در دنیای معاصر با توجه به تسهیل ارتباطات و انقلاب در تکنولوژی ارتباطی اقوام و ملل گوناگون بسیار به هم نزدیک شده‌اند. ضروری است هر کشوری علاوه بر استفاده از امکانات ارتباطی و دستاوردهای بشری، اصالت و هویت خود را در جامعه بین‌المللی حفظ کند، متناسب با روندهای فراملیتی خود را برای مقابله با مسائل و مشکلات آماده کند و در فضایی توأم با صلح، امنیت و احترام متقابل با سایر اقوام زندگی کند.
-
- تناسب با ویژگی‌ها و نیازهای یادگیرندگان:
الف) تناسب محتوا با توانایی‌ها و استعدادهای یادگیری دانش‌آموزان:
در ادبیات برنامه‌ریزی درسی از این ملاک به عنوان «قابل یادگیری بودن» محتوا نام برده می‌شود. مفهوم قابل یادگیری بودن به چند نکته اساسی اشاره دارد:
محتوا باید متناسب با رشد و رسش عقلی (رشد شناختی) دانش‌آموزان انتخاب شود.
محتوا باید متناسب با تجربیات قبلی دانش‌آموزان انتخاب شود.
محتوا باید به نحوی انتخاب شود که فرد فرد دانش‌آموزان به تناسب توانایی خود بتوانند در فراگیری آن موفق باشند (تناسب محتوا با تفاوتهای فردی دانش‌آموزان).
ب) تناسب محتوا با نیازها و رغبت‌های دانش‌آموزان:
یادگیری اساساً فرایندی است که مستلزم کوشش و تلاش فراوان است و تداوم چنین تلاشی تنها رهین علاقه و رغبت دانش‌آموز به محتوای درسی می‌باشد.
ج) تناسب محتوا با زندگی واقعی دانش‌آموزان:
به دلیل عدم وجود امکانات و تجهیزات لازم در سطح مدارس و از سوی دیگر به علّت کیفیت و تجربه متفاوت آموزشی معلمان، رعایت تناسب محتوا در مرحله طراحی برنامه درسی بیش از اجرای برنامه درسی ضرورت پیدا می‌کند.
د) محتوا باید زمینه‌ساز تجربیات و یادگیری بعدی دانش‌آموزان باشد:
بدین معنی که محتوا بایستی بستری را ایجاد کند که به موجب آن دانش‌آموز به طور مستقل به یادگیری بپردازد. این ملاک تا حد زیادی به تناسب محتوا با نیازها، علایق و استعدادهای دانش‌آموزان بستگی دارد.
۳- تناسب با قانونمندی‌های برنامه درسی:
در این زمینه محتوای برنامه درسی باید با ملاک‌های زیر تناسب داشته باشد:
الف) تعادل محتوا[۱۹۹]:
در اینجا منظور همان سازمان داخلی محتوا هم از نقطه‌نظر کمیت و هم از نقطه‌نظر کیفیت می‌باشد. از لحاظ کمی‌اندازه هر بخش از محتوا در ارتباط با کل آن دارای اهمیت است و از لحاظ کیفی مواردی نظیر همگرایی بین انواع مختلف محتوا، ارتباط بین تئوری و نمونه‌ها (مثال‌ها) و… دارای اهمیت است. علاوه بر این تناسب بین محتوا و اهداف برنامه، تعادل بین جنبه‌های نظری و عملی، توجه به آموزش‌های خارج از کلاس و مدرسه و تعادل در میزان توجه به ارزشهای ملی و ارزشهای جهانی در محتوا حایز اهمیت است.
ب) انسجام محتوا[۲۰۰]:
منظور از انسجام محتوا عبارت است از وجود نوعی وفاق میان مفاهیم و مضامین محتوا و در نتیجه فقدان تناقض در میان آنها. به طور خلاصه انسجام محتوا به ارتباط عمودی و افقی محتوای برنامه درسی اشاره دارد (فتحی واجارگاه، ۱۳۸۱، صص ۱۲۸-۱۲۲، با تلخیص).
مواد آموزشی[۲۰۱]
موادآموزشی محصول فرایند برنامه‌ریزی است. پس از برنامه‌ریزی درسی محتوا، تجریبات یادگیری،اصول و روش های یاددهی یادگیری بصورت کتب،جزوات ودستورالعمل‌ها ارائه می‌شوندکه از آنها به مواد آموزشی تعبیرمی‌شود. کتاب درسی، راهنمای تدریس و دفترچه تمرین مواد آموزشی اصلی را تشکیل می‌دهند (ملکی،۱۳۸۲،ص۱۸۵).
