و هم چنین در ماده ی ۱۸۰ در بحث مربوط به شرایط اجرای حد مسکر، در این دو ماده با تشریع حکمی به مضمون زیر پیش بینی کرده اند: «هر گاه محکوم به حد دیوانه یا مرتد شود، حد از او ساقط نمی شود.»
بنظر می رسد که منبع یا ادله ی فقهی مورد نظر قانون گذار در عدم اسقاط حد قتل با حدوث جنون ، متکی به روایات و سخنان فقهاست. بنابراین آنچه در کتاب «سالک الامنهام» شهید ثانی و «شرایع الاحکام» محقق حلّی آمده است، ابی عبیده از امام باقر(ع) نقل کرده است که آن حضرت درباره مردی که حد بر او واجب شده بود ولی حد اجرا نشده بود تا آن که محکوم علیه دیوانه می شود، امام (ع) فرموده است: اگر در حال صحت عقل و بدون اینکه عقلش را از دست داده باشد، حد را بر خود واجب گردانیده باشد، حد بر او جاری می شود۱.
علاوه بر سایر متون فقهی، مانند «لحله» در زمینه ی نحوه ی اجرای حد زنا، صاحب نظران اسلامی با استناد به روایات منقول از معصومین (ع) به ذکر مواردی از تاخیر در اجرای حد قتل، رجم، حد تازیانه به علت بارداری و نفاس زن و همین طور بیماری محکوم به حد تازیانه و اجرای حد در سرزمین دشمن اشاره
کرده اند.
از جمله این روایت از امام صادق (ع) نقل شده که آن حضرت فرموده است: در زمان حکومت امیر المومنین علی (ع) مردی که حد بر او واجب شده بود و مجروح هم بود به دستور آن حضرت اجرای آن به عهده تاخیر افتاده است۲.
هم چنین اسحاق ابن عمار از امام صادق (ع) و از امیر المومنین علی (ع) روایت کرده است که آن حضرت فرمود: حدود در سرزمین دشمن اقامه نمی شود به جهت اینکه ممکن است باعث ملحق شدن محکوم علیه به دشمن گردد۳.
در متون جزایی مدون کشور ما نیز نویسندگان قانون مجازات اسلامی با توجه به سخنان فقها و روایات وارده در این زمینه مقررات مربوط به تاخیر در اجرای حدود را در مواد ۹۱-۹۲-۹۳-۹۴ و۹۷ قانون مجازات اسلامی تشریح و پیش بینی کرده اند.
لزوم احراز جنون در حال ارتکاب جرم
الف) تقارن جنون با جرم
رفع مسئولیت کیفری از مجنون، هم چنانکه به صراحت در ماده ی۵۱ ق.م.ا. آمده ابتلای به «جنون در حال ارتکاب جرم» است. در دیدگاه حقوق کیفری کلاسیک تقارن زمانی جنون با جرم شرطی کاملاً منطقی است. زیرا، برای تعیین شروط عینی و شخصی وجود مسئولیت کیفری همواره باید به زمان وقوع جرم بازگشت. بنابراین، مهم نیست پیش از ارتکاب جرم به جنون مبتلا بوده و یا پس از وقوع جرم به جنون دچار شده باشد. همین که در حالت افاقه و سلامت روانی به ارتکاب جرم دست زده باشد مأخوذ به آن خواهد بود.
