نمودار ۴-۵: توزیع و درصد فراوانی تولیدکنندگان پرتقال برمبنای تحصیلات در نمونه آماری………………………………….۹۹
نمودار۴-۶: توزیع ودرصد.فراوانی تولیدکنندگان براساس تعداد سالهای فعالیت در باغ فعلی در نمونه آماری……………۱۰۰
نمودار ۴-۷: توزیع و درصد فراوانی باغداران براساس درآمد غیر باغداری از کل درآمد سالانه در نمونه آماری………..۱۰۱
نمودار ۴-۸: توزیع و درصد فراوانی تولیدکنندگان پرتقال برمبنای مساحت باغ(هکتار) در نمونه آماری…………………….۱۰۲
نمودار ۴-۹: توزیع و درصد فراوانی باغداران براساس کل باردهی و فروش پرتقال در نمونه آماری………………………..۱۰۳
نمودار ۴-۱۰: توزیع و درصد فراوانی باغداران بر مبنای میزان خودمصرفی در نمونه آماری……………………………………۱۰۶
نمودار ۴-۱۱: توزیع و درصد فراوانی باغداران پرتقال بر اساس مسیر فروش محصولاتشان در نمونه آماری………………۱۰۸
نمودار ۴-۱۲: توزیع و درصد فراوانی باغداران بر اساس مهمترین نوع بسته بندی پرتقال در نمونه آماری…………………۱۱۰
فهرست شکلها و نقشه ها
عنوان صفحه
شکل۱-۱: نقشه شهرستان های استان مازندران و موقعیت شهرستان محمودآباد………………………….۲۳
شکل۲-۱: ابعاد مختلف بازاریابی……………………………………………………………………………………..۳۴
شکل۲-۲: عناصر آمیخته های بازاریابی…………………………………………………………………………….۳۷
شکل۴-۱: مسیرهای متعدد بازاریابی ارقام پرتقال شهرستان محمودآباد…………………………………. ۱۱۴
چکیده:
از جمله پتانسیلهای خوب تولیدی کشاورزی کشور مرکبات است و در این تولید، یک سیستم کارآمد بازاریابی، به مانند یک جزء کلیدی در بالندگی، رشد و نشاط و پایداری بنگاه‌های تولیدکننده مرکبات میباشد. این تحقیق از نوع مقطعی و به صورت میدانی به منظور بررسی حاشیه بازاریابی محصول پرتقال شهرستان محمودآباد انجام شد. نمونه گیری به روش چند مرحلهای تصادفی - وزنی بود. جهت تعیین حجم نمونه آماری از فرمول کوکران استفاده شد که در نهایت ۱۷۰ تولیدکننده، ۱۵عمده فروش و ۱۵ خرده فروش پرتقال انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات مصاحبه، مشاهده و سه نوع پرسشنامه بوده که به منظور دستیابی به اهداف تحقیق به ترتیب برای بررسی ویژگیهای تولیدکنندگان، تولید و بازاریابی، میزان مهارتهای بازاریابی باغداران و سنجش دانش بازاریابی تولیدکنندگان پرتقال شهرستان محمودآباد با مراجعه حضوری تکمیل و جمعآوری گردید. نتایج نشان داد بیشترین میزان حاشیه بازاریابی در حالت فروش محصول به سلف خر و کمترین مقدار آن زمانی است که محصول مستقیم به خرده فروشی یا مصرف کننده فروخته میشود. متوسط حاشیه بازاریابی و سود خالص بازاریابی برای یک کیلوگرم پرتقال به ترتیب ۵۱۳۲ و۴۵۱۴ ریال و برای پرتقال تامسون ناول به عنوان مهمترین محصول پرتقال به ترتیب ۵۴۴۸ و ۴۷۹۰ ریال برآورد شد. میزان ضایعات فرایند بازاریابی پرتقال در این مطالعه ۳۶ درصد محاسبه شد که بیشترین ضایعات مربوط به مرحله انبارداری است. ضریب هزینه بازاریابی ۴۶/۵۴ درصد محاسبه شده که نشان دهنده سهم عوامل بازاریابی در قیمت نهایی پرتقال است. سهم باغدار از قیمت نهایی پرتقال در سال ۱۳۹۱، ۶۲/۴۰ درصد بوده است. در مجموع میانگین مهارتهای بازاریابی برای کل باغداران در این پژوهش بسیار ضعیف و میانگین دانش بازاریابی آنها خوب ارزیابی شده است. نتایج تخمین تابع حاشیه بازاریابی بر اساس الگوی مارک-آپ نشان داده که حاشیه بازاریابی با قیمت خرده فروشی رابطه مستقیم و با هزینه های بازاریابی رابطه معکوس دارد. فرضیه های تحقیق با بهره گرفتن از تحلیل واریانس یک طرفه، محاسبه ضریب پیرسون، اسپیرمن و تست کروسکال والیس در قالب آزمونهای آماری تکمیلی، جهت پاسخگویی به سؤالات تحقیق و با بهره گرفتن از نرم افزار SPSS مورد آزمون و تحلیل قرار گرفتند. نتایج این تحقیق نشان میدهد رابطه مثبت و معنی داری بین سطوح درآمدی باغداران و مهارتهای بازاریابی آنها وجود دارد. همچنین بین سطوح حاشیه های بازاریابی باغداران و مهارتهای بازاریابی آنها رابطه معکوس و معنی داری وجود دارد، در حالیکه رابطه بین درآمد و حاشیه بازاریابی باغداران با دانش بازاریابی آنها در سطح اطمینان ۹۵ درصد معنی دار نبوده است. پیشنهاد محقق در زمینه بازاریابی داخلی پرتقال، افزایش قدرت چانه زنی باغداران، تشکیل تعاونیهای بازاریابی، توسعه صنایع تبدبلی و خرید تضمینی ارقام پرتقال است.