یکی از محصولات نهایی هر طرح برنامۀ درسی، تولید انواع گوناگون مواد آموزشی است. هرگاه معلم شخصاً تدوین برنامۀ درسی را بر عهده داشته باشد، می‌تواند به آسانی از انواع مواد آموزشی که در دسترس است، استفاده کند. ولی اگر برنامه درسی، توسط یک سازمان مرکزی تهیه شود، انواع مختلف مواد آموزشی به صورت «بسته یا کیت[۲۰۲]» چنان تهیه و عرضه می‌شود که به سهولت برای توزیع آماده باشد (مشایخ، ۱۳۷۸، ص ۶۳).
اجزای بسته آموزشی[۲۰۳]
الف) مواد آموزشی انفرادی:
بعضی اوقات مجموعه‌ای از انواع گوناگون تکالیف یادگیری انفرادی، در اختیار معلم قرار داده می‌شود، تا با توجه به نیاز یادگیری میان دانش‌آموزان توزیع شود، البته با ملاحظه اینکه دانش‌آموزان تکالیف متفاوت از یکدیگر دریافت کنند و استفاده از چنین مجموعه‌ای از تکالیف، به معلم امکان می‌دهد که نیاز دانش‌آموزان را بیشتر مورد توجه قرار دهند. (همان منبع، ص ۶۴).
کتاب درسی:
در کشور ما کتاب درسی وسیله اصلی تعلیم و تربیت را تشکیل می‌دهد و معلمان و دانش‌آموزان در فعالیتهای یاددهی- یادگیری به این ماده آموزشی تکیه دارند. تهیه و تولید کتابهای درسی مناسب بسیار ضروری است. در کشورهای دیگر نیز که مواد آموزشی متنوع تولید می‌شوند. کتاب درسی همچنان بعنوان منبع اساسی یادگیری موقعیت خود را حفظ کرده است. کتاب درسی امروز نمی‌تواند صرفاً اطلاعات در اختیار فراگیران قرار دهد، زیرا پر کردن ذهن از اطلاعات، کمکی به شهروندان امروز در برخورد با مسایل جدید زندگی نمی‌نماید، بلکه کتابهای درسی باید از طریق ایجاد فرصت‌ها و فعالیتهای یادگیری انفرادی و گروهی مهارتهای ذهنی و عقلانی سطوح بالاتر را در فرد تقویت کنند؛ همچنین انسان امروز به توانایی‌های کاوشگری و تحقیق نیاز دارد. از آنجا که دانش امروز خیلی سریع رشد می‌کند و دانش موجود منسوخ می‌شود احاطه به دانش مفید و ضروری برای افراد امکان‌پذیر نیست بلکه افراد باید روش کاوشگری را بیاموزند و صلاحیت مواجهه با مسایل زندگی را داشته باشند. این رسالت عظیم تربیتی به مقدار زیادی از طریق کتابهای درسی انجام می‌گیرد (ملکی، ۱۳۸۲، ص ۱۸۶). یک کتاب درسی در زمان معاصر، دیگر به عنوان کتابی جامع که شامل مجموعه کاملی از یک رشته دانش باشد، قلمداد نمی‌شود. بلکه به عنوان یک عامل است از مجموعه عواملی که در فرایند یادگیری باید مورد استفاده دانش‌آموز قرار گیرد (مشایخ، ۱۳۷۸، ص ۶۵).
راهنمای تدریس[۲۰۴]:
هدف عمده راهنمای تدریس، عرضه رهنمودها و دستورالعمل تفصیلی برای تدریس هر یک از قسمت‌های برنامه درسی است. به علاوه راهنمای تدریس ممکن است «مطالب مربوط به سابقۀ موضوع درسی[۲۰۵]» و مواد آموزشی تکمیلی و نیز پیشنهادهایی برای فعالیتهای اضافی برای یادگیری را دربر داشته باشد.
راهنمای تدریس باید شامل این موارد باشد: اطلاعاتی درباره اصول اساسی و منطقی که بر مبنای آن، برنامه درسی تدوین شده است، اصول آموزشی مورد استفاده در برنامه، هدفهای کلی آموزشی برنامه و هدفهای رفتاری برای هر قسمت از برنامه. راهنمای تدریس باید همچنین شیوۀ عرضه یک واحد از مطالب یک درس را عرضه کند، تا معلم با توجه به نیاز کلاس و شخصیت خودش شیوه متناسب را انتخاب کند.