جنون پیش از ارتکاب جرم را شاید بتوان از تفسیری که از بند ۵ ماده ی۲۲ قانون مجازات اسلامی به عمل آورد، یعنی توجه به «وضع خاص متهم و یا سابقه او» یکی از جهات مخفف به شمار آورد و در کیفرهای تعریزی و یا باز دارنده تخفیفی در محکومیت بزهکار قایل شد. ولی جنون حادث پس از ارتکاب جرم بر حسب زمان تعقیب ، تحقیق دادرسی و اجرای مجازات، آثار و در نتیجه احکام متعدد دارد. سه فرض در این خصوص متصور است:
در فرض نخست ، هر گاه متهم در حین ارتکاب جرم روان درست باشد، ولی پس از وقوع جرم و پیش از دادرسی مبتلا به جنون شود ، رسیدگی به اتهام او ترک می گردد. زیرا در مرحله تحقیق، پرسش و پاسخ از کسی که از سلامت عقل برخوردار نیست و به عواقب اظهارات خود ناآگاه است با موازین باز پرسی عادلانه که متضمن حفظ حقوق متهم است سازگار نیست. در ماده ی ۸۹ قانون آیین دادرسی کیفری که ناظر بر این فرض است چنین آمده: «هرگاه در ضمن تحقیقات مستنطق مشاهده نماید که متهم مجنون یا مشاعرش مختل است به توسط طبیب تحقیقات لازمه را به عمل آورده و بعد از استعلام از کسان و اقربای او مراتب را در صورت مجلس قید کرده. دوسیه کار را نزد مدعی العموم ابتدایی می فرستد. مدعی العموم پس از مداقه در دوسیه کار هر گاه تحقیقات مستنطق و اهل خبره را کامل دید و از صحت آن مطمئن شد تقاضا نامه ترک تعقیب را به دایره استنطاق فرستاده شخص مجنون یا مختل المشاعر را به اداره مقتضیه برای اقدام لازم می فرستد و اگر اطمینان به صحت تحقیقات نکرد می تواند تحقیقات اهل خبره دیگر را بخواهد.» ترک تعقیب تا رفع عارضه جنون ادامه خواهد داشت. ولی سایر اقدامات مانند استماع گواهان ، تحقیق از معاونان و شرکاء جرم ، تفتیش و کارشناسی در صورت لزوم انجام خواهد گرفت. متهم مجنون نیز بنا به دستور دادستان تا رفع حالت مذکور در محل مناسبی نگهداری خواهد شد.(ماده ی ۵۲ق.م.ا.).
در فرض دوم، اگر آثار جنون در متهم پس از تحقیقات مقدماتی و بازپرسی و پیش از دادرسی ظاهر شود، تحقیقات درباره صحت جنون در خود دادگاه به عمل خواهد آمد(ماده۹۰ قانون آیین دادرسی کیفری). در هر صورت جریان دادرسی متوقف می شود و ادامه آن موکول به افاقه متهم خواهد بود. زیرا د راین حالت نیز متهم قادر به دفاع از خود نیست.
در فرض سوم، اگر متهم تا زمان صدور حکم محکومیت قطعی سالم باشد، ولی در اثنای اجرای مجازات جنون بر او عارض شود، جنون مانع از اجرای بعضی از مجازاتها درباره ی او نیست. کما آنکه به موجب ماده ی ۹۵و۱۸۰ قانون مجازات اسلامی هر گاه محکوم به حد دیوانه شود حد زنا شرب خمر از او ساقط نمی شود. ظاهراً این حکم در مورد سایر کیفرهای از باب حدود نیز صادق است. ولی جنون در اثنای اجرای مجازات زندان چنین نیست. در این باره ماده ی ۳۷ قانون مجازات اسلامی مقرر می دارد: «هر گاه محکوم به حبس که در حال تحمل کیفر است قبل از اتمام مدت حبس مبتلا به جنون شود با استعلام از پزشک قانونی در صورت تایید جنون، محکوم علیه به بیمارستان روانی منتقل می شود و مدت اقامت او در بیمارستان جزء مدت محکومیت او محسوب خواهد شد…»
قاعدتاً، پس از رفع حالت جنون، محکوم علیه زندانی باید برای بقیه مدت محکومیت به زندان عودت داده شود. ولی اگر خاتمه مدت محکومیت، جنون محکوم علیه هم چنان دوام داشته باشد، تکلیف چیست؟ علی الاصول دلیلی برای نگهداری و ادامه درمان محکوم علیه وجود ندارد و باید بلافاصله از بیمارستان مرخص گردد. مگر قیم یا سرپرستان قانون مولی علیه مجنون، نگهداری و درمان او را بنا به مصلحت اجازه دهند. همچنین جنون حادث پس از محکومیت، بر اجرای کیفرهای مالی و محرومیت از حقوق اجتماعی بی تاثیر است. محرومیتهای مذکور ممکن است به عنوان تتمیم حکم تعریزی یا بازدارنده مورد حکم دادگاه قرار گیرد و یا به تبع مجازاتهای اصلی به اجرا در آید.