وازههای کلیدی: بازاریابی، پرتقال، حاشیه بازاریابی، مهارت بازاریابی، محمودآباد
نام و نام خانوادگی استاد راهنما: تاریخ و امضاء
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱- مقدمه
سالهاست در محافل اقتصادی بحث آسیب پذیری شدید اقتصاد^[۱] تک محصولی و لزوم خروج ایران از وضع اقتصاد مبتنی بر درآمد نفتی و توجه به صادرات غیرنفتی^۲ مطرح است اما جهش قابل ملاحظهای در این راستا صورت نگرفته است. لیکن متأسفانه با گذشت بیش از یک ربع قرن از انقلاب و پشت سر گذاشتن سه برنامه توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی گامی چشمگیر در راستای هدف فوق برداشته نشده و کماکان اتکا به درآمدهای نفتی اساس و پایه اصلی تأمین هزینه های ملی را تشکیل میدهد(فلاحی، ۱۳۸۳).
ایران با توجه به وسعت خاک، تنوع آب و هوایی و استعدادهای بالقوه نیروی انسانی در زمینه های مختلف بخش کشاورزی در تولید بسیاری از محصولات زراعی و باغی مزیت نسبی^۳ دارد. نظر به اینکه در حال حاضر حدود یک سوم صادرات غیرنفتی ایران به بخش کشاورزی اختصاص دارد و با توجه به ارز بری پایین این بخش در مقایسه با سایر بخشهای اقتصادی کشور و همین طور عدم وابستگی آن به فناوری پیچیده میتوان با توسعه صادرات محصولاتی که تولید آنها از نظر شرایط اقلیمی و اقتصادی دارای مزیت نسبی است، بخشی از ارز^۴ مورد نیاز کشور را از طریق این کالاها تأمین کرد. به رغم تولید بالای محصولات کشاورزی دارای مزیت نسبی متأسفانه در مرحله صدور و در صحنه بین المللی به دلیل ناکارآیی عملیات بازاریابی۵، در مقایسه با کشورهای رقیب مانندترکیه، لبنان، کشورهای شبه قاره هند(هند، پاکستان وبنگلادش)، استرالیا و زلاندنو، این مزیت را از دست داده و با وجود افزایش وزنی صادرات، مواجه با کاهش درآمد ریالی یا ارزی در صدور این محصولات است(فلاحی، ۱۳۸۳).
بطور کلی با افزایش جمعیت و تقاضا برای محصولات کشاورزی، نقش یک نظام بازاریابی کارا و هماهنگ به عنوان کلیدی در افزایش تولیدات کشاورزی مهم تلقی میشود. به کار گرفتن اصول تکنولوژی پیشرفته در بازاررسانی محصولات، منافع تولیدکننده و مصرف کننده را افزایش میدهد. امروزه تولید محصولات زراعی و باغی در مناطق مستعد یکی از منابع مهم تولید ثروت، مبادلات تجاری و اشتغال به کار ساکنین مناطق تولید روستایی و شهری به شمار میرود(اسدی، ۱۳۸۴).
امروزه بازرگانی بین المللی محصولات کشاورزی با توجه به وجود شرایط رقابت، فصلی بودن و مشکلات خاص مربوط به نگهداری و انبار کردن، حمل و نقل، بسته بندی و فروش کالا از چنان حساسیتی برخوردار شده است که شرکتهای فرا ملیتی تجاری و تولیدی همه امکانات خود را به کار میگیرند تا موجبات تسلط بر بازار و بازرگانی جهانی هر محصول را برای خود فراهم آورند. تولیدات کشاورزی کشور ما توانایی آن را دارد که در سبد صادرات غیرنفتی کشور، جای مهمی را از آن خود کند، دراین راه البته دشواری ها و تنگناهایی وجود دارد که اگر برطرف شود بیگمان نتیجه های سودمندی به اقتصاد کشور و آرمان توسعه کشاورزی خواهد رسید (وطن دوست، ۱۳۷۲).
در این تحقیق ابتدا وضعیت فعلی مدیریت بازاریابی^[۲] داخلی پرتقال شهرستان محمودآباد در استان مازندران، علل ناکامیها، تنگناها، کاستیها و ناکارآمدی های بازاریابی این محصول شناخته شده است. سپس با استنباط از تحلیلهای انجام یافته، راهکارهای عملی در راستای بهبود وضع بازاریابی داخلی جهت ارتقاء سطح درآمد تولیدکنندگان ارائه شده است. در این زمینه وضعیت خدمات بازاریابی و شبکه های توزیع موجود بررسی شده و حاشیه بازاریابی^[۳] در کانالهای عمده توزیع برای محصول پرتقال محاسبه شده است. در نهایت به بررسی تعامل توانمندیهای بازاریابی تولیدکنندگان پرتقال با رفتارهای آنها در انتخاب مسیرها و کارگزاران بازاریابی و به تبع در سطوح درآمد کسب شده و در حاشیه های بازاریابی و ضایعات متحمل شده پرداخته شده است.
۱-۲- بیان مسئله
یکی از عوامل مهمی که باعث عدم تحقق اهداف توسعه کشاورزی و افزایش تولید و درآمدکشاورزان درکشورهای در حال توسعه میشود نارسایی سیستم بازاریابی محصولات کشاورزی میباشد. امروزه در اکثر کشورهای پیشرفته، بازاریابی محصولات کشاورزی به عنوان یکی از بخشهای عمده اقتصاد به شمار میآید. باتوجه به شرایط کنونی جهان، تولید از شکل سنتی خارج شده و تولید برای فروش در بازار یکی از هدفهای اصلی تولیدکنندگان است. بازار، محل تبلور تمامی فعالیتهای یک تولیدکننده برای دریافت سود بدست آمده از تولید است. بنابراین عملیات بازاررسانی تنها از زمان برداشت محصول آغاز نشده بلکه از زمان تصمیمگیری برای تولید خود را نشان میدهد. در این راستا بازاریابی محصولات کشاورزی به دلیل ویژگیهای خاص این محصولات که در برگیرنده فسادپذیری، فصلی بودن و تقاضا برای همه فصلها است، اهمیت خاصی پیدا میکند. یکی از مسائلی که همواره در بازار رسانی محصولات کشاورزی در کشورهای کمتر توسعه یافته و از جمله ایران مطرح میباشد، اختلاف قیمت تولید کننده یعنی قیمتی که تولیدکننده دریافت میدارد با قیمتی که مصرف کننده میپردازد، میباشد (عباسیان و همکاران، ۱۳۸۶).
این مسئله درکشورهای توسعه یافته نیز وجود دارد به طوری که حدود پنجاه درصد از قیمتی که مصرف کننده برای هر واحد از محصولات کشاورزی میپردازد را هزینه های بازاریابی تشکیل میدهد (عباسیان و همکاران، ۱۳۸۶). اما در این کشورها، این اختلاف قیمت بیشتر مربوط به خدماتی مانند بستهبندی، درجهبندی و تبدیل محصول است. یکی از عواملی که در این اختلاف قیمت مسئول شناخته شده عامل واسطهای است که میداندار و دلالان نامیده میشود. این عامل واسطه با کنترل نمودن بازار و ایجاد نوعی انحصار تا حدودی نقش تعیینکننده در قیمتها داشته و از این رهگذر صاحب سودهای کلانی میگردند. البته نباید پنداشت که این اختلاف قیمت تنها به کشورهای در حال توسعه اختصاص دارد بلکه در کشورهای پیشرفته نیز چنین اختلافی وجود دارد. اما درکشورهای توسعه یافته این اختلاف قیمت بیشتر مربوط به خدماتی مانند بستهبندی، درجهبندی و تبدیل محصول است و حال آن که درکشورهای کمتر توسعه یافته خدمات اندکی در مورد محصول انجام میگیرد. افزایش جمعیت، رشد شهرنشینی، بحران تامین غذا و امنیت غذایی، ناپایداری محیط زیست، حرکت از کشاورزی سنتی به سمت کشاورزی تجاری و سایر موارد مرتبط سبب گردیده که به منظور ارتقاء سطح زندگی و بهبود درآمد تولید کنندگان، موضوع بازاریابی محصولات کشاورزی از اهمیت ویژهای برخوردارگردد. به طوری که مفاهیم بازاریابی در حال حاضر گستردهتر شده و تمامی مراحل از برنامه ریزی تولید تا بعد از مصرف را شامل میگردد. بنابراین اهمیت و نقش بازاریابی محصولات، ضرورت بررسی وضعیت موجود و ساختار بازار و بازاریابی آنها را اجتناب ناپذیر مینماید (رشیدی، ۱۳۸۴).
در حال حاضر فروش مطلوبتر محصولات تولید شده مهمترین دغدغه تولیدکنندگان میباشد. امری که در گذشته چندان توجهی به آن نمیشد و اصولاً تحقیقات و مطالعات بر روی تولیدکنندگان و اقتصاد تولید محصولات متمرکز بود. در حال حاضر با وجود تولید انبوه محصولات و وجود رقبای زیاد در تولید کالا و محصولات؛ موفقیت در امر فروش مستلزم مطالعات و تحقیقات بسیاری است. به طور کلی بازار فروش کالای تولیدی به دو دسته بازارهای داخلی و بازارهای خارجی (صادراتی) تقسیم میشوند که هر یک از این بازارها دارای ساختار و نظام بازاریابی خاصی هستند و بررسی و شناخت عوامل موثر بر آن یکی از مهمترین اقداماتی است که باید قبل از ورود به بازار صورت پذیرد (رشیدی، ۱۳۸۴).
مهمترین مسئلهای که در شناخت بازارهای داخلی مطرح میباشد، شناسایی عوامل بازاریابی و نقش آنها در نظام بازاریابی یک محصول میباشد. بررسی عوامل بازاریابی و نقش هر یک از آنها باعث میگردد تا ساختار بازاریابی و مشکلات مربوط به آن شناسایی و سیاستگذاری و تصمیمگیری در مورد آن موثر میگردد. در این میان فاصله قیمتی که میان عوامل مختلف بازاریابی یک محصول تحت عنوان حاشیه بازاریابی به وجود میآید مهمترین و اثرگذارترین بخش یک بازار محسوب میگردد. از سوی دیگر بازارهای صادراتی یک محصول به خاطر ارز آوری و همچنین تأثیر بر بازارهای داخلی دارای اهمیت خاصی در اقتصاد ملی میباشند. با توجه به اهمیت صادرات غیرنفتی و رهایی از وابستگی اقتصاد به درآمدهای حاصل از فروش نفت، میباید به بازارهای خارجی و عوامل موثر بر آن و همچنین نحوه حضور در بازارهای جهانی به شکل دقیقتر، عمیقتر و عملیتر پرداخته شود. در این بین باید به تولید و بازاریابی محصولاتی پرداخته شود که از پتانسیل تولید و بازاریابی بالایی برخودار باشند. همچنین وجود عوامل و حاشیه های بازاریابی در مسیر مصرف این محصولات با توجه به مشکلات کنونی بازارهای داخلی کشور، مطالعه و بررسی مناسب با آن را می طلبند (رشیدی، ۱۳۸۴).
مسئله این تحقیق، شناخت نارسایی ها و علل آن در بازاریابی داخلی محصول پرتقال است. مطالعه حاضر تلاش دارد حاشیه بازاریابی این محصول را ارائه نماید چرا که در برخی از بررسیها و تحقیقات، اثر عوامل و سیاستهای مؤثر بر تولیدکنندگان و مصرف کنندگان ملحوظ گردیده و از این طریق راهکارهایی نیز جهت بهبود بازار وساماندهی آن ارائه نمودهاند. اما واقعیت امر این است که با این عمل مهمترین بخش بازارکه درفاصله بین تولیدکنندگان ومصرف کنندگان مطرح بوده و تحت عنوان حاشیه بازاریابی است، چشم پوشی شده و بدان توجهی نشده است.
مهمترین مشکلاتی که بازاریابی پرتقال شهرستان محمودآباد با آن مواجه است؛ عواملی مانند: زیاد بودن سهم واسطه ها در خرید محصول، پایین بودن سهم تولید کننده از قیمت نهایی، بالا بودن ضریب هزینه بازریابی، بالا بودن سهم و رشد حاشیه عمده فروشی، بالا بودن سود خالص عملیات بازاریابی عمده فروش، بالا بودن سهم هزینه های بازاریابی تولیدکننده از قیمت دریافتی، نقش بازار عمده فروشی در میزان ناکارایی بازار این محصول میباشد که در این رابطه؛ بازاریابی و بازاررسانی، سیاستهای حمایتی (بیمه پرتقال، تعیین قیمت تعیین شده)، عدم وجود تشکیلات منسجم تعاونی بازاریابی باغداران پرتقال در شهرستان محمودآباد، عدم وجودکارخانجات تبدیلی کافی در منطقه، عدم وجود برنامههای اصولی در زمینه صادرات پرتقال، عدم وجود زیرساختهایی چون سردخانهها و انبارها، وجود عوامل زائد بازاریابی چون واسطه ها و سلفخرها؛ علل اصلی بحران در بازار پرتقال در شهرستان محمودآباد به شمار میآیند.
عوامل محدودکننده کشت پرتقال در شمال ایران پایین بودن درجه حرارت، سرما زدگی، آفات و بیماریها،کمبود نور و خاک عاری از مواد آلی یا فقیرمیباشد.
مهمترین مشکلات بازرگانی پرتقال ضایعات ۲۵ درصد پرتقال شهرستان محمودآباد، ابعاد کوچک باغات، مشکلات مالی باغات در رابطه با عدم انجام عملیات آمادهسازی محصول، فقدان آموزش، عدم استفاده از کیسههای توری یا سایر بسته بندیهای مناسب، فقدان سردخانه کافی در مناطق عمده تولید، ظرفیت بسیار پایین صنایع تبدیلی پرتقال، فقدان تشکیلات صنعتی حمایتکننده، عدم انجام فعالیتهای بازاریابی میباشد(سازمان جهاد کشاورزی استان مازندران، ۱۳۹۱).
امروزه تولید محصولات باغی در مناطق مستعد، یکی از منابع مهم تولید ثروت، مبادلات تجاری و اشتغال به کار ساکنان آن مناطق به شمار میرود. طبق شواهد و بررسیها، اقتصاد کشاورزان شمال کشور بعداز محصول برنج، وابسته به فروش محصولات مرکبات است. قطع به یقین یک نظام بازاریابی کارا و هماهنگ به عنوان کلیدی در افزایش تولید این محصول مهم تلقی میگردد چرا که به کار گرفتن اصول تکنولوژی پیشرفته در بازاررسانی، منافع هر دو قشر تولیدکننده و مصرفکننده را افزایش داده و این مهم خود منجر به افزایش تولید میگردد. البته در حال حاضر اهمیت این محصول در استان به دست فراموشی سپرده شده و کمتر به آن توجه می گردد. از جمله بیتوجهی ها را میتوان عدم رسیدگی به باغات مرکبات ثمرآور قدیمی، قطع درختان و کاشت محصولات جایگزین، نامناسب بودن جادههای ارتباطی برای حمل محصولات به بازار فروش و غیره ذکر کرد که سبب شده این محصول در رقابت با محصولات مرکبات جنوب کشور در سطح پایینی باشد (اسدی، ۱۳۸۴).
به نظر میرسد مسائل موجود در مدیریت^[۴] سطح مزرعهای؛ بازاریابی پرتقال که آثاری چون کاهش قدرت رقابت پرتقال در تعامل با دیگر محصولات کشاورزی چون برنج دارد و نیز ضعفهای موجود در سامانههای بازاریابی پرتقال از جمله کارآیی^[۵] پایین بازاریابی، یکی از دلایل اساسی اتفاق چنین پدیده است. به علاوه در ارتقاء سطوح مهارتهای بازاریابی^[۶] پتانسیلهای ارتقای سطوح درآمد باغداران، ایجاد اشتغال و کسب درآمدهای ارزی نهفته است که با تداوم چنین وضعیتی این فرصتها و پتانسیلهای موجود بدون ثمردهی مناسب به اقتصاد ملی از دست میرود. بنابراین به نظر میرسد با تشخیص این مسائل و ریشهیابی علل این مسائل بتوان مساعدت به افزایش نقش تکاثری این محصولات در اقتصاد استان و اقتصاد ملی کرد. کارآیی اقتصادی در بازاریابی کشاورزی عمدتاً در هر دوره با سهم تولیدکنندگان از مبلغ پرداختی مصرف کننده اندازه گیری میشود. کارآیی در خدمات بازاریابی نیز به وسیله پایین آوردن هزینه ها و کاهش ضایعات سنجیده میشود (مجاوریان، ۱۳۷۴).
۱-۳- ضرورت و اهمیت موضوع
در حال حاضراقتصاد ایران بیش از پیش نیاز به توسعه تولیداتی دارد که ضمن بهبود وضعیت اقتصاد داخلی سبب افزایش صادرات غیرنفتی گردد. در این بین بخش کشاورزی و تولیدات آن نقش بسیار مهمی در اقتصادکشور داشته و صنایع تبدیلی وابسته به آن نیز از پتانسیل بسیار بالایی برخوردار است. به طوری که با توجه به مزیت نسبی و پتانسیلهایی که در تولیدات محصولات کشاورزی وجود دارد، به تبع آن میتوان در بازاریابی داخلی و صنایع تبدیلی کشاورزی نیز با برنامه ریزی و شناخت عوامل مؤثر، مزیت و پتانسیلهای مناسبی را ایجاد نمود. در این خصوص مدیران و برنامهریزان کلان در کشور ما با دو موضوع مواجه هستند. اول سازماندهی وضعیت نابهنجار بازارهای داخلی و دوم صادرات تولیدات به بازارهای جهانی همانطور که قبلاً اشاره شد این دو موضوع کاملاً به هم پیوسته می باشند. به گونهای که اختلاف و نابسامانی در بازارهای داخلی به طور مشهود بر صادرات محصولات تأثیرگذار بوده و از طرفی ایجاد شرایط در بازارهای صادراتی، بازارهای داخلی را رونق می بخشد. در این بین نقش یک سیستم کارآمدتر بازاریابی داخلی و خارجی در دیگر پتانسیل های تولیدی کشور قلمرو مناسب مطالعات علمی است. در زمینه فعالیتهای کشاورزی از جمله پتانسیلهای خوب تولیدی کشور مرکبات بوده و در این تولید، یک سیستم کارآمد بازاریابی، به مانند یک جزء کلیدی در بالندگی، رشد و نشاط و پایداری بنگاههای تولیدکننده مرکبات و از آن طریق در مساعدت به شاخصهای کلان اقتصاد کشور از قبیل ارتقاء سطح تولید ملی، سطح اشتغال و درآمدهای ارزی میتواند از جمله ابزارهای جلوگیری کننده از آسیبپذیریهای برون زای اقتصاد ملی با توان بالقوه ایفای نقشهای مناسبتر باشد (مجاوریان، ۱۳۷۴).
براین اساس مطالعه حاضر تلاش دارد حاشیه بازاریابی این محصول را ارائه نماید چراکه در برخی از بررسیها وتحقیقات، اثر عوامل و سیاستهای مؤثر بر تولیدکنندگان و مصرفکنندگان ملحوظ گردیده و از این طریق راهکارهایی نیز جهت بهبود بازار و ساماندهی آن ارائه نمودهاند. اما واقعیت امراین است که با این عمل مهمترین بخش بازارکه در فاصله بین تولیدکنندگان و مصرفکنندگان مطرح بوده و تحت عنوان حاشیه بازاریابی است، چشم پوشی شده و بدان توجهی نشده است. در حالی که میتوان با مطالعه این بخش از بازار بسیاری از راهکارهای مورد توصیه راتعدیل نمود (مجاوریان، ۱۳۷۴).
۱-۳-۱- تولید پرتقال در جهان و ایران و استان مازندران
۱-۳-۱-۱- تولید پرتقال در جهان و ایران
تولید جهانی پرتقال طی دوره (۲۰۱۲- ۲۰۰۴) از رشد چشمگیری برخوردار بوده و با رشد متوسط ۷/۱ درصد از ۱۱۰ میلیون تن در سال ۲۰۰۴ به ۱۲۶میلیون تن در سال ۲۰۱۲ رسیده است. برحسب گونه های مختلف مرکبات، پرتقال مهمترین رقم مرکبات است که در جهان تولید میشود. این محصول در سال ۲۰۱۲، ۶/۵۶ درصد از تولید جهانی پرتقال را در اختیار داشته است.کشورهای برزیل، آمریکا و اسپانیا و مکزیک از بزرگترین تولیدکنندگان پرتقال است. در حال حاضر در بیش از ۱۰۰کشور جهان، انواع متفاوتی از گونه های پرتقال کاشته میشود که در این بین، کشورهای برزیل، چین و آمریکا از مهمترین کشورهای تولیدکنندۀ پرتقال در جهان میباشند. در سال ۲۰۱۲ این سه کشور با داشتن مجموع ۵/۴۶ میلیون تن، ۰۷/۴۴ درصد از تولید جهانی را به خود اختصاص داده اند. تولید کل پرتقال در کشور ایران از ۸/۳ میلیون تن در سال ۱۳۸۴ به ۵/۴ میلیون تن در سال ۱۳۹۰ رسیده است، در ایران نیز مهمترین رقم مرکبات پرتقال است. این محصول در سال ۱۳۹۰، ۶۸/۴۹ درصد از کل تولید مرکبات کشور را در اختیار داشته است. استانهای مازندران، فارس، هرمزگان و کرمان(جیرفت و کهنوج)، مهمترین تولیدکنندگان پرتقال ایران میباشند. در سال ۱۳۹۰ این چهار استان با داشتن مجموع ۱۲/۴ میلیون تن، ۹۱ درصد از تولید کل پرتقال کشور را به خود اختصاص دادهاند(فائو، ۲۰۱۲).
جداول ۱-۱، ۱-۲ و ۱-۳ به ترتیب میزان تولید ایران از تولید جهانی پرتقال طی ۱۰ سال اخیر، سهم ایران از تولید جهانی محصول پرتقال طی ۱۰ سال اخیر و میزان تولید کشورهای عمده تولیدکننده پرتقال در جهان را در سال ۲۰۱۱ نشان میدهد.
جدول ۱-۱: درصد سطح زیر کشت، تولیدو عملکرد کل پرتقال ایران در جهان طی سالهای ۲۰۱۱-۲۰۰۲

روش تحقیق در این فصل با بهره گرفتن از مطالعات انجام‌شده در فصل دوم و بر مبنای ابعاد اعتیاد به کار مدل اسپنس و رابینز، بهداشت شغلی مدل گلدبرگ و هیلر و کیفیت زندگی کاری مدل والتون انجام می‌گیرد.

فصل چهارم: تحلیل تحقیق با بهره گرفتن از داده‌های آماری
در این فصل که جامعه و نمونه موردمطالعه مشخص‌شده و داده‌ها از طریق سه پرسشنامه جمع‌ آوری‌شده‌اند، به‌منظور سنجش عوامل اعتیاد به کار (عجین شدن باکار، تمایل درونی در کار و لذت از کار) از پرسشنامه استاندارد اعتیاد به کار اسپنس و رابینز، جهت سنجش عوامل کیفیت زندگی کاری (جبران خدمت منصفانه و کافی، شرایط کاری سالم و ایمن، امکان گسترش و استفاده از ظرفیت‌های انسان، امکان امنیت و رشد دائمی، ائتلاف اجتماعی در سازمان کاری، اعتقاد به لزوم حاکمیت قانون، نقش متعادل کار، کار معتبر و سودمند اجتماعی) از پرسشنامه استاندارد والتون و به منظور بررسی متغیر مداخله گر بهداشت شغلی از پرسشنامه استاندارد گلبرگ و هیلر استفاده گردیده و در آخر مدل تحلیلی ارائه می‌شود.

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادات آینده کار
این فصل نیز شامل نتیجه‌گیری و ارائه یافته‌های پژوهش و نیز پیشنهادات آینده کار می‌باشد.

فصل دوم
مروری بر ادبیات و پیشینه تحقیق
فصل دوم: مروری برادبیات و پیشینه تحقیق
۲-۱ مقدمه:
عصر کنونی که با دست آورده‌ای عظیم علمی همراه بوده و پیشرفت‌های علمی آن بی‌درنگ و در لحظه انجام می‌گیرید بدون شک اثرات مفیدی را در عرصه‌های گوناگونی مانند اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه به همراه داشته است از طرفی دیگر کار که جزء جدایی‌ناپذیر زندگی انسان‌ها به‌حساب می‌آید موجی از فشارهای روحی، روانی و جسمانی را بر کارکنان سازمان‌ها برای همسویی هر چه بیشتر با این پیشرفت‌ها وارد آورده است. همه‌روزه شاهد آن هستیم که افراد، زمان زیادی از وقت خود را در سازمان‌ها صرف کرده و خواسته‌های نامحدود سازمانی، آن افراد را مجبور می کند که مدام در حال کارکرده باشند.(هلسوی و کیتاسلین^[۱۸] ۲۰۰۰)