مطالب مربوط به سابقۀ موضوع درسی:
با توجه به پیشرفت علم و توسعۀ شیوه‌های تدریس، معلم اغلب برای تدریس در کلاس درس نیاز به این دارد که اطلاعات خود را دربارۀ موضوع درسی تکمیل کند. از این رو بایستی مطالب مربوط به موضوع درسی در اختیار او قرار گیرد. فهرست کتابهای مرجع در این زمینه می‌تواند مفید واقع شود.
دفترچه تمرین: می‌توان از طریق تمرین‌هایی که در دفترچه تمرین تعیین می‌گردند زمان و ساعات زندگی دانش‌آموزان را در حدی که آنان را از امور و فعالیتهای ضروری دیگر محروم نسازد در اختیار گرفت و به مراحل بالاتر یادگیری رساند. به منظور کسب توانایی‌های ذهنی سطوح بالا، تمرین و انجام تکالیف بیشتر در مورد آموخته‌ها ضروری است. وجود تفاوتهای فردی در دانش‌آموزان نیز عامل دیگری برای ضروری ساختن تهیه دفترچه تمرین است. یادگیری عملی است که در درون هر فرد انجام می‌پذیرد و هر فرد نیز برای درونی ساختن یادگیری به زمان و تمرین لازم نیاز دارد. وجود دفترچه تمرین این امکان را به وجود می‌آورد که هر دانش‌آموز در اوقات بیرون از مدرسه با انجام تمرینهای لازم به یادگیری تسلط‌یاب برسد. لزوم ارزشیابی تکوینی در فعالیتهای آموزشی عامل دیگری است که وجود دفترچه تمرین را ضروری می‌سازد و اهمیت کاربرد این ماده آموزشی را نشان می‌دهد. از طریق دفترچه‌های تمرین و تعیین فعالیتهای ذهنی و عملی مختلف برای دانش‌آموزان در موقعیت‌های مختلف می‌توان معلم را در تدریس و اجرای ارزشیابی تکوینی یاری نمود (ملکی، ۱۳۸۱، ص ۱۴۹).
ب) مواد آموزشی تکمیلی:
منظور این است که معلم ممکن است بخواهد برای دانش‌آموزان استعداد درخشان و باهوش، تکالیف اضافی تعیین کند و یا ممکن است برای آن دسته از دانش‌آموزانی که در یادگیری اشکالاتی دارند، مواد کمکی جستجو کند (مشایخ،۱۳۷۸، ص ۶۶).
ج) وسایل آموزشی:
وسایل آموزشی مکمل مواد آموزشی در اجرای برنامه درسی است. ممکن است از سه نوع وسیله آموزشی در کلاس درس استفاده شود: وسایل آموزشی نمایشی، وسایل آموزشی اطلاعاتی، وسایل آموزشی گروهی.
وسایل آموزشی نمایشی:
وسایلی است که به وسیله معلم در کلاس درس نشان داده تا مطلب درسی به خوبی تفهیم شود.
وسایل آموزشی اطلاعاتی:
وسایل آموزشی اطلاعاتی عبارت است از کتابها، مدارک و منابعی که دانش‌آموزان به قصد گردآوری اطلاعات به آنها مراجعه می‌کنند. این قبیل منابع باید در دسترس دانش‌آموزان باشد تا بتوانند در مواقع لازم اطلاعات مورد نیاز را به دست آورند.
وسایل آموزشی گروهی:
علاوه بر موارد یاد شده که به طور انفرادی برای دانش‌آموزان قابل استفاده است، فعالیت‌ها و روابط دانش‌آموزان در گروه نیز یک وسیله آموزشی است، وقتی که دانش‌آموزان در یک تیم به بازی آموزشی مشغول هستند، «بازی» نقش یک وسیله آموزشی را دارد.
مواد آموزشی لازم برای آموزش مهارتهای زندگی
راهنمای آموزش مهارتهای زندگی:
جزوۀ اصلی آموزش مهارتهای زندگی، راهنمای آموزش برنامه است که در آن فعالیتهای اصلی برنامه و جزئیات دقیق آن توصیف شده است. جزوۀ آموزشی باید شامل موارد زیر باشد:
آشنایی با منطق، اهداف، نظریه، ارزش‌ها و روش‌شناسی برنامۀ آموزش مهارتهای زندگی؛
آموزش تکنیک‌هایی که یادگیری دروس مهارتهای زندگی را تسهیل می کند مانند استفاده از تکنیک گرم شدن برای سهولت شرکت در فعالیتهای گروهی؛
تعیین فعالیت‌هایی که رشد مهارتهای زندگی را تسریع می‌نمایند. مثلاً فعالیت‌هایی که کودکان و نوجوانان بتوانند با اعضای خانواده‌هایشان انجام دهند؛