بطورکلی در روزگار ما عقیده بر اینست که اجرای کیفرها تا درباره بزهکار دیوانه با هیچ یک از هدف های مجازاتی یعنی اصلاح و تربیت بزهکاران و عبرت آموزی دیگران سازگار نیست. از یک سو اگر بزهکار نفهمد برای چه او را تنبیه و تادیب می کنند از کرده خود پشیمان نخواهد شد. شرط ایجاد تنبه، پذیرفتن مسئولیت عواقب اعمال خویش است. بزهکار دیوانه قادر نیست رابطه میان مجازات و فعل مجرمانه را درک کند. از سوی دیگر، دیگران نیز از مجازات او عبرت نخواهند گرفت. زیرا حالت دیوانه در مردم رقت قلب و ترحم بر می انگیزد. شرط عبرت آموزی، تداعی وضع خود با وضع انسانی است همانند خود که سرنوشت نافرجامی را با اعمال زشت و ناپسند رقم زده است. از نظر روانی انسان های بهنجار حاضر نیستند خود را با بزهکار دیوانه همانند کنند و چنین سر نوشتی را بپذیرند. به همین دلیل، امروزه به جای مجازات بزهکار دیوانه، او را برای درمان به تیمارستان و یا آزمایشگاههای روانی می فرستند و تا زمانیکه بهبودی حاصل نکرده است، اجرای مجازات را به تعویق می اندازند.
ب- تلازم جنون با جرم
تقارن جنون با جرم به تنهایی برای رفع مسئولیت کیفری کافی نیست، بلکه پزشکان روانی برای جنون شرط دیگری هم در عمل قائل شده اند که تلویحاً از عبارت «جنون در حال ارتکاب جرم» نیز می توان فهمید و آن ارتباط جنون با جرم است. به طور کلی رفتار انسان ها تجلی انگیزه های روانی است که براساس احساس و درک از واقیعات شکل می گیرد. بیماران روانی نیز هر یک واقعیت را به گونه ای تاویل و تفسیر می کنند و رفتار آنان نمودی از طرز تلقی و نحوه ادراک از این واقعیت است. بعضی از آنان مانند گروهی از عقب ماندگان ذهنی هیچ گونه درک از واقع و ارتباط امور با یکدیگر ندارند. بلکه بعضی دیگر در نتیجه درک نادرستی از واقع اسیر فکر غلط و ثابتی می شوند که مبنای استدلال و نهایتاً رفتار آنان قرار می گیرد. گروهی دیگر تحت تاثیر اوهام و احلام دیداری و شنیداری گاه می پندارند کسی با آنان سخن می گوید و به آنها دستور می دهد و گاه حضور واقعی دیگران را که در صدد آزار و اذیت آنها است در کنار خود لمس می کنند. بنابراین، رفتار مجرمانه آنان به منظورهایی از زجر و رنج باطنی و به صورت ایراد ضرب و جرم یا آدم کشی باید نتیجه ی منطقی تصورات و تخیلات آنها باشد. از این رو یکی از ابهاماتی که پزشکان روانی در تشخیص جنون باید معلوم کنند این است که آیا جرم ارتکابی نتیجه این نابسامانی یا بیماری روانی بوده است یا خیر؟ وگرنه ، بسا ممکن است جرمی که مجنون به آن متهم است هیچ گونه ارتباتی با وضع یا بیماری روانی او نداشته باشد و یا به عبارت دیگر این حالات موثر در رفتار او نباشد. در این حال رفع مسئولیت از مجنون دشوار است.
ج- جنـون کامـل
قانون ۱۳۵۲ فقدان شعور (یعنی مجرم به هیچ وجه قدرت فهم و درک ارتباط میان مسائل و امور را نداشته باشد) ، اختلال قوه تمیز (یعنی مطلقاً قدرت تشخیص خوب و بد را ندارد) و اختلال تام قوه اراده (به طور کامل اراده او مختل است) را علل رافع مسئولیت قرار داده بود و برای نیمه دیوانگان نیز مسئولیت تخفیف یافته قائل شده بود۱.
ولی ماده۵۱ قانون مجازات اسلامی جنون در حال ارتکاب جرم، به هر درجه که باشد را رافع مسئولیت کیفری دانسته است.
قانون سابق این اشکال را داشت که هیچ کس را نمی توانستیم به طور کامل فاقد شعور یا قوه تمیز و یا قوه اراده بدانیم زیرا هر دیوانه ای از هرنوع تا حدی، در بعضی موارد دارای شعور و قدرت تمیز و
اراده است.