به‌علاوه افراد هنگامی‌که در سازمان‌ها مشغول به کار می‌شوند ممکن است علاوه بر پاداش‌های بیرونی انگیزه‌های درونی نیز داشته و همین امر ممکن است موجب لذت بردن آن‌ها از کار و درنتیجه عجین شدن و اعتیاد آنان به کارشان شود. (اسنیر و هارپز^[۱۹] ۲۰۰۶، ۵) که درنتیجه آن افزایش احتمال شکل‌گیری اعتیاد به کار و صرف بخش قابل‌توجهی از زمان روزانه برای انجام کار را شاهد هستیم به‌طوری‌که افراد زمان بسیار زیادی را به‌طور دلخواه و داوطلبانه به فعالیت‌های کاری اختصاص دهند، بدون آن‌که به انداز ه مناسب و کافی به استراحت و تفریح پرداخته و زمانی را به خانواده و دوستان اختصاص دهند؛ ازاین‌رو غالباً استرس زیادی را تجربه نموده و کارشان موجب مشکلات جسمی و روانی برای آنان می‌شود.(احمدی و همکاران ۱۳۸۹)
لذا با توجه به نقشی که نیروی انسانی دررسیدن به اهداف سازمانی ایفا می‌کند مطالعه رفتار افراد در سازمان‌ها توجه بسیاری از متخصصان و پژوهشگران رفتار سازمانی را به خود جلب نموده است. مدیریت منابع انسانی که یکی از کارکردهای اساسی مدیریت بوده وظیفه سازمان‌دهی، هدایت، هماهنگی و کنترل و …را بر عهده دارد به‌طوری‌که موجب افزایش رضایت کارکنان و همچنین برآورده شدن اهداف سازمان به‌طور همزمان شده که درنهایت به برآوردن نیازها و انتظارات جامعه از سازمان می‌گردد. (پرداختچی ۱۳۸۸،۳)
همچنین منابع انسانی که وجه مشترک تمام سازمان‌ها هستند و ابداعات و ابتکارات آنان است که سازمان‌ها را در راستای اهدافشان پیش می‌برد و ازنظر متخصصان مدیریت، ارزش آن‌ها به‌مراتب از منابع فاقد حیات مانند سرمایه، زمین و تجهیزات مادی بیشتر می‌باشد. (کافی ۱۳۸۵)
بنابراین باید توجه ویژه به سازمان‌ها یعنی همان کارکنان که سرمایه‌های اصلی سازمان‌ها هستند نمود به‌ خصوص مشاغل کارکنان اقماری، کسانی که مجبور به زندگی کردن به‌دوراز خانواده برای انجام وظایف کاری خود به مدتی نسبتاً طولانی می‌باشند به‌طوری‌که شغل آنان ازجمله مشاغلی است که باانگیزه‌های درونی بالایی همراه بوده و ممکن است موارد اعتیاد به کار را در افراد شاغل به این حرفه را با توجه به زمان بیشتری که در محل کار خود سپری می‌کنند بیشتر مشاهده کرد پس وجود هرگونه مشکل در کیفیت زندگی آن‌ها می‌تواند بر عملکرد شغلی آنان و همچنین روابط خانوادگی آنان تأثیر گذاشته و حتی بر آینده تولیدات کشور نیز اثر منفی بگذارد. بنابراین بررسی وضعیت کیفیت زندگی این کارکنان ضروری است.
در بخش اول این فصل ابتدا متغیر مستقل (اعتیاد به کار) به‌تفصیل توضیح داده می‌گردد و در بخش دوم متغیر مداخله‌گر (بهداشت شغلی) بیان‌شده و در ادامه به متغیر وابسته کیفیت زندگی کاری می‌پردازیم و سپس توضیحاتی در بخش چهارم راجع به منطقه عملیاتی بهرگان و سکوی سروش داده می‌شود و در بخش پنجم، سوابق و پیشینه تحقیقات (داخلی و خارجی) ارائه می‌شود و درنهایت در بخش ششم مدل مفهومی این پژوهش را خواهیم داشت.
۲-۲ بخش اول: اعتیاد به کار
۲-۲-۱ مقدمه:
هنگامی‌که افراد خود را به‌عنوان معتاد به کار معرفی می‌نمایند، اغلب آن را به سخت کار کردن ارجاع داده به‌طوری‌که توصیف این موضوع، افتخار به شمار می‌رود زیرا در اکثر جوامع، رفتار اعتیاد به کاری تشویق شده و آن را می‌ستایند شناخت اعتیاد به کار سخت است، اگرچه چندین عامل به ما کمک می‌کنند تا بین افراد سخت‌کوش و معتادان بکار فرق قائل شویم. معتاد به کار نه‌تنها سخت کار می‌کند بلکه دارای استانداردهای بالای غیرممکن بوده و دارای حسی که هیچ‌وقت کافی نیست می‌باشند. نیاز وی به خوشنود کردن دیگران یک نیروی محرکی است که وی از توجه به تأثیر زیاد کار کردن بر سلامتی وی جلوگیری می‌کند. او دارای حسی بالا برای کنترل مردم و موقعیت‌ها بوده و تفویض کردن مسؤولیت‌ها برای وی سخت است. یک ویژگی بارز معتادان به کار این است که اگر می‌خواهیم آن صحیح انجام پذیرد، باید آن را خودم انجام دهم. زندگی معتاد به کار با یک کمبود شدید تعالی روبروست. معتاد به کار زمان کمی را برای گسترش و لذت بردن از روابط شخصی خویش اختصاص می‌دهد. توجه کمی به خود دارد و مشکلات جسمی اغلب نادیده شمرده می‌شوند تا زمانی که آن‌ها فرد را ناتوان می‌کنند. از کاری به کاری دیگر از موعدی به موعد دیگر، می‌رود معتاد به کار زمانی که کاملاً در یک پروژه یا چندین پروژه درگیر شود، احساس رضایت می‌کند. معتاد به کار ممکن است معتاد به هجوم آدرنالین شود که در هنگام مواجهه با یک بحران پیش می‌آید، معتاد به کار، کار را به‌عنوان فراری از احساسات مشکل به‌کاربرده و در این پروسه آگاهی از نیازها و آرزوهای خویش را از دست می‌دهد. اعضای خانواده و دوستان معتاد به کار، خود را در مقایسه با کار، پایین‌تر حس می‌کنند و این تجربه اغلب روابط را تیره‌وتار می‌کند. معتادان به کار در هر شغلی یافت می‌شوند؛ و اگر به هر دلیلی کار این افراد به پایان برسد آن‌ها چیزی برای احساس راحتی کردن نخواهند داشت شخصی که ساعات طولانی کار می‌کندضرورتا معتاد به کار نیست اگرچه ساعات طولانی کار یکی از نشانه‌های این پدیده است؛ اما وقتی مردم تا حدی ذهن خود را با کار مشغول می‌کنند که احساس می‌کنند یک نیاز دائمی به موفق بودن و تائید شدن تنها از طریق کار دارند می‌توان آن‌ها را در ردیف معتادان به کار قرارداد. اعتیاد به کار نوعی معتاد شدن به انجام کار یا نوعی انگیزه بی‌اختیار به انجام مداوم کاری در بهترین سطح می‌باشد. اعتیاد به کار در هر جامعه‌ای می‌تواند روی دهد. بسیاری از سازمان‌ها کارکنان خود را تشویق می‌کنند تا کار آن‌ها بخش مهمی از زندگی اجتماعی و خانوادگی آن‌ها گردد و به‌طورکلی یک فشار فرهنگی عمومی در عملکرد وجود دارد. رقابت موضوع اصلی مکان کار است و از آن تمجید می‌شود رقابتی بودن، هم‌چنین می‌تواند به وجود آورنده نابهنجاری کاری بسیار گردد. افرادی که در سازمان‌ها ساعات زیادی کار می‌کنند به‌عنوان داریی محسوب می‌شوند اما با کمی تحقیق می‌فهمیم که عکس این مسئله وجود دارد و این پدیده اثر مالی برای سازمان‌ها دارد که باید موردتوجه قرار گیرد.(پور صادق و همکاران ۱۳۹۰، ۵۷)
۲-۲-۲ تعریف اعتیاد به کار:
اعتیاد به کار، وضعیتى می‌باشد که طی آن، فرد به نحوى رفتار می کند که برای خانواده و زندگی اجتماعی وى در محیط کار و خارج از آن، زیا ن آور است. واژه اعتیاد به کار، به‌طورگسترد ه ای مورداستفاده قرارگرفته، ولی پژوهش‌های تجربی کمی درباره بهبود و افزایش درک افراد از پدیده مذکور انجام گردیده است. ازاین‌رو، اتفاق‌نظر و توافق چندانى درباره معانی و جنبه‌های مختلف آن وجود ندارد.(عنایتی و همکاران ۱۳۹۱، ۲)
اعتیاد به کار اولین بار توسط یک روانشناس آمریکایی به نام وین اوتس در سال ۱۹۷۱ به‌کاربرده شد که به معنای نوعی خو گرفتن و اعتیاد به کار در افراد می‌باشد که فرد نیاز فراوانی به کار کردن دارد که این نیز موجب اختلالات و تعارضات زیادی در سلامت جسمانی، شادی، روابط بین فردی و روحیه اجتماعی بودن فرد دارد.
این تعریف شامل دو عنصر اصلی می‌باشد: کارکردن بسیار شدید و وجود میل ذاتی شدید برای کار کردن. (مک میلیان ۲۰۰۳)
مورد اول به این موضوع اشاره می کند که افراد معتاد به کار، ذاتاً تمایل دارند که زمان اضافی بیشتری نسبت به میزان کاری که به صورت معقول از آنان برای برآورده ساختن اهداف سازمان انتظار می‌رود صرف انجام کار کنند و مورد دوم نیز به این اذعان دارد که افراد معتاد به کار همیشه و دائماً درباره کار فکر می‌کنند، حتی هنگامی‌که در حال انجام کار نیستند. در واقع می‌توان این‌طور بیان نمود که ذهن افراد معتاد به کار، همواره درگیر امور مربوط به کار است. این دو جزء که به ترتیب، عناصر رفتاری و شناختی اعتیاد به کار را تشکیل می‌دهند به ریشه واژ ه اعتیاد به کار اشاره دارند که درست منطبق با الکلیسم می‌باشد.(اوتس ۱۹۸۳)
افراد معتاد به کار کسانی هستند که بسیار بیشتر از وظایفی که برای آن‌ها در نظر گرفته شده است و از آن‌ها انتظار می‌رود، کار می‌کنند به‌طوری حتی که زندگی خارج از محیط شغلی‌شان را نادیده گرفته و از آن دوری نیز می‌گزینند. بنابراین می‌توان گفت که بارزترین ویژگی این افراد این است که فراتر از چیزی که الزامی است و از آنان خواسته‌شده است کار می‌کنند.(بولنس و پولمنس^[۲۰] ۲۰۰۴، ۴۷۰-۱۷؛ اسکات، موری و میسلی^[۲۱] ۱۹۹۷، ۳۱۴-۲۸۷)
همچنین اولین تعریف آکادمیک و عملى توسط اسپنس و رابینز (۱۹۹۲) درباره واژه اعتیاد به کار بیان گردد. به اعتقاد آن‌ها، اعتیاد به کار از برخى نگرش‌ها و برداشت‌های افراد نشأت‌گرفته است یعنی فرد معتاد به کار درگیرى فراوان در کار، روحیات سخت‌گیرانه زیاد به انجام کار یا اشتیاق درونى بسیارى به کار دارد و لذت کمى از کار خود می‌برد. آن‌ها اعتیاد به کار را بر اساس سه بعد زیر تعریف می‌نمایند:

• عجین شدن با کار

• تمایل درونی به کار

• و لذت از کار

و نیز اظهار می‌نمایند که در افراد معتاد به کار، درجه عجین شدن با کار بسیار بالاست می‌باشد همچنین تمایل و کشش بسیار زیادی به کار داشته اما آن‌ها نمی‌توانند از کار لذت زیادی ببرند و در مقابل، مشتاقان به کار با کار عجین شده اما از کارشان لذت برده و کشش افراطی هم به کار ندارند.
ضمن آن‌که افراد معتاد به کار چون تمایلی به تفویض اختیارات و وظایفشان ندارند با همکارانشان دچار تعارض می‌گردند و درنتیجه فرایندهای کاری را پیچیده‌تر می‌کنند. هنگامی‌که مقدار انرژی زیادی که افراد معتاد به کار در کارشان صرف می‌کنند از طریق تجدید قوای فردی جبران نشود، سرانجام نیروی آنان تضعیف شده و دچار تحلیل رفتگی می‌گردند (سوننتاج و زیلسترا^[۲۲] ۲۰۰۶،۳۵۰-۳۳۰)
۲-۲-۳ اهمیت اعتیاد به کار:
با توجه به حضور نسبتاً طولانی کارمندان در محیط‌های کاری و صرف بخش قابل توجهی از زمان روزانه آنان برای انجام کارهای روزمره و همچنین دغدغه و اشتغالات ذهنی فعالیت‌های کاری موجب شده است افراد زمان بسیار زیادی را به‌طور دلخواه و داوطلبانه به فعالیت‌های کاری اختصاص می‌دهند، بدون آن‌که به انداز ه مناسب و کافی به استراحت و تفریح پرداخته و زمانی را به خانواده و دوستان اختصاص دهند؛ ازاین‌رو اکثراً استرس زیادی را تجربه کرده و کارشان موجب مشکلات جسمی و روانی برای آنان می‌گردد که از این عده با عنوان معتاد به کار و از این خصیصه به‌عنوان اعتیاد به کار یاد می‌شود. در واقع، مسئله اصلی تحقیق، این است که پدید ه اعتیاد به کار باعث ایجاد مشکلات جسمی و روانی برای افراد و غفلت آن‌ها از خود و خانواده‌شان می‌شود که شناسایی عوامل مؤثر بر شکل‌گیری اعتیاد به کار حائز اهمیت فراوان است.(احمدی و همکاران ۱۳۸۹، ۴۸)
ازآنجایی‌که رفتارهای فرد معتاد به کار مخرب می‌باشد، عواقبی برجسم و روان و روابط فرد برجای می‌گذارد. این افراد به دلیل فرصت کمی برای استراحت و تفریح دارند (شوفلی و شیمازو^[۲۳] ۲۰۰۹) به مرور زمان ازلحاظ شناختی و هیجانی فرسوده شده و چون دائماً به کار فکر می‌نمایند حتی زمانی که در محیط کار نیستند دچار برانگیختگی سمپاتیک شده و ازلحاظ هیجانی آشفته می‌گردند (تاریس و شوفلی ۲۰۰۵، ۶۰-۳۷) که درنتیجه آن سطوح بالایی از اختلالات روانی و شکایات جسمانی را گزارش می‌دهند.(شوفلی و سالانوا^[۲۴] ۲۰۰۲، ۹۲-۷۱، تاریس و شوفلی ۲۰۰۵، اسپنس و رابینز ۱۹۹۲، ۱۶۰-۷۸) تحقیقات زیادی به بررسی پیامدهای اعتیاد به کار پرداخته‌اند که نشان می‌دهند افراد معتاد به کار دچار مسائلی مانند تعارض کار _ خانواده (بورکه^[۲۵] ۱۹۹۹، ۲۲۵-۴۰، بورکه ۲۰۰۷، ۲۵۷) رضایت زناشویی پایین (تاریس، شوفلی و شیمازو، بورکه ۱۹۹۹، ۳۵۲-۶۴)، و روابط بین فردی معیوب (روگلبرگ^[۲۶] ۲۰۰۷، ۸۸۸-۸۸۷) می‌باشند همچنین رضایت شغلی (بورکه ۱۹۹۹، ۲۷۷-۸۲) و عملکرد شغلی (شوفلی و تاریس ۲۰۰۶، ۲۱۷-۱۹۳) آن‌ها نیز پایین است. با توجه به اهمیت مسئله اعتیاد به کار و پیامدهای آن لازم است این مسئله در عمل بررسی گردد که آیا اعتیاد به کار می‌تواند باعث ایجاد مشکلات جسمانی یا روانی در کارکنان شود یا خیر؟ پژوهش حاضر به بررسی تأثیر این موضوع و بهداشت شغلی بر کیفیت زندگی کاری کارکنان سکوی سروش می‌پردازد.
۲-۲-۴ انواع رویکرد به اعتیاد به کار:
با توجه به نظرات متعدد در زمینه اعتیاد به کار می‌توان سه رویکرد زیر را برای آن در نظر گرفت:
رویکرد مثبت به اعتیاد به کار: این رویکرد که از عشق به کار نشأت می‌گیرد (کنتارو^[۲۷] ۱۹۷۹، ۵۶) یک تمایل ذاتی به کار زیاد و سخت می‌باشد (ماچلویتز ۱۹۸۰، ۳۲) لذا این رویکرد باعث ایجاد رفتارهای کاری مثبتی نظیر افزایش تعهد سازمانی و بروز رفتار شهروندی در سازمان می‌شود
(خائف الهی و همکاران،۱۳۹۱، ۲۵)
رویکرد منفی به اعتیاد به کار: در این رویکرد به کار به‌عنوان یک تعهد غیرمنطقی به کار بیش از حد (چرینگتون^[۲۸]، ۱۹۸۰، ۸۶) و به‌عنوان یک اعتیاد نگریسته می‌گردد. (اوتس ۱۹۷۱، کلینگر^[۲۹] ۱۹۹۱)
رویکرد نوع شناسی: و سپس این رویکرد سبب شده از وجود انواع مختلفی از معتادان به کار وسواسی و درگیر شغل (ناقتون ۱۹۸۷، ۱۸۴) و معتاد به کار و معتاد به کار مشتاق (اسپنس و رابینز ۱۹۹۲) افرادی که ساعات زیاد کار می‌کنند لزوماً معتاد به کار نیستند. این یک رفتار است که توسط عوامل بخصوصی تشویق شده و ممکن است دلایل زیادی داشته باشد که برخی از آن‌ها به انواع اعتیاد به کار مربوط می‌شود مثل معتاد به کار وسواسی، کمال گرا، توفیق طلب، ازنظر آن‌ها معتادان وسواسی، به‌طور شدید کار می‌کنند به‌گونه‌ای که کارشان باعث مشکلات فردی و اجتماعی می‌شود، عملکردی کاری ضعیفی دارند از زندگی و شغل نیز لذت کمی می‌برند. معتادان به کمال‌گرایی کار زیادی انجام می‌دهند مشکلات فردی و اجتماعی زیادی دارند، رضایت شغلی و عملکرد شغلی پائینی دارند.
همچنین معتادان موفقیت طلب رضایت زیادی از زندگی و شغل دارند و از کارهای چالش‌انگیز لذت برده، عملکرد شغلی بالا و استرس و ترک خدمت پائینی دارند. (اسکات ۱۹۹۷، ۳۱۴-۲۸۷)
پس با توجه به مطالب مطرح‌شده در بالا می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که اعتیاد به کار هم دارای پیامدهای مثبت و سازنده نظیر رفتار شهروندی سازمانی و هم پیامدهای منفی مثل تحلیل رفتگی برای کارکنان سازمان‌ها خواهد بود. بنابراین، مدیران سازمان‌ها باید این پدیده را جهت بروز پیامدهای رفتاری مثبت مدیریت نمایند. (خائف الهی و همکاران ۱۳۹۱، ۲۵)
۲-۲-۵ تفاوت افراد معتاد به کار و افراد پرکار:

شناخت روند گسترش و نفوذ تشیع و پراکندگی جغرافیایی آن در ایران در سه قرن نخست هجری.

