۱-۱۰-۸ ریسک تجاری عبارت از مقدار معینی از ریسک؛ که در بطن عملیات شرکت نهفته است وسهامداران با آن روبرو می شوند.
۱-۱۰-۹ مشکلات نمایندگی عبارت است از تضاد بالقوه منافع که می تواند بین مالک شرکت و نماینده او در شرکت، پدید آید.
۱-۱۱ ساختار تحقیق
در فصل اول کلیات تحقیق ارائه می‌شود. در فصل دوم، مبانی نظری سرمایه فکری و ارزش افزوده اقتصادی و فصل سوم به روش شناسی تحقیق، اختصاص دارد .در فصل چهارم، نتایج حاصل از داده های آماری تحقیق ارائه و اطلاعات بدست‌آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.در فصل پنجم نتیجه‌گیری به همراه پیشنهادات لازم ارائه خواهد شد.
۱-۱۲ خلاصه فصل
هدف کلی این تحقیق، تجزیه وتحلیل رابطه بین نرخ رشد سرمایه فکری بر عملکرد حسابداری، بازار و مالی؛ شرکت های متوسط و بزرگ پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران است. در واقع این تحقیق، پاسخی به این پرسش کلی است که؛آیا سرمایه فکری بر روی عملکرد شرکت های مورد مطالعه تأثیرگذار است یا خیر؟ برای اندازه گیری نرخ رشد سرمایه فکری، از«مدل پالیک» وعملکرد شرکت ها بر اساس پارامترهایی مانند: سود هر سهم ،بازده حقوق صاحبان سهام،بازده دارایی ها،بازده سالانه سهام وارزش افزوده اقتصادی استفاده می شود.

عملکرد مالی؛ معمولاً منطبق بر معیارهای سنتی و بر پایه اطلاعاتی قرار دارند؛ مانند: سود هر سهم(EPS) ، بازده حقوق صاحبان سهام(ROE) و بازده دارایی ها(ROA). عملکرد بازار؛ تغییرات در قیمت سهام ، را به دلیل تقسیم سود یا تعدیل به خاطر تجزیه، تحلیل می نماید که آن را می توان با بازده سهام® بررسی نمود و ممکن است دچار دستخوش عوامل سیاسی، اقتصادی وغیره گردد. شاخصی که بتوانند مشکلات عدم تقارن اطلاعاتی(یعنی مدیران بیشتر از سرمایه گذاران خارج از شرکت،درباره ی چشم اندازهای آتی آن اطلاعات در اختیار دارند) ، ریسک تجاری(عبارت است از مقدار معینی از ریسک، که در بطن عملیات شرکت نهفته است و سهامداران با آن روبرو می شوند)و مشکلات نمایندگی(عبارت است از تضاد بالقوه منافع که می تواند، بین مالک شرکت و نماینده او در شرکت، پدید آید) را تا حد زیادی بر طرف نماید؛ ارزش افزوده اقتصادی(EVA) می باشد که برای عملکرد حسابداری در نظر گرفته شده است. بنابراین در این تحقیق از کاربردی ترین مدل پالیک برای سرمایه فکری به عنوان متغیر مستقل استفاده گردید.
سرمایه فکری(IC): مجموعه ای از دارایی های مبتنی بر دانش است که به یک سازمان تعلق دارد و به طور چشم گیری در بهبود موقعیت رقابتی مشارکت دارد.
سرمایه انسانی(HC): تحت عنوان دانش فردی، مهارت ها و تجارب موجود در کارکنان یک سازمان برای خلق ارزش وحل کردن مسائل کسب وکار، تعریف شده است.
سرمایه ساختاری(SC): شامل اقلامی است که پس از خروج کارکنان از شرکت باقی می ماند و شامل همه ی
ذخایر دانشی است که به کارکنان مربوط نیست، مانند: پایگاه داده ها، چارت های سازمانی، مقررات، و …
سرمایه رابطه ای(RC): عبارت است از؛ ارزش موجود در سیستم های بازاریابی و ارتباطی که از آن طریق شرکت ها، کسب وکارشان را هدایت می کنند.
سود هر سهم(EPS): این نسبت بیانگر، سودی است که شرکت در یک دوره مشخص به ازای یک سهم عادی بدست آورده است.
بازده دارایی ها(ROA): این نسبت بیانگر، کارایی استفاده از دارایی ها است و میزان سود به ازای هر ریال از وجوه سرمایه گذاری شده در شرکت را نشان می دهد.
بازده سالانه سهام®: تغییرات در قیمت سهام ، می تواند به دلیل تقسیم سود یا تعدیل به خاطر تجزیه باشد. بازده کل حاصل از مالکیت سهام؛ از تقسیمات سود و دیگر پرداخت های نقدی و بهره، حاصل می گردد.