قانون جدید این اشکال را دارد که جنون را به هر درجه، رافع مسئولیت دانسته است و بنا براین استدلال کلیه افراد کودن، سفیه و ابله ، بایستی فاقد مسئولیت کیفری شناخته شود که عملاً این طور نیست و از طرفی بر خلاف مصلحت اجتماعی است. باید گفت از نظر مکاتب جدید، دیوانه گان از هر دسته ای که باشند خارج از حقوق جزا نیستند و هر طبقه با توجه به وضع روانی تحت اقدامات تامینی متناسب با شخصیت قرار می گیرد.
معادله نمایش شرایط تحقق جنون رافع مسئولیت جزایی
جنون مرتکب، در حین ارتکاب جرم یا جنون حادث در حین دادرسی محاکمه مجرم، با رعایت شرایط می تواند باعث زوال مسئولیت جزایی و مانع انتساب جرم به مرتکب آن می شود.
برای تحقق انواع عدم مسئولیت جزایی در همه حال وجود شرایطی که مورد بحث قرار گرفت ضرورت دارد.
اینک برای درک بهتر موقعیت و نقش جنون مرتکب در مسائل جزایی، با توجه به عناوینی که برای تحلیل شرایط قانونی جنون محور بحث ما بوده است با جمع بندی آنها می توان معادله شرایط جنونی را که رافع مسئولیت جزایی مرتکب جرم خواهد شد بصورت زیر نمایش داد:
لزوم احراز جنون درحین + ضرورت تحلیل منطقی جنون + غیر قابل درجه بندی بود جنون = شرایط جنون رافع مسئولیت جزایی
ارتکاب جرم جنون تام یا کامل
تأدیب مجنـون
قانون گذار سال ۱۳۷۰ برخلاف قوانین سابق در تبصره ۱ ماده ی ۵۱ تادیب مجنون را پذیرفته است. طبق این تبصره «در صورتیکه تادیب مرتکب موثر باشد به حکم دادگاه تادیب می شود» صرف نظر از اینکه در مورد مجنون تادیب موثر است یا نه، در اینجا نیز قانون نحوه و شکل تادیب را مشخص نکرده و آنرا به نظر دادگاه واگذار داشته است.
تشریفات اداری نگاهداری مجنون
ماده ی۵۲ قانون مجازات اسلامی تشریفات نگاهداری مجنون و نحوه اعتراض به آنرا مشخص کرده است، طبق این ماده: «هرگاه مرتکب جرم در حین ارتکاب مجنون بوده و یا پس از حدوث جرم مبتلا به جنون شود، چنانچه جنون و حالت خطرناک مجنون با جلب نظر متخصص ثابت باشد، به دستور دادستان تا رفع حالت مذکور در محل مناسبی نگاهداری خواهد شد و آزادی او به دستور دادستان امکان پذیر است. شخص نگاهداری شده و یا کسانش می توانند به دادگاهی که صلاحیت رسیدگی به اصل جرم را دارد مراجعه و به این دستور اعتراض کنند. در این صورت، دادگاه در جلسه اداری با حضور معترض و دادستان و یا نماینده او موضوع را با جلب نظر متخصص خارج از نوبت رسیدگی کرده و حکم مقتضی در مورد آزادی شخص نگهداری شده، یا تایید دستور دادستان صادر می کند. این رای قطعی است ولی شخص نگاهداری شده یا کسانش هر گاه علایم بهبودی را مشاهده کردند حق اعتراض به دستور دادستان را دارند.»
با توجه به این ماده، صرف وجود جنون کافی برای نگهداری مجنون در محل مورد نظر دادستان نیست و حالت خطرناک مجنون نیز دراین مورد باید احراز شود.
مسئولیت مدنی مجنون
گرچه جنون از علل تام رافع مسئولیت جزایی است اما مجنون در قبال جرم انجام گرفته از نظر جبران خسارت مسئولیت دارد.
در برخی از موارد خاص این مسئولیت با پرداخت دیه جبران شده است. به عنوان مثال، ماده ی ۲۲۱ قانون مجازات اسلامی در مورد شرایط قصاص عنوان می کند که: «هرگاه دیوانه یا نابالغی عمداً کسی را بکشد خطا محسوب و قصاص نمی شود بلکه باید عاقله آنها دیه قتل خطا را به ورثه مقتول بدهند.»