۱-۴-۲- اهداف فرعی

شناسایی دلایل گرایش ایرانیان به تشیع در سه قرن نخست هجری.
شناخت روند گسترش و نفوذ تشیع در ایران و وضعیت استقرار شیعیان در مناطق مختلف جغرافیایی ایران در قرن نخست هجری.
شناخت روند گسترش و نفوذ تشیع در ایران و وضعیت استقرار شیعیان در مناطق مختلف جغرافیایی ایران در قرن دوم هجری.
شناخت روند گسترش و نفوذ تشیع در ایران و وضعیت استقرار شیعیان در مناطق مختلف جغرافیایی ایران در قرن سوم هجری.

۱-۵- اهمیت و ضرورت انجام تحقیق

موضوع پذیرش تشیع از سوی ایرانیان و نفوذ و گسترش آن در مناطق مختلف جغرافیایی ایران از موضوعات دامنه دار است که حاوی ابهامات و سوالات متعددی است، که در این راستا بررسی و تحلیل پراکندگی جغرافیایی تشیع در ایران در سه قرن نخست هجری می ­تواند به سوالات زیادی پاسخ دهد و ابهامات زیادی را بر طرف نماید، که اشخاص و سازمان­های ذیل می­توانند از نتایج این تحقیق استفاده نمایند:
دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه.
دانشجویان رشته‌های تاریخ اسلام، تاریخ تمدن اسلامی، تاریخ تشیع، علوم سیاسی، علوم اجتماعی، تاریخ محلی.
سازمان صداوسیما، سازمان تبلیغات اسلامی، وزارت ارشاد، مراکز پژوهشی اسلامی، شیعه شناسی و امامت پژوهی، بنیاد ایرانشناسی.
فیلمنامه­نویسان و نویسندگان علاقمند به تاریخ صدر اسلام، تاریخ امامت و تاریخ تشیع.

۱-۶- جنبه جدید بودن و نوآوری در پژوهش

اکثریت تحقیاتی که درباره موضوع نفوذ و گسترش تشیع در ایران انجام گرفته است با محوریت دلایل پذیرش تشیع در بین ایرانیان، مهاجرت سادات و علویان به ایران و نقش آنان در گسترش تشیع، هجرت امام رضا (ع) و نقش آن حضرت در گسترش تشیع جریان گسترش تشیع در مناطق مشهور ایران شامل: قم، کاشان و آوه در قرن دوم و سوم هجری و دیگر مناطق ایران در قرن چهارم هجری به بعد بوده است و درباره موضوع پراکندگی جغرافیایی تشیع در ایران در سه قرن نخست هجری تاکنون در مورد این موضوع پژوهش مستقلی صورت نگرفته است و برای همین یافته‌های پژوهش حاضر می ­تواند اطلاعات مناسب و جدیدی در اختیار خوانندگان قرار دهد.

۱-۷- مرور و نقد پژوهش­های گذشته

درباره سابقه تحقیق باید گفت کتاب­هایی که درباره تاریخ امامت، تاریخ اسلام، تاریخ ایران و تاریخ تشیع نوشته شده است درباره نفوذ و گسترش تشیع در مناطق مختلف جغرافیایی ایران در سه قرن نخست هجری مطالبی را بیان کرده ­اند. رسول جعفریان در کتاب «حیات فکری و سیاسی ائمه (ع به صورت اختصار و مفید زندگی نامه و فعالیت­های سیاسی، فکری، علمی و آموزشی ائمه (ع) را مورد کنکاش قرار داده است و به تناسب درباره ارتباط ائمه (ع) با ایرایان در مناطق مختلف ایران مطالبی را بیان داشته است. امتیازات کتاب شامل موارد ذیل است:
احاطه نویسنده بر منابع تاریخ اسلام و کمک از کتاب­های جغرافیایی، ادبیات، شعر و رجال برای تبیین درست مطالب.
نقد و تحلیل جامع منابع و بخصوص منابع شیعی در ابتدای کتاب.
تحلیل اوضاع شیعیان و وضعیت آنان در زمان های مختلف و ارتباط آنان با ائمه اطهار (ع).
هاشم معروف حسنی در کتاب «زندگی دوازده امام (ع)»، به صورت مبسوط به فعالیت­های سیاسی ائمه (ع) و شیعیان و دشمنی­های امویان و عباسیان با آنان پرداخته است و در همین راستا مطالبی را درباره اوضاع شیعیان ایران ارائه کرده است. دکتر اصغر منتظر القائم در کتاب «تاریخ امامت» و مهدی پیشوایی در کتاب «سیره پیشوایان»، در باره ارتباط شیعیان ایران با ائمه (ع) و قیام‌های علویان و شیعیان در ایران مطالبی را بیان کرده ­اند. دکتر حسین جعفری در کتاب «تشیع در مسیر تاریخ»، در بررسی و تحلیل موضوعات مختلف به تناسب مطالبی را در باره تشیع در ایران بیان کرده است.
یکی از مهم‌ترین کتاب­ها درباره تاریخ تشیع در ایران، کتاب «تاریخ تشیع از آغاز تا قرن دهم»، نوشته رسول جعفریان است که علی‌رغم نگاه همه‌جانبه و فراگیر وی به موضوع، به دلیل اینکه تاریخ تشیع را به صورت قرن به قرن مورد مطالعه قرار داده است، مطالب آن از انسجام کافی برخوردار نیست. کاظم خواجوی در کتاب «تاریخ تشیع»، به صورت سطحی بعضی از عوامل نفوذ تشیع در ایران تا قرن پنجم را مورد مطالعه و بررسی قرار داده است؛ که به ‌دلیل نگاه خاص به عوامل و سیر تدریجی نفوذ تشیع در ایران، بدون توجه به مباحث دیگر می‌تواند مفید و لازم تلقی شود.
همچنین مقالاتی شامل: «نقش شرایط داخلی ایران در شکل­‌گیری حکومت علویان طبرستان» نوشته احمدرضا بهنیافر چاپ شده در مجله پژوهشنامه انقلاب اسلامی، که درآن به جغرافیایی تاریخی طبرستان و چگونگی گسترش فرقه زیدیه پرداخته است؛ مقاله «علل روی آوردن علویان به مازندران­» نوشته مهناز شایسته‌فر چاپ شده در مجله تحقیقات اسلامی، که به بررسی موقعیت جغرافیای طبرستان و موقعیت تاریخی آن و علل روی آوردن علویان پرداخته است و مقاله «نخستین شیعیان در ایران» نوشته رضا فرشچیان چاپ شده در مجله مطالعات ایرانی، که درآن به بررسی علل مهاجرت خاندان اشعری به قم که یکی از مهم ترین مناطق استقرار شیعیان بوده پرداخته شده است تدوین گردیده است.
در هیچ کدام از پژوهش­های یاد شده به طور منسجم روند نفوذ و گسترش تشیع در ایران در سه قرن نخست هجری مورد بررسی قرار نگرفته است و اگر هم اشاره­ای به مناطق شیعی ایران شده است به طور مختصر و پراکنده بوده است. تاکنون به صورت جداگانه و به صورت تحلیلی روند نفوذ و گسترش تشیع در ایران در سه قرن نخست هجری مورد بررسی قرار نگرفته است و کتاب، پایان نامه و مقاله­ای در زبان فارسی نوشته نشده است. در این پژوهش تلاش بر این است که با بهره گرفتن از اطلاعات منابع و مأخذ دست اول و تحقیقات جدید، روند نفوذ و گسترش تشیع در ایران و پراکندگی جغرافیایی آن در سه قرن نخست هجری مورد کنکاش قرار گرفته و مطالب جدیدی برای خوانندگان عرضه گردد.

فصل دوم:

علل گرایش ایرانیان به تشیع

درآمد

زمان شکل‌گیری تشیع به دوران رسالت رسول خدا (ص) باز می­گردد و از رسول خدا (ص) در این زمینه احادیث و روایاتی نقل شده است. یکی از مهمترین موضوعات علل گرایش ایرانیان به تشیع است که این امر تحت عوامل مختلف شکل گرفته که در این فصل به صورت مبسوط مورد بحث و بررسی قرار می­گیرد.

۲-۱- معنای لغوی شیعه

تشیع در زبان عربی، مصدر باب تفعل و از ریشه «شیع» گرفته شده است (جوهری، ­۱۴۰۷: ۳/۱۲۴۰). شیعه از همان ریشه شیع اشتقاق یافته است و به معنای پیرو، طرفدار، گروه، همدل و ­یاران به کار می­رود (ابن کثیر، ­۱۴۰۷: ­۲/۲۴۶). این واژه از مشایعت به معنای فرمانبرداری ­و پیروی­کردن ­است (گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ­۱۳۹۰: ۵). کاربرد لغوی آن، تنها با آمدن نامی در پی آن، مانند «شیعه علی» یا «شیعه عثمان» می ­تواند پیروان شخصی را بشناساند (جعفریان، ۱۳۸۸: ۱۹). «کاربرد عملى این کلمه نامى است ویژه پیروان حضرت على (ع) و خاندان او و بنابراین نام مشخص دیگرى در اسلام در مقابل سنى است (جعفری، ۱۳۸۷: ۱۶). معنای لغوی شیعه در آیه ۱۵ سوره قصص«فَوَجَدَ فِیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شِیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذِی مِنْ شِیعَتِهِ عَلَى الَّذِی مِنْ عَدُوِّهِ »درباره حضرت موسی و آیه ۸۳ سوره صافات«وَ إِنَّ مِنْ شِیعَتِهِ لَإِبْراهِیمَ» در باره حضرت نوح آمده است.

۲-۲- معنای اصطلاحی شیعه

نام شیعه برابر با پیروی و دوستداری حضرت امام علی (ع) به ­عنوان وصی و جانشین رسول خدا (ص) و فرزندان آن حضرت می­باشد. نوبختی درباره شیعه می­نویسد: «پس از رحلت رسول خدا (ص)گروهی شیعه نامیده شدند و ایشان هواخواه علی بن ابی طالب (ع) بودند که پیروی از وی را شیوه خود ساخته و به کس دیگر نگرویدند» (نوبختی، ­۱۳۶۱: ­۴). شهید ثانی در تعریف شیعه آورده است: ­«شیعه کسی است که از حضرت علی (ع) پیروی کند و او را بر دیگران در مسئله امامت مقدم بدارد» (شهید ثانی، ­۱۴۱۰ق: ­۳/۱۸۲). همچنین شهرستانی شیعه را این گونه تعریف نموده است: «­شیعه به کسانی گفته می­ شود که فقط حضرت علی (ع) را پیروی نموده و به امامت و خلافت بلافصل آن حضرت از طریق نص و وصیت پیامبر (ص) اعتقاد دارند» (شهرستانی، ۱۳۶۴: ۱/۱۹۵). جابر بن یزید گفته است امام باقر (ع) فرمود ام سلمه همسر پیامبر (ص) گفت از رسول خدا (ص) شنیدم که می­فرمود: پیروان على و شیعه او رستگارانند. رسول خدا (ص) مصداق آیه­: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّهِ­» (قرآن کریم: ­آیه ۷ سوره­ بینه) «­و کسانى که ایمان آورده اعمال صالح کردند ایشان بهترین خلق خدایند»، را امام علی (ع) و شیعیانش دانسته ­اند (مفید، ۱۳۸۰: ‏­۱//۳۸). علامه طباطبایی در تفسیر این آیه می­نویسد: «درکتاب الدر المنثور که ابن عساکر از جابر بن عبد اللَّه روایت کرده که گفت: نزد رسول خدا (ص) بودیم که على­ (ع) از راه رسید، رسول خدا (ص) فرمود: به آن خدایى که جانم در دست اوست، این مرد و پیروانش (شیعیانش) تنها و تنها رستگاران در قیامتند، آن گاه آیه هفت سوره بینه نازل گردید. وقتى این آیه نازل شد اصحاب رسول خدا (ص) هر وقت على (ع) را مى‏دیدند که دارد مى‏آید مى‏گفتند: خَیْرُ الْبَرِیَّهِ آمد (طباطبایی، ­۱۳۷۴: ‏۲۰/ ۵۷۸). بدین سان روشن می­گردد اوّلین کسی که کلمه شیعه را مطرح کرد و یاران علی (ع) را شیعه نامید رسول گرامی اسلام (ص) بود. دیگران نیز از رسول خدا (ص) آموختند که یاران علی (ع) را شیعه بنامند (منتظرالقائم، ­۱۳۸۰­: ۱۹-۱۱۸؛ طباطبایی، ۱۳۸۸­: ۷۸؛ مظفر، ۱۳۷۷: ۳۳؛ صابری، ۱۳۹۰: ۲/۲۰- ۱۸).

۲-۳- گرایش ایرانیان به تشیع

با بررسی و تحلیل منابع و مراجعه به دیدگاه‌های نویسندگان مشخص می­گردد که پذیرش تشیع در بین ایرانیان به صورت تدریجی بوده است که برای آن دلایلی به شرح ذیل را می­توان بیان داشت:

۲-۳-۱- علاقه ایرانیان به اسلام ناب و تشیع

با توجه به شکل‌گیری هرج و مرج در حکومت ساسانی، ستم گسترده بر مردم، وجود تبعیض نژادی و فاصله‌های طبقاتی و همچنین ظلم و ستم روحانیون زرتشتی؛ زمینه‌ی مساعدی در بین ایرانیان برای استقبال از اسلام به وجود آمده بود. ایرانیان این آیین پاک را تنها در چهره­ی امام علی (ع) و جانشینانش می‌دیدند و همین سنگ زیرین اساس تشیع ایرانیان گردید. استاد مطهری در این باره گفته است: «حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان و علت مسلمان شدنشان یک چیز است، ایران روح خود را با اسلام سازگار دید و گمگشته­ی خویش را در اسلام یافت. مردم ایران که طبعاً مردمی باهوش بودند، به علاوه سابقه‌ی فرهنگ و تمدن داشتند. بیش از هر ملت دیگری نسبت به اسلام شیفتگی نشان دادند و به آن خدمت کردند. مردم ایران بیش از هر ملت دیگر، به روح و معنی اسلام توجه داشتند، به همین دلیل توجه ایرانیان به خاندان رسالت از هر ملت دیگر بیش‌تر بود. از این رو تشیع در میان ایرانیان نفوذ بیش‌تری یافت. یعنی ایرانیان روح اسلام و محتوای اسلام را در نزد خاندان رسالت یافتند، چرا که فقط خاندان رسالت بودند که پاسخگوی پرسش‌ها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند. آن چیزی که بیش از هر چیز دیگر روح تشنه‌ی ایرانی را به سوی اسلام می‌کشید، عدل و مساوات اسلامی بود. ایرانیان قرن‌ها از این نظر محرومیت کشیده بودند و انتظار رفع آن را داشتند. آنها دیدند، آن عدالت و صفا و مساوات اسلامی که روح تشنه‌ی آنها را سیراب می‌کند، تنها در خاندان رسالت یافت می‌شود» (مطهری، ۱۳۷۹: ­۱۳۶۰). ایرانیان این آیین پاک را تنها در چهره‌ی امام علی (ع)و جانشینانش می‌دیدند و همین سنگ زیرین اساس تشیع ایرانیان گردید.