به نظر می رسد که دیه در این مورد خاص به عنوان مجازات تلقی نشده بلکه چون در مقررات اسلام همین که بتوان عرفاً اضرار ناروایی را به کسی نسبت داده او ضامن جبران خسارت خواهد شد و وضع روانی و جسمی او در این زمینه چندان مورد نظر قرار نمی گیرد و دیه باید پرداخت شود. به عبارت دیگر، در اسلام هیچ ضرری جبران نشده باقی نمی ماند ؛ لذا دیه به عنوان جبران خسارت پیش بینی شده است، زیرا ارکان مسئولیت که وجود ضرر، فعل زیان آور و رابطه سببیت می باشد بوجود آمده است.
طبق ماده ی۷ قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹: «کسی که نگاهداری یا مواظبت مجنون یا صغیر قانوناً یا برحسب قرار داد به عهده ی او می باشد در صورت تقصیر در نگاهداری یا مواظبت، مسئول جبران زیان وارده از ناحیه مجنون یا صغیر می باشد در صورتیکه استطاعت تمام یا قسمتی از زیان وارده را نداشته باشد از مال مجنون یا صغیر زیان جبران خواهد شد و در هر صورت جبران زیان باید به نحوی صورت گیرد که موجب عبرت و تنگدستی جبران کننده زیان نباشد.» البته این فرض در صورتی است که تقصیری حادث شده باشد، در غیر این صورت مطالبه خسارت از مجنون با توجه به مقررات قانون مدنی و با همان استدلالی که در مورد صغیر کردیم جایز است با این یاد آوری که در مورد مجنون باید با تردید با این مساله برخورد کرد. سوالی که ممکن است مطرح شود این است که اگر به فرض مثال، دیوانه ای به کشتن دیگری مبادرت کند و عاقله مکلف به پرداخت دیه شود، آیا می توان علاوه بر آن از باب مسئولیت مدنی در صورت حدوث شرایط ماده ۷ مطالبه زیان وارده را کرد یا خیر؟
فرض بر این است که عاقله مسئولیت مجنون را بر عهده دارد لذا پرداخت دیه از ناحیه او باب جبران زیان را می بندد و عادلانه نیز نخواهد بود که بابت یک جرم دو بار خسارت مطالبه شود.
فصل یازدهم
جبـر یا اجبـار
بخش اول – مفاهیم اجبار
الف) تعریف اجبار
اجبار از ماده جبر است و قانون تعریفی از اجبار بدست نمی دهد ، بلکه در کتاب اول «قانون مجازات اسلامی» در ماده ی۵۴ اعلام می دارد که «در جرایم موضوع مجازاتهای تعزیری یا بازدارنده، هرگاه کسی بر اثر اجبار یا اکراه که عادتاً قابل تحمل نباشد مرتکب جرمی گردد مجازات نخواهد شد…» در اصطلاح نیز مجبور به کسی اطلاق می شود که بی آنکه قصد انجام دادن کاری یا ترک وظیفه ای را داشته باشد، تحت تاثیر عامل دیگری وادار به انجام یا ترک کار زیانباری شود.
بی تردید دراجبار قصد و اختیار شخص به وسیله ی عامل دیگری سلب می شود. بنابراین، اقدام به ایجاد هر نوع اعمال حقوقی یا انجام یا ترک یکی از تکالیف شرعی که وجود قصد و رضا در ایجاد آن شرط صحت است چنانچه در اثر اجبار انجام گیرد، آثاری بر آن مترتب نیست.
در مسائل جزایی، اجبار حالت شخصی است که بدون داشتن قصد ارتکاب جرمی، و تحت تاثیر عامل دیگری وادار به انجام کاری یا ترک وظیفه ای می شود. مانند وادار کردن شخصی به امضای یک سند یا نوشته ای که قابلیت انتساب نتیجه ی مجرمانه را به مرتکب آن از بین می برد.