۲-۳-۲- نزدیکی امام علی (ع) به پیامبر (ص)

امام عـلی (ع) بن ابوطالب بن عبدالمطب، اولین مرد مسلمان (ابن شهاب زهری، ۱۴۰۰ق­: ­۴۶­)، اولین و امین­ترین کاتب وحی (ابن ­سعد، ­۱۳۷۴­: ­۱/۲۴۰­)، قهرمان لیله المبیت، (حاکم حسکانی، بی­تا: ۱/۹۷­). شاگرد همیشه همراه پیامبر (ص)، سرباز و پرچمدار فداکار مسلمانان و جانشین رسول خدا (ص) به عنوان تجلی اسلام ناب عمده­ترین نقش را در نشر مبادی اسلامی و قرآنی بر عهده داشته است. پیامبر (ص) درباره امام علی (ع) فرموده است: «من شهرعلم و علی دروازه این شهر است. هر که می‌خواهد وارد این شهر شود باید از دروازه آن داخل گردد» (صدوق، ۱۴۰۳ق­: ۳۴۳). همچنین ابن‌عباس گفته است از رسول‌خدا (ص) شنیدم که فرمود: «به علی بن ابی‌طالب (ع) نُه قسمت از ده قسمت علم که خدا برای جمیع خلق آفریده، عطا شده است. به خدا قسم او در یک قسمت باقی نیز با دیگران شریک است» (ابن طاووس، ­بی­تا­: ­۱۹۲). در زمان خلفای سه‌گانه هرگاه مشکل و معمایی برای آنان پیش می‌آمد دست به دامن امام (ع) می‌شدند، به طوری که خلیفه دوم بارها گفته است: «اگر علی نبود، هر آینه عمر هلاک می‌شد» (­شوشترى، ­۱۴۰۹­: ۳/۱۰۲). خـطـبـه‌ها و کلمات آن حضرت که بخش‌هایی از آن در نهج البلاغه آورده شده است، سند گویایی است بر این معنا که کلام ایشان فوق کلام مخلوق و دون کلام خالق است. آن حـضـرت بارها به مردم می‌فرمود: ­«ای مردم از من بپرسید پیش ازآنکه مرا نیابید که من به راه‌های آسمان داناتر از راه‌های زمینم. . . . » (نهج البلاغه: خطبه۲۳۱). لذا سعید بن مسیب می‌گوید: به جز علی (ع)کسی نمی‌گفت از من بپرسید ؛یعنی کسی جرأت نداشت به روش علی (ع) ادعای علم کند. ابن مسعود در مورد علم علی (ع)می­گوید­: ما همواره از این صحبت می‌کردیم که علی (ع) افضل اهل مدینه است (ابن سعد، ۱۳۷۴­: ۲/۳۳۸). وی همچنین می­گوید: که قرآن بر هفت حرف نازل شده و هر حرف آن دارای ظاهر و باطن است که علی (ع) بر علم ظاهر و باطن همه آنها مطلع است­ (ابن عساکر، ۱۴۱۵ق: ۴۲/۴۰۰). بدون شک یکی از دلایل اصلی گرایش ایرانیان به تشیع شخصیت والای حضرت امام علی (ع) بوده است.

۲-۳-۳- حمایت امام علی (ع) از ایرانیان در زمان خلافت

کار تعیین خلیفه پس از قتل عثمان در سال ۳۵ هجری چندین روز معوق ماند. «مصریها امام علی (ع) را می­خواستند، بصری­ها به طرف طلحه می­رفتند و کوفی­ها به طرف زبیر، عاقبت همه در باب امام علی (ع) همداستان شدند و جمهور اهل مدینه نیز بر این رأی موافق شدند» (فیاض، ۱۳۸۱: ۱۴۳). در یکی روزها مردم مهاجر و انصار و جماعت مصریان جمع شدند تا درباره تعیین خلیفه به رایزنی بپردازند، عمار یاسر، ابو الهیثم بن تیهان، رفاعه بن رافع، مالک بن عجلان و ابو ایوب خالد بن زید با اشتیاق تمام خواهان خلافت امام علی (ع) بودند. عمار در این مجلس­گفت: اى انصار و اى مهاجرین، شاهد بودید که عثمان چگونه حکومت کرد، مواظب باشید کسی مثل او دوباره زمامدار شما نشود. اینک على مرتضى در میان شماست. قرابت او را با رسول خدا (ص) و سابقه او را در اسلام می­دانید، از تفرقه پرهیز نموده و با او بیعت نمایید. حاضرین همگی سخن عمار را تصدیق کردند (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۲: ۳۸۹). سپس صحابه پیامبر (ص) و مردم پیش امام علی (ع)رفتند و گفتند: عثمان کشته شد، مردم پیشوا می­خواهند و کسى شایسته‏تر از تو از لحاظ سابقه و نزدیکی به رسول خدا (ص) برای امر خلافت نیست. امام علی (ع) گفت: چنین تقاضایی نکنید، که من وزیر باشم­، بهتر از آن است که امیر باشم. گفتند: نه، به خدا دست بر نمى‏داریم تا با تو بیعت کنیم. امام (ع) وقتی اصرار مردم را دید گفت: بیعت با من باید در مسجد و به صورت علنی باشد­. عبدالله بن عباس گوید: خوش نداشتم امام (ع) به مسجد برود، چون ممکن بود سر و صدا بسیار شود، اما امام علی (ع) جز مسجد جایى را نپذیرفت. وقتی امام (ع) وارد مسجد شد، مهاجرین و انصار با وى بیعت کردند، پس از آن سایر مردم نیز بیعت کردند (طبری، ۱۳۷۵: ‏۶/۲۸ -۲۳۲۷). بعد از آن جمله مهاجر، انصار، اشراف، افاضل و معارف عرب و عجم تا اوساط الناس و موالى و هر کس که در مدینه حاضر بود، همه به رضایت و اشتیاق بیعت کردند (فیاض، ۱۳۸۱: ۵۱). وقتی امام علی (ع) به عنوان خلیفه مستقر شد، فرمان داد که هر چه در خانه عثمان از مال، سلاح و غیره که تعلّق به بیت‌المال داشت، بیرون آوردند و به بیت المال سپردند، شتران صدقه را احضار کردند و به حافظى سپردند و باقى آنچه اموال عثمان بود به ورثه او دادند (ابن اعثم کوفی، ۱۳۷۲­: ۳۹۲). امام علی (ع) در توصیف درخواست و هجوم مردم برای بیعت با وی می‌گوید: «ناگهان دیدم مردم از هر سوى روى به من نهادند، و چون یال کفتار پس و پشت هم ایستادند، چندان که حسنان فشرده گشت و دو پهلویم آزرده، به گرد من فراهم و چون گله گوسفند سر نهاده به هم» (­نهج البلاغه­: خطبه۳). امام علی (ع) درباره تذکرات خود به مردم در این زمینه گفته است: ­«­من را بگذارید و دیگرى را به دست آرید، که ما پیشاپیش کارى مى‏رویم که آن را رویه‌هاست و گونه‏گون رنگهاست. دلها برابر آن برجاى نمى‏ماند و خردها بر پاى. همانا کَران تا کَران را ابر فتنه پوشیده است و راه راست ناشناسا گردیده و بدانید که اگر من درخواست شما را پذیرفتم با شما چنان کار مى‏کنم که خود مى‏دانم، و به گفته گوینده و ملامت سرزنش کننده گوش نمى‏دارم. و اگر من را واگذارید همچون یکى از شمایم و براى کسى که کار خود را بدو مى‏سپارید، بهتر از دیگران فرمانبردار و شنوایم. من اگر وزیر شما باشم، بهتر است تا امیر شما باشم» (­نهج البلاغه­: خطبه ۹۲).
بررسی منابع حکایت از عدم رغبت امام علی (ع) نسبت به قبول بیعت مردم دارد. در این راستا امام (ع) وقتی با اصرار پی­ در پی مردم، یاران، مهاجرین و انصار رو برو شد، امر خلافت را پذیرفت. در باب اینکه چرا امام (ع) زیر بار بیعت نمى‏رفت، سخنان خود امام (ع) گویاتر از هر چیزى موضوع را بیان کرده است. نخستین مسأله آن بود که امام (ع) جامعه موجود را فاسدتر از آن مى‏دانست که او بتواند آن را رهبرى کرده و معیارها و منویات خود را در آن به اجرا در آورد. «احساس امام (ع) این بود که در میان این فتنه‌ها، نمى‏توان به سلامت، جامعه را رهبرى کرد. پس از آنى که امام (ع)داحساس کرد که از او دست‏ بردار نیستند، با انکار خود خواست تا از مردم این تعهد را بگیرد که از وى پیروى کامل کنند و به آنچه او می­خواست تن در دهند. حوادث و رخدادهاى بعدى، این تصور امام (ع) را که کار کردن در فتنه ­و­ شبهه­ بسیار دشوار است، روشن کرد (جعفریان، ­۱۳۸۱: ۶۵). امام علی (ع) بعد از کسب عنوان خلافت به عناوین مختلف از ایرانیان حمایت کرده است و با ظلم و تبعیض در حق آنان مخالفت کرده است. یکی از این قضایا، واکنش شدید امام (ع) در مقابل قتل هرمزان به دست عبیدالله بن عمر فرزند خلیفه دوم بود، زیرا پس از مرگ عمر به دست یک ایرانی به نام فیروزِ ابولوءلوء، عبیدالله بن عمر، چهارتن از ایرانیان ساکن مدینه از جمله هرمزان را به قتل رساند (مسعودی، ۱۳۷۴: ۲/ ۳۸۵). زمانی که خلافت به امام علی (ع) رسید درصدد بر آمد، عبیدالله را به قصاص قتل هرمزان که به ناحق کشته شده بود، قصاص کند. عبیدالله به معاویه پناه برد و حتی در جنگ صفین در مقابل حضرت علی (ع) قرار گرفت (جعفریان، ۱۳۸۲: ۲/۳۸۵). مغیره همیشه در مقایسه میان حضرت علی (ع) و عمر گفته است: علی (ع) تمایل و مهربانی اش نسبت به موالی بیش‌تر بود (قمی، ۱۴۱۶ق: ۲/۶۹۲).
یکى از تبعات فتوحات، اختلاط نژادهاى مختلف عرب، ایرانى، نبطى، رومى و بربر بود. بسیارى از اینان با مهاجرت یا به قصد جنگ به نقاط دیگر برده شده یا رفته بودند. کسان زیادى نیز اسیران جنگى بودند که به قبایل عربى تعلق گرفته و از مناطق مختلف به شام، عراق و حجاز آورده مى‏شدند. اسیران آزاد شده را موالى مى‏نامیدند. این بدان معنا بود که این اسیر متعلق به این طایفه عربى بوده و اکنون نیز به نحوى مربوط به همان طایفه مى‏شود. طبیعى بود که طبقه موالى از اعراب پایین‏تر بوده و از حقوق کمترى برخوردار بودند. یکى از دشواری‌هاى حکومت این بود که چگونه با این مسأله برخورد کند. آنچه مسلم است این که زمانى که امام بر سر کار آمد، جامعه برترى عرب را بر موالى اصل مسلمى فرض کرده بود. این امر مشکل مهمى براى روحیه عدالت‏خواهانه امام بود که از نظر دینى هیچ دلیلى بر درستى تفاوت مزبور نمى‏دید، بلکه بر عکس تساوى همه مسلمانان، دلایل آشکارى داشت. یکی از سنتهای که بعد از رحلت رسول خدا (ص) رایج گردید تبعیض در حق غیر عربان و موالی بود. تبعیض از علل اصلی شکل­ گیری فساد، نارضایتی توده‌های مختلف مردم و فراهم شدن کینه و اختلاف در جامعه می­باشد. «تبعیض انسان محروم را کینه توز می­ کند و او را به انتقام جدی و عکس العملهای حاد وا می­دارد. فقر، پاک دامنی و عفت را به چالش می­ اندازد و زمینه ساز بسیاری از مفاسد اخلاقی و گناهان است» (رشاد، ۱۳۸۵: ۶/۶۵).
اساس ­و هدف ­متعالی­ حکومت­ امام علی (ع) را برقراری ­قسط­ و عدالت­ در جامعه تشکیل می‌داد. در این راستا امام (ع) هیچ گونه تبعیضی را در نظام حکومتی و اداری خود قبول نداشته و با تمام وجود در برابر تبعیض ایستادگی کرده است. «امام علی (ع)در دوران خلافت خود بر همه تبعیضها و انحصار طلبی­های باند اموی و اشراف قبایل خط بطلان کشید و بدین سان، نور امیدی در دل‌های مسلمانان روشن ساخت» (­منتظر، ۱۳۸۷: ۶۸).
زمانى که امام (ع) بر سر کار آمد، تقسیم اموال را به صورت تساوى مطرح کرد. امام (ع) در همان سخنرانى نخست خود، با اشاره به این نکته که او تنها به سیره رسول خدا (ص) عمل خواهد کرد، به سیاست مالى خود اشاره کرده و فضل مهاجر و انصار را بر دیگران، برترى معنوى خواند که نزد خداوند محفوظ بوده و پاداش آن نزد خداست، امّا در این دنیا، هر کس که دعوت خدا و رسول را بپذیرد و مسلمان شده به قبله مسلمانان نماز بگذارد، از تمامى حقوق بهره‏مند و حدود اسلام بر شما اجرا خواهد شد. امام (ع) فرداى آن روز به عبید الله بن ابى رافع دستور داد: هر کس آمد سه دینار به او بدهد. همانجا سهل بن حنیف گفت: این شخص غلام من بوده که دیروز او را آزاد کردم. امام (ع) فرمود: همه سه دینار خواهند گرفت و ما کسى را بر دیگرى برترى نخواهیم داد­‏ (ابن ابى الحدید، ۱۳۳۷­: ۷/۴۲-۳۷).
زمانى که امام (ع) قصد تقسیم مالى را داشت فرمود: حضرت آدم نه غلام به دنیا آورد و نه کنیز، بندگان خدا همه آزادند، اکنون مالى نزد من است و من میان سفید و سیاه فرقى نخواهم گذاشت و آن را به گونه مساوى تقسیم خواهم کرد (محمودی، ۱۳۹۹ق: ­۱/ ۱۸۹). سوگند به کسى که دانه را رویانید و جانداران را بیافرید که از محمد (ص) شنیدم که مى‏گفت: به خدا قسم آنها شما (عربها) را خواهند زد تا به دین بازگردید همچنان که شما ایشان را در آغاز مى‏زدید تا به دین درآیند (ابن ابى الحدید، ۱۳۳۷­: ۱۹/۱۲۴). در همین راستا امام (ع) حقوق موالی را به صورت مساوی با اعراب و صحابه پرداخت کرد و حاضر به گذاشتن کوچکترین فرقى میان آنان نبود­ (ابن ابى الحدید، ۱۳۳۷­: ۷/۴۲-۳۷). این امر اعتراض بزرگان عرب و از جمله اشعث بن قیس کندی را در بر داشت. امام (ع) در جواب وی فرمود: «من را فرمان مى‏دهید تا پیروزى را بجویم به ستم کردن در باره آن که والى اویم؟ به خدا که، نپذیرم تا جهان سرآید، و ستاره‏اى در آسمان پى ستاره‏اى برآید. اگر مال از آن من بود، همگان را برابر مى‏داشتم که چنین تقسیم سزاست، تا چه رسد که مال، مال خدا است. بدانید که بخشیدن مال به کسى که مستحق آن نیست، با تبذیر و اسراف یکى است. قدر بخشنده را در دنیا بالا برد و در آخرت فرود آرد­، او را در دیده مردمان گرامى کند، و نزد خدا خوار گرداند» (نهج البلاغه: خطبه ۱۲۶). در موقعی دیگر اشعث بن قیس وقتی کثرت ایرانیان را در پای منبر امام (ع) دید گفت: این افراد حمراء بر ما چیره شده‌اند و توجلو آنها را نمی‌گیری. امام (ع) از این سخن تعصب آلود او سخت خشمگین گردید و به عنوان دفاع از ایرانیان و رد سخن اشعث فرمود: این عرب‌های شکم گنده در بسترهای نرم می‌آرمند، ولی آنها (حمراء و ایرانیان) در روزهای سوزان در تلاش و فعالیت هستند، آنگاه همین رفاه طلبان شکمباره به من می‌گویند آنها (ایرانیان) را طرد کنم. آیا آنها را طرد کنم؟ که اگر چنین کنم از ستمگران خواهم بود. سوگند به خدا، از رسول خدا (ص) شنیدم که می‌فرمود: آنها (ایرانیان) شما را به خاطر برگرداندن به سوی اسلام می‌زنند، همانگونه که شما آنها را در آغاز برای گرایش یافتن آنها به اسلام می‌زدید (ابن ابى الحدید، ۱۳۳۷­: ۱۹/۱۲۴).
مورد دیگر حمایت امام علی (ع) از ایرانیان اجرای عدالت نسبت به آنان بود. در نظام حکومتی امام علی (ع) همه افراد در سطوح مختلف در برابر عدالت از برابری برخوردارند. بنا به نظر امام (ع) حاکم اسلامی باید دغدغه اصلی خود را اجرای عدالت در تمامی سطوح و پایبندی به آن بداند. امام (ع) تاکید داشته که امر حکومت برای او ارزش ندارد، مگر اینکه به وسیله آن عدالت را اجرا نماید. «به خدا این (کفش وصله زده شده بی­قیمت) را از حکومت شما دوست­تر دارم، مگر آن که حقی را بر پا سازم یا باطلی را بر اندازم» (نهج البلاغه: خطبه ۳۳). همچنین امام (ع) تأکید داشته که به هیچ عنوان از اجرای عدالت سر برنتافته و همیشه و در همه حال به آن وفادار خواهد ماند. ­«به خدا، اگر شب را روى اشتر خار مانم بیدار، و از این سو بدان سویم کشند در طوقهاى آهنین گرفتار، خوشتر دارم تا روز رستاخیز بر خدا و رسول (ص) در آیم، بر یکى از بندگان ستمکار، یا اندک چیزى را گرفته باشم به ناسزاوار»­ (همان: خطبه ۲۴). در این راستا امام مَنذر بن جارود عَبدی فرمانداراصطخر را که در بیت المال دست انداخته بود عزل و زندانی کرد (یعقوبى، ۱۳۷۱: ۲/ ۸۹). این در حالی بود که در دوران پیشین هیچ حاکمی به علت ظلم و ستم در حق مردم ایران توبیخ و عزل نشده بود.

مقدمه
۱-۱ مقدمه
از جمله مباحثی که هم اکنون پیش روی تصمیم گیران و سیاست گذاران صنعت برق در بسیاری از کشورها ی دنیا قرار دارد، تفکر تغییر شکل ساختار این صنعت مطابق با روند افزایش کارایی و رقابت در دیگر صنایع می باشد. لزوم حرکت در این مسیر به دلایل مختلفی چون سرمایه بر بودن، نا کارآیی اقتصادی ساختار سنتی و انحصاری بودن آن غیر قابل انکار می باشد. تحقیق حاضر ضمن ارائه ی یکی از مصادیق این تجدید ساختار(نقش نیروگاه مجازی در بهره برداری از سیستم قدرت) نتایج حاصل از حضور آن در بازار برق را مورد بررسی قرار خواهد داد. در این فصل به معرفی اهداف کلی طرح و محتویات فصلهای آینده پرداخته خواهد شد.
۱-۲ بازار برق
صنعت برق به عنوان یک صنعت زیر بنایی در دو دهه اخیر دستخوش تغییرات بنیادی گردیده است که از آن به عناوین مختلفی چون تجدید ساختار، مقررات زدایی و . . . یاد می‌شود. در ساختار جدید بر خلاف ساختار سنتی قدیم که در آن مالک سیستم تولید، انتقال و توزیع یکی بوده و تحت مالکیت واحد بهره ‌برداری می گردید، سیستم های تولید، انتقال و توزیع از یکدیگر مجزا شده و به صورت مستقل اداره می‌شوند.
بهره­وری پایین سیستم قدرت سنتی در تامین انرژی الکتریکی باعث گردید تا همانند صنایع هوایی و مخابرات از راه دور، تجدید ساختار در صنعت برق مطرح گردد. رقابت و دسترسی آزاد به سیستم انتقال دو موضوع اساسی در تجدید ساختار صنعت برق به شمار می رود. خصوصی­سازی و تغییر ساختارهای موجود در جهت ایجاد رقابت بیشتر و دسترسی آزاد و بدون تبعیض تولید­کنندگان مختلف به سیستم انتقال می­باشد. در این شرایط راهبری و طراحی هر یک از این بخش ها با توجه به فضای حاکم، نیازمندی ها و ارتباط با دیگر نهادها صورت می گیرد و سیستم توزیع برق به عنوان آخرین زنجیره برق رسانی می تواند به شکل های مختلفی باشد.
۱-۳ مفهوم نیروگاه مجازی(VPP)
یکی از دستاوردهای آینده تغییر ساختار، ایجاد فضای رقابتی در بخش تولید برق بوده است که در این خصوص مجموعه ای از واحدهای تولید مقیاس کوچک به همراه بار و شبکه تحت پوشش که توسط یک نهاد معین اداره می شود به نیروگاه مجازی موصوف است که می توانند در بازار عمده فروشی انرژی و ذخیره چرخان حضور فعال داشته باشند.
ایده به کارگیری نیروگاه مجازی به عنوان یکی از اجزای اصلی تشکیل دهنده سیستم قدرت در این تحقیق بررسی و تشریح می شود. این ایده برای سیستم های قدرت غیر متمرکز که متشکل از منابع تولید پراکنده می باشد، امکان بهره برداری بهینه مجموعه ای از منابع تولید پراکنده با بازده بالا و همچنین امکان حضور آنها را در بازار برق فراهم می سازد. بهره برداری از منابع تولید پراکنده موجب شده است تا ساختار متمرکز مدیریت مجموعه سیستم قدرت، تمایل به غیر متمرکز شدن مراکز مدیریت انرژی داشته باشد.

۱-۴ مروری بر مطالب فصل ها
این نیروگاه شامل اجزا و انواع مختلفی می باشد که در فصل دوم به آن پرداخته خواهد شد. همچنین جهت حضور نیروگاه مجازی در بازار برق می توان مدلهای مختلفی را مطرح کرد. این مدلها شامل: هانت و شاتل، تعادلی نش، غیر تعادلی، تخمین نقطه تعادل، برترند، مدل کورنات و مدل استکلبرگ می باشند. مالکان نیروگاه مجازی بر طبق مدل انتخابی و پیشنهادی خود در بازار برق شرکت نموده و پیشنهادات خود را در دوره ی زمانی معین عرضه می نمایند. تمامی مدلهای ذکر شده در تحقیقات متفاوت و زیادی مورد بررسی قرار گرفته است که در فصل دوم به این مدل ها، کاربرد، معادلات و چگونگی شرکت در بازار برق پرداخته خواهد شد.
مدلی که در میان این تحقیقات جهت مدلسازی و انجام این پایان نامه انتخاب گردید مدل اقتصادی برای ارائه پیشنهاد قیمت در بازار برق براساس مدل غیر تعادلی می باشد. مدل غیر تعادلی جهت طراحی یک استراتژی پیشنهاد نیروگاه مجازی مورد استفاده قرار می گیرد که در آن، قیود مربوط به منابع بار تامین شده، قیود تعادل عرضه و تقاضا و همچنین قیود امنیتی به عنوان قیود شبکه در نظر گرفته می شوند.
در مدل ارائه شده نیروگاه مجازی می تواند یک شرکت کننده بازار برق با نقش دوگانه از جمله تولید کننده و مصرف کننده در جهت تبادل توان با شبکه بالادست باشد. علاوه بر این، نیروگاه مجازی می تواند سرویس ذخیره چرخان را تامین کند.
در فصل سوم به مدل سازی مسئله ی استراتژی بهینه سازی مشارکت نیروگاه مجازی در بازار برق پرداخته خواهد شد. در این بخش نحوه ی مدلسازی، الگوریتم حل، تابع هدف و قیود موجود در مساله تشریح خواهد می شود. در این تحقیق از دو شبکه به عنوان نیروگاه های مجازی مورد بررسی، استفاده گردیده است. شبکه ی اول شامل ترکیبی از واحدهای تولید پراکنده، ذخیره ساز الکتروشیمیایی و مصرف کنندگان نهایی بوده و شبکه ی دوم مشتمل بر شبکه اول به همراه دو واحد تولید همزمان، یک واحد تولید کننده ی حرارت و یک واحد تولید سنتی می باشد. در ابتدا روابط موجود در مساله برای شبکه ی اول و سپس روابط جهت شبکه ی دوم بیان می گردد.
از جمله نکات مهم در تحقیقاتی که اهداف آنها بهینه سازی می باشد استفاده ی مناسب از الگوریتم های موجود می باشد. شناخت، درک و نحوه ی کاربرد الگوریتم مناسب در جهت مساله مورد نظر در مسائل بهینه سازی امری حیاتی می باشد. چه بسا الگوریتمی برای یک مساله بهینه سازی مناسب باشد و برای مساله دیگر چنین نباشد. این موضوع به مسائل مهمی چون ابعاد مساله، قیود به کار رفته، زمان انجام بستگی دارد.
تاکنون روش های بسیاری توسط طراحان الگوریتم‌ها برای جستجوی داده‌ها ارائه شده است. روش‌هایی به نام جستجوی سریع و جستجوی دودویی، از ساده‌ترین الگوریتم‌ها هستند، امّا این الگوریتم‌ها شاید، هنگامی که با حجمی گسترده از داده‌ها روبرو شوند، کارایی ندارند. در این میان یک روش وجود دارد که مسائل بزرگ را به سادگی حل می‌کند و آن «الگوریتم ژنتیک» است. الگوریتم به کار رفته در این تحقیق الگوریتم ژنتیک می باشد که بر مبنای انتقال خصوصیات موروثی توسط ژن‌هاست. این الگوریتم شامل عملگرهای مختلفی می باشد که در فصل سوم به آن پرداخته شده است.
از نکات مهم و ایده ی جدید این تحقیق می توان به اعمال عدم قطعیت ها اشاره نمود. در مقالات و تحقیقات کمی به مساله عدم قطعیت و تاثیر آن بر پارامترهای شاخص و تابع هدف به صورت دقیق پرداخته شده است. لذا با مطالعه و بررسی کاستی های موجود و لزوم اعمال آن، در ابتدا به عدم قطعیت در قیمت انرژی و سپس به عدم قطعیت در پیش بینی بار اشاره می شود. از نکات حائز اهمیت این تحقیق در نظر گرفتن عدم قطعیت در پیش بینی بار علاوه بر قیمت انرژی می باشد. در ادامه به مدلسازی عدم قطعیت ها با بهره گرفتن از توابع چگالی نرمال لگاریتمی و نرمال پرداخته می شود. با توجه به اعمال متغیرهای تصادفی و احتمالی از شبیه سازی مونت کارلو به منظور تاثیر این متغیرها بر استراتژی نیروگاه مجازی جهت شرکت در بازار برق استفاده شده است.
در فصل چهارم به نتایج شبیه سازی شبکه های مورد بررسی به همراه تحلیل های لازم پرداخته می شود. داده های موجود در جدولی تحت عنوان اطلاعات ورودی مساله بیان شده است. در بخش نخست با توجه به فرضیات مساله، قیود موجود ، تابع هدف، داده های موجود برای شبکه ی اول به کار رفته و در طی دوره ی زمانی ۲۴ ساعت با بهره گرفتن از الگوریتم ژنتیک شبیه سازی و تحلیل می شود. سپس به مدلسازی عدم قطعیت ها و تاثیر آن بر مساله پرداخته می شود. جهت این مدلسازی ها، سناریوهای متفاوتی به کار رفته است که نتایج هر کدام از این سناریوها گردآوری شده است. در این تحقیق شبیه سازی ها هم برای بازار انرژی و هم برای بازار رزرو انجام شده است. به این نحو که در ابتدا شبیه سازی برای بازار انرژی بدون عدم قطعیت و تحت عنوان شبکه ی مبنا و سپس با در نظر گرفتن عدم قطعیت ها شکل گرفته و در ادامه به نحوه ی حضور نیروگاه مجازی در بازار رزرو(ضمن در نظر گرفتن بازار انرژی) اشاره دارد. در ادامه به شبکه ی دوم، قیود به کار رفته و تابع هدف آن همانند حالت قبل و تحت الگوی منظم بازار انرژی، بازار رزرو و استراتژی نیروگاه مجازی بدون در نظر گرفتن عدو قطعیت ها و در نهایت به اعمال عدم قطعیت ها با توجه به سناریوهای متفاوت پرداخته خواهد شد.
در فصل پنجم به نتیجه گیری و ارائه پیشنهاداتی در جهت ادامه ی این طرح جهت علاقمندان به این موضوع شده است. به امیدی که مفید و کاربردی واقع گردد.
فصل دوم
معرفی نیروگاه مجازی و مروری بر تحقیقات انجام شده
۲-۱ مقدمه
با وقوع تجدید ساختار در صنعت برق، بخش های مختلف این صنعت تحت تاثیر قرار گرفته اند. ساختار سیستم های قدرت در این فضا از حالت یکپارچه با ساختار عمودی خارج شده و به بخش های مجزا تقسیم می شود که هر یک از این اجزا تحت مالکیت و بهره برداری نهاد های مستقل و در عین حال مرتبط قرار می گیرد.
یکی از دستاوردهای آینده تغییر ساختار، ایجاد فضای رقابتی در بخش تولید برق بوده است که در این خصوص مجموعه ای از واحدهای تولید مقیاس کوچک به همراه بار و شبکه تحت پوشش که توسط یک نهاد معین اداره می شود و به نیروگاههای مجازی موسوم اند، مصداقی از نیروگاههایی می باشند که می توانند در بازار عمده فروشی انرژی و ذخیره چرخان حضور فعال داشته باشند.
در این فصل در بخش اول مفهوم نیروگاه مجازی (VPP^[1]) ارائه می شود. با توجه به وابستگی مفهوم VPP و تولید پراکنده (DG^[2]) در ادامه ی این بخش نگاهی به تعاریف تولید پراکنده، مزایای مربوط به آن و طبقه بندی انواع واحدهای تولید پراکنده خواهیم داشت. دربخش دوم و سوم به انواع VPP و اجزای مربوط به آن به ترتیب پرداخته می شود. با توجه به اهمیت و تاثیر نقش کنترل در عملکرد نیروگاههای مجازی، در بخش چهارم روش های کنترل VPP ارائه می شود.
با توجه به اینکه یکی از مسائل مهم دنیای امروز صنعت برق مشارکت نیروگاه ها در بازار برق می باشد، در بخش بعدی این فصل، نقش نیروگاه مجازی در بازار برق بررسی خواهد شد. از نکات مهم این امر، انتخاب مدل مناسب جهت حضور نیروگاه می باشد. لذا در بخش های بعدی به برخی از مدلهای موجود اشاره خواهد شد.
با توجه به اینکه از جمله نکات برجسته ی این تحقیق، بررسی تاثیرات عدم قطعیت بر نحوه ی استراتژی نیروگاه مجازی می باشد، لذا در بخش انتهایی به استراتژی قیمت دهی نیروگاه گیرنده ی قیمت تحت عدم قطعیت قیمت پرداخته خواهد شد.
۲-۲ مفهوم نیروگاه مجازی(VPP)
اگر هر یک از واحدهای تولید پراکنده و بارهای شبکه را یک سلول سیستم قدرت بنامیم، در ایده نیروگاه مجازی چند سلول سیستم قدرت با هم و بصورت یک گروه کنترل پذیر در می آیند و بصورت یک مجموعه واحد در نظر گرفته می شوند. حال این مجموعه واحد می تواند به عنوان یک واحد نیروگاهی مستقل در بازار برق ظاهر شود تا هم سود خود را حداکثر و هم عملکرد بهینه سیستم قدرت را تضمین کرده باشد]۱ [.
با توجه به اهمیت وجود منابع تولید پراکنده و ارتباط مستقیم آن در مباحث نیروگاه مجازی، در این بخش تعاریفی از تولید پراکنده ارائه شود.
۲-۲-۱ تولید پراکنده
تولید پراکنده یا DG عبارتست از تولید برق در محل مصرف، اما گاهاً به تکنولوژی هایی گفته می شود که از منابع تجدیدپذیر برای تولید برق استفاده می کنند.
تعاریفی که برای تولید پراکنده ارائه شده است تا حدودی متفاوت است.
IEEE تولید برق توسط وسایلی که به اندازه کافی از نیروگاه های مرکزی کوچکتر باشند و قادر به نصب در محل مصرف هستند را به عنوان تولید پراکنده تعریف نموده است]۱۲ [.
در IEAواحد های تولید کننده توان در محل مصرف یا در داخل شبکه توزیع که توان به طور مستقیم به شبکه توزیع محلی تزریق می کنند DG معرفی شده است.
نکته ای که عموماً مورد قبول است، این است که این مولد ها صرف نظر از نحوۀ تولید توان آنها، نسبتاً کوچک بوده و مستقیماً به شبکه وصل می شوند]۸ [.
اتصال DG ها به شبکه توزیع علی رغم مزایایی که برای شبکه دارد اما در عین حال اتصال آنها به شبکه باعث ایجاد هارمونیک در شبکه و کاهش امپدانس اتصال کوتاه می شود، اما این مسائل باعث نادیده گرفتن مزایای این نوع مولد ها نمی شود ]۱۳ [.
۲-۲-۲ مزایای استفاده از DG
استفاده از DG ممکن است در بعضی مواقع دارای صرفه اقتصادی نباشد اما علاوه بر صرفه ی اقتصادی مسائل دیگری نیز دراستفاده از این مولد ها دخیل هستند که باعث استفاده روزافزون از این تکنولوژی شده که تعدادی از این مزایا عبارتند از :
۱) تولید برق اضطراری
مهمترین کاربرد DG استفاده از آن برای تولید برق اضطراری برای مصرف کنندگان خاص مانند بیمارستانها، آزمایشگاهها و حتی هتل ها می باشد که برای آنها مسائل اقتصادی در مقابل مسائلی چون عدم قطعی برق در درجه دوم قرار دارد .
۲) کیفیت توان و قابلیت اطمینان
DG کیفیت توان را بهبود می بخشد و قابلت اطمینان را افزایش می دهد]۱۴ [.
IEA تهیه توان قابل اطمینان را به عنوان مهم ترین نقش آینده بازار برق برای مولد های پراکنده نام برده است]۱۴ [. زیرا این مولد ها از شبکه انتقال استفاده نمی کنند و بنابراین از حوادثی که در شبکه انتقال می تواند موجب قطع برق مشترک شود در امان می باشند.
۳) استفاده از DG جهت تولید برق و گرما به صورت هم زمان