به اعتقاد برخی از حقوقدانان اجبار نیز مانند دیوانگی جرم را از بین نمی برد بلکه مسئولیت فاعل را رفع می کند به همین دلیل معاون شخص مجبور اگر خود در شرایط اجبار نباشد قابل تعقیب و مجازات است. برخی دیگر معتقدند که جرم را نمی توان منتسب به فاعل دانست. رویه دیوان کشور فرانسه گاهی اجبار را به عنوان یک علت توجیه کننده (دیوان کشور،شعبه کیفری ۱۲نوامبر ۱۹۵۹، بولتن آرای دادگاههای کیفری شماره ۴۸۸) یا یک علت عدم محکومیت (دیوان کشور، شعبه کیفری ، ۱۶ ژوئن ۱۹۷۱، بولتن آرای دادگاههای کیفری شماره ۱۹) ویا یک معافیت (دیوان کشورشعبه کیفری۳۱ اکتبر۱۹۶۳، بولتن آرای دادگاههای کیفری شماره۳۰۲) دانسته است.
ب) اجبار و اختیار
تقصیر جزایی در همه احوال منوط و موکول بدین است که عمل ارتکابی از یک اراده آزاد ناشی شده باشد بحثی که بلافاصله پس از ذکر کلمات «اراده آزاد» به خاطر می آید، بحثی است مربوط به واقعیت «اراده آزاد». آیا انسان دارای اراده ی آزاد می باشد یا نه؟ این بحث هم از نظر مذهبی مطرح شده و هم از نظر علمی و فلسفی. علمای دین از یک طرف در مقابل قدرت مطلقه الهی قرار دارند که همه ی امور را ناچار باید مستند به مشیت او نماید و از طرفی بندگان خدا را مکلف و مسئول دانسته و مستحق عقاب و عتاب و ثواب می شمارند ؛ این دو مطلب مبنای بحث جبر و اختیار در نزد علمای مذهبی است پیروان فلسفه اثباتی با توجه به تجربیات و نظریات علمای طبیعی به وجه دیگری مبحث جبر و اختیار را گشوده اند و غالباً به جبر علمی گرویده اند.
مبانی حقوق جزا در مقابل این مبحث که تا کنون به جواب قطعی و نهایی نیانجامیده است قرار گرفته است. محور حقوق جزا مسئوولیت و تقصیر است، و بحث جبر و اختیار نیز بالاخره باید به ما بگوید اراده آزاد که عصاره تقصیر جزایی است واقعیت دارد یا نه؟ به طوری که می دانیم در نیمه ی دوم قرن نوزدهم مکتب اثباتی حقوق جزا به نظریه «جبر علمی» پیوست و سیستم جدیدی در حقوق جزا پیشنهاد کرد که محور آن نفی اراده و تقصیر بود.اما با وجود رونقی که بعضی از پیشنهادهای این مکتب پیدا کرد، اصول آن پذیرفته نشده و حقوق جزا همچنان متکی بر فرضیه وجود و «اراده آزاد» می باشد. باید متذکر بود که حقوق جزا تنها دیسیپلین علمی نیست که پایه آن بر روی فرضیه قرار دارد، علوم دیگری وجود دارد. اسکلت آنها بر روی فرضیه بنا شده است و امروز با کمال استحکام و بدون تزلزل به پیشرفت های شگرف نائل آمده است. و به هر صورت امروز ثابت است که مبارزه با جرم بر طبق قواعدی که مبتنی بر وجود اراده ی آزاد باشد موثر است و با انصراف از آزادی اراده امکان کامیابی و توفیق در غلبه با بزهکاری در شرایط حاضر وجود ندارد بدون اینکه این مطلب را به عنوان دلیل وجود اراده ی آزاد به شمار آوریم لااقل آن را می توان قرینه و اماره بر آزادی اراده دانست.
بعد از قبول اراده ی آزاد برای انسان اینک مجدداً تاکید می کنیم که انسان به هیچ وجه مسئول اعمال غیر ارادی خود نمی باشد. اعمال غیر ارادی منحصر به رفلکس ها ، یعنی عکس العمل ها ، نمی باشد. رفلکس ها از قبیل دهن در دو خمیازه و غیره می باشد که اراده انسان منشا آنها نمی باشد. غیر از رفلکس ها، اعمال غیر ارادی عبارتند از اعمالی که انسان به اجبار انجام می دهد. منظور اجبار مادی است مثلاً شخص زورمندی دست دیگری را بگیرد و با زور وادار کند ثالثی را مضروب سازد. در اجبار معنوی، اراده وجود دارد لکن آزاد نیست.