در هر مسئله قبل از آنکه بتوان الگوریتم ژنتیک را برای یافتن یک پاسخ به کار برد، به دو عنصر نیاز است:

اول روشی برای ارائه یک جواب به شکلی که الگوریتم ژنتیک بتواند روی آن عمل کند لازم است. به شکل سنتی یک جواب به صورت یک رشته از بیت ها، اعداد یا نویسه ها، نمایش داده می‌شود. دوم روشی لازم است که بتواند کیفیت هر جواب پیشنهاد شده را با بهره گرفتن از توابع تناسب محاسبه نماید که به شکل رشته ای از بیت های ۰ و ۱ در نظر گرفته می شود ]۲۰[.
۱-۶-۱۱-۳- نقاط قوت الگوریتم های ژنتیک
اولین و مهمترین نقطه قوت این الگوریتم ها این است که الگوریتم های ژنتیک ذاتاً موازی اند. اکثر الگوریتم‎های دیگر موازی نیستند و فقط می توانند فضای مسئله مورد نظر را در یک جهت در یک لحظه جستجو کنند و اگر راه حل پیدا شده یک جواب بهینه محلی باشد و یا زیر مجموعه ای از جواب اصلی باشد باید تمام کار هایی که تا به حال انجام شده را کنار گذاشت و دوباره از اول شروع کرد. از آنجایی که الگوریتم ژنتیک چندین نقطه شروع دارد، در یک لحظه می تواند فضای مسئله را از چند جهت مختلف جستجو کند. اگر یکی به نتیجه نرسید سایر راه ها ادامه می یابند و منابع بیشتری را در اختیارشان قرار می‎گیرد.
یکی از نقاط قوت الگوریتم های ژنتیک که در ابتدا یک کمبود به نظر می رسد اینست که: هیچ چیزی در مورد مسائلی که حل می کنند نمی دانند، آنها تغییرات تصادفی را در راه حل های کاندیدشان می دهند و سپس از تابع برازش برای سنجش این که آیا آن تغییرات پیشرفتی ایجاد کرده اند یا نه، استفاده می کنند. مزیت این تکنیک این است که به الگوریتم ژنتیک اجازه می دهند با ذهنی باز شروع به حل کنند. از آنجایی که تصمیمات آن اساساً تصادفی است، بر اساس تئوری همه راه حل های ممکن به روی مسئله باز است، ولی مسائلی که محدود به اطلاعات هستند باید از راه قیاس تصمیم بگیرند و در این صورت بسیاری از راه حل های جدید را از دست می دهند.
یکی دیگر از مزایای الگوریتم ژنتیک این است که آنها می توانند چندین پارامتر را همزمان تغییر دهند. بسیاری ازمسائل واقعی نمی توانند محدود به یک ویژگی شوند تا آن ویژگی ماکسیمم شود یا مینیمم و باید چند جانبه در نظر گرفته شوند. الگوریتم های ژنتیک در حل این گونه مسائل بسیار مفیدند و در حقیقت قابلیت موازی کار کردن آنها این خاصیت را به آنها می بخشد و ممکن است برای یک مسئله دو یا چند راه حل پیدا شود، که هر کدام با در نظر گرفتن یک پارامتر خاص به جواب رسیده اند ]۲۱[.
۱-۶-۱۱-۴- محدودیت های الگوریتم های ژنتیک
یک مشکل چگونگی نوشتن تابع تناسب است که منجر به بهترین راه حل برای مسئله می شود. اگر این کارکرد برازش به خوبی و قوی انتخاب نشود ممکن است باعث شود که راه حلی برای مسئله پیدا نکنیم یا مسئله ای دیگر را به اشتباه حل کنیم. به علاوه برای انتخاب تابع مناسب پارامتر های دیگری از جمله اندازه جمعیت، نرخ جهش، متقاطع بودن^[۴۳]، قدرت و نوع انتخاب هم باید مورد توجه قرار گیرند.
مشکل دیگر، که آن را نارس می نامیم این است که اگر یک ژنوم که فاصله اش با سایر ژنوم های نسل اش زیاد باشد (خیلی بهتر از بقیه باشد) و خیلی زود دیده شود (ایجاد شود) ممکن است محدودیت ایجاد کند و راه حل را به سوی جواب بهینه محلی سوق دهد. این اتفاق معمولاً در جمعیت های کم اتفاق می افتد و روش های انتخاب رتبه بندی^[۴۴] ،پوسته پوسته شدن^[۴۵] و مقایسه ایی^[۴۶] بر این مشکل غلبه می کنند ]۲۲[.
۱-۶-۱۱-۵- روش های انتخاب برای الگوریتم‌ ژنتیک
انتخاب ها به گونه ایست که مناسب ترین عناصر انتخاب شوند تا حتی ضعیف ترین عناصر هم شانس انتخاب داشته باشند تا از نزدیک شدن به جواب محلی جلوگیری شود. روش‌های مختلفی برای الگوریتم‌های ژنتیک وجود دارند که می‌توان برای انتخاب ژنوم‌ها از آنها استفاده کرد اما روش‌های لیست شده در پایین از معمولی ترین روش‌ها هستند:

• • انتخاب نخبه گرا^[۴۷]: مناسب‌ترین عضو هر اجتماع انتخاب می‌شود.

• • انتخاب رولت^[۴۸]: یک روش انتخاب است که در آن عنصری که عدد برازش (تناسب) بیشتری داشته باشد، انتخاب می‌شود. در واقع به نسبت عدد برازش برای هر عنصر یک احتمال تجمعی نسبت می دهیم و با این احتمال است که شانس انتخاب هرعنصر تعیین می شود.

• • انتخاب پوسته پوسته شدن: به موازات افزایش متوسط عدد برازش جامعه، سنگینی انتخاب هم بیشتر می‌شود و جزئی‌تر. این روش وقتی کاربرد دارد که مجموعه دارای عناصری باشد که عدد برازش بزرگی را دارند و فقط تفاوت‌های کوچکی آنها را از هم تفکیک می‌کند.

• • انتخاب مقایسه ایی: یک زیر مجموعه از صفات یک جامعه انتخاب می‌شوند و اعضای آن مجموعه با هم رقابت می‌کنند و سرانجام فقط یک صفت از هر زیرگروه برای تولید انتخاب می‌شوند.

• • بعضی از روش‌های دیگر عبارتند از:

انتخاب سلسله مراتبی^[۴۹]، انتخاب حالت پایدار^[۵۰] و انتخاب رتبه بندی ]۲۳[.
۱-۷- دیابت
شایع ترین بیماری متابولیک با شیوعی روبه افزایش،ازدیاد ۱۲۲ درصدی جمعیت مبتلایان از سال ۲۰۲۵-۱۹۹۵ ایجاد هزینه های مستقیم به میزان ، %۱۵-%۲٫۵ کل بودجه ی بهداشتی،هزینه های غیرمستقیم تا چند برابر و هزینه های پنهان تخمین ناپذ یر، پدید آورنده ی عوارضی چون انواع نارسایی های قلبی، کلیوی و غیره، مسئول ۴ میلیون مرگ در سال و ۹% کل مرگ های جهان، شیوعی برابر با %۷٫۲ در جمعیت بالای ۳۰ سال تهران و %۶٫۵ در اصفهان، وجود حداقل ۲ میلیون مبتلا در کشور که در نیمی از موارد از بیماری خود بی اطلاعند، و … .
صحبت از دیابت و به ویژه نوع دو آن است.
%۵۹ کل مرگ های جهان و ۴۶ % بار بیماری ها ناشی از بیماری های غیرواگیر است وآمارها نشان از افزایش شیوع این بیماری ها دارد.
خسارت های وارده از این بیماری هاو هزینه های سرسام آور آنها برای سیستم های بهداشتی، همواره محرکی جدی و قوی برای طرح و اجرای برنامه های پیشگیری در سطوح مختلف بوده است . در این میان، دیابت به عنوان یک بیماری با عوارض ناتوان کننده که در ابتدا سیر مزمن و نامحسوسی دارد، جزء اهداف غالب سیاست های پیشگیرانه است؛ به ویژه آن که درباره ی دیابت (نوع دو) روش های پیشگیری مؤثر و مفیدی وجود دارد.در ایران نیز با توجه به حساسیت زیادی که در سیستم بهداشتی درمانی برای برنامه های پیشگیری وجوددارد از سال ۱۳۷۰ با تشکیل گروه پیشگیری از بیماری های متابولیک و تغذیه در اداره ی کل مبارزه با بیماری های غیرواگیر، کنترل دیابت و عوارض آن در اولویت بوده و در این راستا اقدام های زیادی صورت گرفته است که آخرین آن برنامه ی کشوری پیشگیری و کنترل دیابت و ادغام آن در نظام شبکه های بهداشتی درمانی جمهوری اسلامی ایران است که با تکیه بر پیشینه ی پژوهشی، توسط کارشناسان این مرکز و کمیته ی کشوری دیابت با همکاری دیگر همکاران دانشگاه های علوم پزشکی کشور تهیه شده است.
دیابت یا بیماری قند، یک اختلال متابولیک (سوخت و سازی) در بدن است. در این بیماری توانایی تولید انسولین در بدن از بین می‌رود و یا بدن در برابر انسولین مقاوم شده و بنابراین انسولین تولیدی نمی‌تواند عملکرد طبیعی خود را انجام دهد. نقش اصلی انسولین پایین آوردن قند خون توسط مکانیزم‌های مختلفی است. دیابت دو نوع اصلی دارد. در دیابت نوع یک تخریب سلولهای بتا در پانکراس منجر به نقص تولید انسولین می‌شود و در نوع دو مقاوت پیشرونده بدن به انسولین وجود دارد که در نهایت ممکن است به تخریب سلول‌های بتای پانکراس و نقص کامل تولید انسولین منجر شود. در دیابت نوع دو مشخص است که عوامل ژنتیکی، چاقی و کم‌تحرکی نقش مهمی در ابتلای فرد دارند. از آنجا که در دیابت سرعت و توانایی بدن در استفاده و سوخت و ساز کامل گلوکز کاهش می‌یابد. از این‌رو میزان قند خون افزایش می‌یابد وقتی این افزایش قند در دراز مدت در بدن وجود داشته باشد عوارض میکرووسکولار دیابت ایجاد می‌شوند که می‌توانند اعضای مختلف بدن همچون کلیه، چشم و اعصاب را درگیر کنند. همچنین دیابت با افزایش ریسک بیماری‌های قلبی عروقی ارتباط مستقیمی دارد. لذا غربالگری و تشخیص زودرس این بیماری در افراد با ریسک بالا می‌تواند در پیشگیری از این عوارض موثر باشد. تشخیص و همچنین غربالگری دیابت با انجام آزمایش قند خون میسر است.
۱-۷-۱- دسته‌بندی و سبب‌شناسی دیابت
بیماری دیابت انواع مختلفی دارد که معمولاً در هنگام تشخیص متمایز می‌شوند. بنابراین تعیین نوع دیابت وابسته به شرایطی است که بیماری خود را در هنگام نشان بروز می‌دهد. در خیلی از بیماران به راحتی در یکی از دسته‌ه ای مشخص دیابت جای نمی‌گیرند، مثلاً فردی که دچار دیابت بارداری شده ممکن است بعد از پایان بارداری کماکان دچار دیابت باقی بماند و لذا نوع دیابتش به نوع دو تغییر دسته داده می‌شد. بنابراین برای پزشک و بیمار برچسب زدن نوع دیابت نسبت به درک علت و سبب این بیماری و درمان موثر آن اهمیت بسیار کمتری دارد.[۲۵]. تقسیم بندی قدیم دیابت به دو نوع وابسته به انسولین و غیر وابسته به انسولین که توسط NDDG^[51]در ۱۹۷۹ معرفی شد و در دهه‌ های ۸۰و ۹۰ به طور گسترده به کار رفت مشکلاتی در درمان به وجود آورده بود که در منجر به ارائه تقسیم بندی جدید دیابت توسط انجمن دیابت آمریکا به انواع:
دیابت نوع یک، نوع دو، سایر انواع و دیابت حاملگی در ۱۹۹۷ شد. این تقسیم بندی با وجودی که هنوز مشکلاتی دارد ولی مورد استفاده است.[۲۶]
۱-۷-۱-۱- دیابت نوع یک
دیابت ناشی از واکنش ایمنی، (Type 1A) یک اختلال ناهمگون^[۵۲]ناشی از جهش‌های (اتوزومال مغلوب و وابسته به ایکس مغلوب) شناخته شده و همچنین توارث چندژنی/کم‌ژنی^[۵۳] است.[۲۹] این نوع دربرگیرنده ۵-۱۰ درصد از انواع دیابت است، قبلاً واژه دیابت وابسته به انسولین و یا دیابت نوجوانی برای این نوع رایج بود. در این نوع از دیابت تخریب سلولی سلولهای بتا در پانکراس اتفاق می‌افتد. علت اصلی از دست رفتن سلول‌های β، تخریب سلولی ناشی از واکنش ایمنی سلولی است. در پی این تخریب مارکرهایی در خون رها می‌شوند که شامل آنتی‌بادی علیه انسولین، اتوآنتی‌بادیهای گاد (۶۵GAD)، اتوآنتی‌بادی تیروزین‌فسفاتاز IA-2 و IA-2β است. این مارکرها ممکن است در ۸۵-۹۰٪ از مبتلایان دیده شود. ارتباطی میان اچ‌ال‌ای‌های خاص و این نوع از دیابت هم مشاهده شده است.
این نوع دیابت در افراد دارای HLA-DQA و DQB و همچنین افراد دارای ژن DRB بیشتر مشاهده می‌شود.[۲۵] شیوع این نوع از دیابت در افرادی که بیماری‌های خودایمن همچون بیماری گریوز^[۵۴]، تیروئیدیت هاشیموتو^[۵۵]، و بیماری آدیسون^[۵۶] دارند بیشتر است.[۳۰] در پی تخریب سلولهای بتا توسط لنفوسیت‌ها^[۵۷] ترشح انسولین کاهش می‌یابد تا جاییکه انسولین موجود نمی‌تواند قند خون را تنظیم کند. معمولاً بعد از از دست رفتن ۸ تا ۹۰ درصد از سلول‌های بتا است که هایپرگلایسمی^[۵۸] اتفاق می‌افتد و دیابت ممکن است تشخیص داده شود. در این مرحله است که بیمار نیازمند انسولین خارجی می‌شود تا از بروز کتوز جلوگیری شود و هایپرگلایسمی و همچنین متابولیسم چربی و پروتئین کنترل شود.[۲۵] در حال حاضر فاکتور اصلی ایجاد کننده دیابت نوع یک واکنش خودایمنی شناخته شده است. شواهد قوی نیز وجود دارند که عفونت ویروسی سلول‌های بتای پانکراس را به عنوان اتیولوژی این واکنش ایمنی مطرح کرده است. به این ترتیب که ویروس باعث ایجاد آنتی بادی‌هایی علیه پروتئین ویروس می‌شود که شعله‌ور کننده یک واکنش خود ایمن علیه سلول‌های بتای مشابه است.[۳۱] ,[۳۰] دیابت ناشی از ایمنی معمولاً در کودکی و نوجوانی اتفاق می‌افتد اما ممکن است در هر سنی مشاهده شود.[۲۵]
دیابت ایدیوپاتیک^[۵۹]:در مواردی از دیابت نوع یک علت مشخصی برای بروز آن یافت نشده و در این گروه طبقه‌بندی می‌شوند. بعضی از این بیماران دچار کمبود انسولین دائمی و مستعد کتواسیدوز هستند ولی هیچ شواهدی از واکنش‌های خودایمن در آنها مشاهده نمی‌شود. تعداد کمی از بیماران دیابت نوع یک ایدیوپاتیک هستند و این وضعیت شیوع بیشتر در نژاد آفریقایی و آسیایی دارد. این نوع بیشتر ارثی است و وابسته به اچ‌ال‌ای نیست. نیاز به انسولین خارجی در این بیماران پایدار نیست و می‌تواند گذرا و راجعه باشد. [۲۵]
۱-۷-۱-۲- دیابت نوع دو
در دیابت نوع دو که ۹۰-۹۵٪ از بیماران دیابتی را شامل می‌شود، بدن نسبت به عملکرد انسولین دچار مقاومت می‌شود. این بیماران حداقل در ابتدای بیماری نقص انسولین نسبی (و نه مطلق) دارند. به این معنی که بدن فرد مبتلا انسولین تولید می‌کند و حتی ممکن است غلظت انسولین در خون از مقدار معمول آن نیز بیشتر باشد اما گیرنده‌های یاخته‌ای فرد نسبت به انسولین مقاوم شده و در حقیقت نمی‌گذارند انسولین وارد سلولها شده و اعمال طبیعی خود را انجام دهد. این بیماران برای زنده ماندن نیاز به درمان دائم با انسولین خارجی ندارند. علل متعددی برای این وضعیت وجود دارد، مکانیزم‌های جزئی بروز این وضعیت شناخته نشده است ولی مشخص است که تخریب اتوایمیون نقشی در بروز این بیماری ندارد.[۲۵]
دیابت نوع دوم در افراد چاق بیشتر دیده می‌شود و چاقی خود درجاتی از مقاومت به انسولین ایجاد می‌کند. درصد شیوع این بیماری در زنان بیش از مردان است. در این نوع از دیابت کتواسیدوز^[۶۰] به ندرت خودبه‌خود ایجاد می‌شود بلکه در پی یک استرس همچون بروز یک بیماری یا عفونت ایجاد می‌شود. این نوع از دیابت معمولاً سال‌ها تشخیص داده نشده باقی می‌ماند چرا که هایپرگلایسمی (افزایش قند خون) به تدریج ایجاد می‌شود و در اوایل در حدی نیست که علائم کلاسیک دیابت را نشان دهد. مقاومت به انسولین ممکن است با کاهش وزن و درمان دارویی کمتر شود ولی به ندرت به حد طبیعی باز می‌گردد.[۲۵] با اینکه اخیراً افزایش شیوع این نوع در کودکان و نوجوانان و سنین پایین دیده شده[۳۲] ولی در بیشتر موارد ریسک بروز این نوع با افزایش سن، چاقی و نبود کمبود فعالیت بدنی بیشتر شده و بیشتر در زنان با سابقه قبلی دیابت بارداری و افراد دارای فشار خون بالا یا اختلال چربی خون دیده می‌شود. نوع دو زمینه ژنتیکی قویتری نسبت به نوع یک دارد، با این حال ژنتیک دیابت نوع دو پیچیده است و هنوز به خوبی تعریف نشده است.[۲۵]
۱-۷-۱-۳- دیابت بارداری
هر نوع افزایش گلوکز خون در طی بارداری که به حد بالا ۵-۱۰٪ جمعیت برسد دیابت بارداری خوانده می‌شود.[۳۳] مشخص شده است که بارداری خود می‌تواند یکی از عوامل ایجاد کننده دیابت باشد. این اثر با افزایش مقاومت بدن به انسولین و افزایش انسولین برای جبران این مشکل ایجاد می‌شود. حاملگی می‌تواند حتی نواقص خفیف ترشح انسولین را آشکار کند، این منجر به ایجاد عدم تحمل به گلوکز و دیابت بارداری می‌شود.[۳۴] از طرفی بعضی از افراد که از قبل دچار اختلال خفیف قند خون هستند با آزمایش‌های غربالگری در طی بارداری تحت این گروه طبقه‌بندی می‌شوند.[۳۳] دیابت بارداری ۳-۸٪ از بارداری‌ها را درگیر می‌کند و همچنین یکی از عوامل خطر برای نتایج بد بارداری است. همچنین این وضعیت مستقلاً می‌تواند باعث ایجاد دیابت نوع دو شود. تحقیقات نشان داده‌اند که ۵۰٪ از این زنان طی ۲۰-۳۰ سال بعد دچار دیابت خواهند شد.[۳۴] در سال‌های اخیر افزایش میزان ابتلا به دیابت بارداری مشاهده شده است. فاکتورهای ایجاد کننده متعددی برای این افزایش مطرح شده‌اند. شامل شیوع بالای چاقی در جوانان، بهبود بقای کودکان مونثی که وزن تولدشان در دو انتهای طیف وزن طبیعی تولد است. در بزرگسالی این کودکان دچار اختلال در عملکرد انسولین و یا توانایی ترشح انسولین هستند که می‌تواند آنها را مستعد ابتلا به دیابت بارداری کند.[۳۳] دیابت بارداری می‌تواند منجر به عوارض جدی و گسترده برای مادر و نوزاد شود. این عوارض را می‌توان با تشخیص و درمان مناسب کاهش داد، زنان دارای ریسک بالای ابتلا با آزمون ۷۵ گرمی تحمل گلوکز در اولین ویزیت بعد از بارداری آزمایش می‌شوند و آزمایش مجددی نیز در ۲۴ تا ۲۸ هفتگی بارداری انجام می‌شود. درمان دیابت بارداری در ابتدا با رژیم غذایی و فعالیت بدنی است و در صورت عدم پاسخ برای کنترل قند از درمان با انسولین استفاده می‌شود. این زنان پس از اتمام بارداری هم به طور منظم مورد آزمایش قرار می‌گیرند.[۳۵]
۱-۷-۱-۴- انواع دیگر دیابت
۱-۷-۱-۴-۱- نواقص ژنتیکی سلول‌های بتا
انواع تک‌ژنی دیابت گروه ناهمگونی (هتروژن) از دیابتی‌ها را تشکیل می‌دهند که توسط یک جهش ژنتیکی ایجاد می‌شوند و با اختلال ترشح انسولین مشخص می‌شوند. تخمین زده می‌شود که ۵٪ از تمام انواع دیابت ناشی از این جهش‌ها است، با این حال تشخیص دقیق اهمیت زیادی در درمان، پروگنوز و ریسک در افراد خانواده دارد.[۳۶] شایعترین نوع معمولاً با بروز افزایش قند در سنین پایین (زیر ۲۵ سال) مشخص می‌شود که دیابت بارز شده در بلوغ جوانان (MODY)^[61] نامیده می‌شوند. اختلالات در شش محل ژنی تاکنون برای این بیماری شناخته شده که شایعترین آن (۵۰-۷۰٪ موارد[۳۶]) روی کروموزم ۱۲ در فاکتور رونویسی هپاتیک، معروف به جهش HNF-α۱ است.[۲] شکل دوم مربوط به جهش ژن گلوکوکیناز روی کروموزوم ۷p است که منجر به تولید مولکول معیوب گلوکوکیناز که عامل تبدیل گلوکز به گلوگز-۶-فسفات و تحریک ترشح انسولین است می‌شود. به علت این جهش مقادیر بالاتری از گلوکز لازم است تا منجر به ترشح انسولین حد طبیعی شود. فرم نادرتر جهش در سایر فاکتورهای رونویسی ژنی است شامل HNF-۴α، HNF-۱β، IPF-۱ و NeuroD۱ است.[۲۵] آزمایش‌های ژنتیکی برای این نوع معمولاً در مواردی که سن بروز دیابت پایین است و علایم غیر معمول بسته به دیابت نوع یک و دو مشاهده می‌شود و یا سابقه خانوادگی قوی از این نوع وجود دارد توصیه می‌شود.[۳۶]
جهش‌های نقطه‌ای روی دی‌ان‌ای میتوکندریها که به طور انحصاری از مادر به ارث می‌رسد [۳۶] این اختلال MIDDM^[62] نامیده می‌شود.
اختلالات ژنتیکی که منجر به ناتوانی تبدیل پروانسولین به انسولین می‌شوند هم در خانواده‌های کمی مشاهده شده‌اند. یک صفت به صورت اتوزومال غالب به ارث می‌رسد. اختلال قند به وجود آمده در این حالت خفیف است.[۲۵]
دیابت شیرین نوزادی گروه ناهمگون دیگری از دیابتی‌ها را تشکیل می‌دهد که تا ۶ ماهگی بروز پیدا می‌کند و یکی از هر ۲۰۰ هزار تولد زنده را درگیر می‌کند. این اختلال با جهش‌های متعدد که فرایند ارگانوژنز پانکراس، ایجاد سلول‌های بتا و ساخت انسولین را مختل می‌کنند ایجاد می‌شود. این نوزادان برای سن بارداری کوچک هستند و چربی زیرپوستی تحلیل یافته دارند.[۳۶]
۱-۷-۱-۴-۲- اختلال ژنتیکی عملکرد انسولین
اختلالات ژنتیکی عملکرد انسولین شامل موارد نامعمولی از دیابت هستند. اختلال متابولیک ناشی از این جهش‌ها می‌تواند از هایپرانسولینوما و هایپرگلایسمی خفیف تا دیابت شدید را شامل شود. بعضی از افراد دچار این نواقص ممکن است آکانتوز نیگرنس داشته باشند. زنان ممکن است صفات بدنی مردانه را نشان دهند و تخمدان‌های بزرگ‌شده کیستی داشته باشند. در گذشته این سندرم یک نوع مقاومت به انسولین شمرده می‌شد. لپرچانیسم ^[۶۳]و رابسون‌مندلهال^[۶۴] دو سندرم در کودکان هستند که جهش‌هایی در گیرنده‌های انسولین و در نتیجه مقاومت شدید به انسولین دارند.[۲۵]
۱-۷-۱-۴-۳- بیماری‌های پانکراس برون‌ریز
دیابت یکی از عوارض دیررس پانکراتیت مزمن است. تقاوتی که در این نوع دیابت وجود دارد تخریب کل غدد درون‌ریز پانکراس است و لذا ترشح گلوکاگون^[۶۵] هم کاهش می‌یابد، در نتیجه در این بیماران دیابتی احتمال بروز هایپوگلایسمی (افت قند خون) در پی درمان بیشتر می‌شود[۳۷]. غیر از پانکراتیت دیابت می‌تواند عارضه هر نوع صدمه وارد شده به پانکراس شامل عفونت‌ها، جراحی برداشتن پانکراس و سرطان پانکراس نیز باشد.[۲۵]
۱-۷-۱-۴-۴- اختلالات غدد درون‌ریز
چندین هورمون با عملکرد انسولین می‌توانند مقابله کنند که ترشح بیش از حد هر یک از آنها می‌تواند منجر به دیابت شود. معمولاً این وضعیت در افرادی دیده می‌شود که از قبل به علت نواقص ترشح انسولین مستعد دیابت باشند.[۲۵] افزایش هورمون رشد و کورتیزول از اختلالات شایع هورمونی منجر به دیابت هستند که افزایش عوارض و مرگ و میر قلبی‌عروقی در این بیماری‌ها را به دیابت ناشی این اختلالات هورمونی نسبت داده‌اند. تخمین زده شده که در ۱۶-۵۶٪ از بیماران آگرومگالی دیابت وجود دارد و در کوشینگ شیوع دیابت به ۲۰-۵۰٪ می‌رسد.[۳۸]
۱-۷-۱-۴-۵- دیابت در اثر داروها یا مواد شیمیایی
تخریب برگشت‌ناپذیر سلول‌های بتا در مواردی نادری در پی مصرف واکور (نوعی سم ضد موش) و یا پنتامیدین وریدی ممکن است اتفاق بیفتد. برخی داروها هم می‌توانند عملکرد انسولین را مختل کنند. به عنوان مثال نیکوتینیک اسید و گلوکوکورتیکوئیدها از این دسته هستند. بیمارانی که اینترفرون-آلفا می‌گیرند هم در مواردی دچار آنتی‌بادی‌های ضد جزایر پانکراس و یا نقص شدید انسولین شده‌اند.[۲۵] برخی از داروهای پر کاربرد و نسبتاً بی‌خطر هم با افزایش ریسک بروز دیابت ارتباط دارند، شامل داروهای ضدفشار خون تیازیدی، استاتینها و بتابلاکرها.[۳۹] در مورد استاتین‌ها مطالعات نشان می‌دهد که این افزایش ریسک بسیار اندک است و در حال حاضر این افزایش ریسک توجیه کننده قطع یا کاهش مصرف استاتین‌ها نیست.[۴۰]