ارزش افزوده اقتصادی(EVA): متغیر وابسته ای است که از سود خالص عملیاتی پس از کسر مالیات منهای هزینه سرمایه و منابع مالی بکار گرفته شده، حاصل می شود.
روش آماری در این تحقیق، تحلیل همبستگی از طریق رگرسیون پنل دیتا (حداقل مربعات)وآزمون F وT ، می باشد. در اجرای اولیه مدل، نخست با بهره گرفتن از آماره های چاو و هاسمن نوع مدل مناسب برازش رگرسیون(داده های تلفیقی یا پانل با اثرات ثابت و تصادفی) تعیین شد. برای انجام این تحقیق نیز ۷۴ شرکت از مجموع شرکت های پذیرفته شده بورس اوراق بهادار تهران در طی سال های ۱۳۸۸ تا ۱۳۹۲، به روش حذف سیستماتیک انتخاب شدند. ضمناً برای تعیین شرکت های متوسط و بزرگ از مشخصه پراکندگی چارکی استفاده گردید؛ بدین ترتیب که تا چارک برای شرکت های کوچک، بالای برای شرکت های بزرگ و بین این دو چارکها، برای شرکت های متوسط در نظر گرفته شد. در ضمن تحلیل داده ها و آزمون فرضیه ها با بهره گرفتن از نرم افزارهای Excel وEviews، صورت پذیرفته است.
فصل دوم
ادبیات تحقیق
۲-۱مقدمه
درقرن حاضر، ما شاهد پیشرفت سریع علم وتکنولوژی می باشیم. و در این خصوص؛ سرمایه فکری در فرایند ایجاد ارزش شرکت ها، مخصوصاً شرکت های با تکنولوژی بالا^[۶۶] و شرکت های دانش محور^[۶۷]، نقش مهم و تأثیرگذاری داشته است. شرکت های دانش محور به سرعت ایجاد و در حال رشد و پیشرفت می باشند ولی بخشی از دارایی های آن شرکت ها، از دارایی های نامشهود تشکیل شده است که چگونگی نحوه ی ارزیابی آن ناشناخته است و یا اجماع نظر از لحاظ استانداردهای بین المللی و نحوه ی افشاء آنها وجود ندارد و اینکه دارایی های نامشهود، چقدر سود عاید شرکتها می کنند؛ مشکلاتی در مورد ارزیابی آنها وجود دارد که در این خصوص یک عامل به عدم تقارن اطلاعاتی^[۶۸](یعنی مدیران بیشتر از سرمایه گذاران خارج از شرکت،درباره ی چشم اندازهای آتی آن، اطلاعات در اختیار دارند) بر می گردد؛ چون ممکن است برآورد قیمت منصفانه، برای سهامداران مشکل باشد. موارد دیگر ممکن است از بابت ریسک تجاری^[۶۹](عبارت است از مقدار معینی از ریسک که در بطن عملیات شرکت نهفته است و سهامداران با آن روبرو می شوند) و مشکلات نمایندگی^[۷۰](عبارت است از تضاد بالقوه منافع که می تواند بین مالک شرکت و نماینده او در شرکت، پدید آید) باشد. پس شناخت ارزش سرمایه فکری و متغیرهای مؤثر بر آن موجب خواهد شد تا مدیران در ایجاد ارزش به صورت اثربخش و کارا عمل کنند. بنابراین در این تحقیق؛ تلاش نمودیم که نرخ رشد سرمایه فکری را با عملکردهای مختلف مورد بررسی قرار دهیم که با توجه به جستجو و مطالعاتی که انجام داده ایم، بدین شکل؛ تحقیقی انجام نشده است.
عموماً ارزش بازار شرکت ها، بیشتر از ارزش دفتری آن است. علت این امر هم عدم انعکاس کامل ارزش سرمایه فکری و دارایی های نامشهود در ترازنامه است و در نتیجه باعث می شود که صورت های مالی، سودمندی ارزش و اثربخشی اطلاعات^[۷۱] خود را از دست بدهند. این امر موجب ایجاد علاقه به موضوعات مرتبط با سرمایه فکری می شود. امروزه دیگر دارایی های مشهود به تنهایی کلید کامیابی جوامع و شرکت ها نمی باشد. بلکه برخورداری از سرمایه های فکری و مدیریت این سرمایه ها است که در عرصه محیط پرتلاطم و چالشی امروز رمز موفقیت محسوب می شود. به دلیل اهمّیت روز افزون سرمایه فکری در فرایند برتری استراتژیک شرکت ها، این تحقیق به بررسی ارتباط نرخ رشد سرمایه فکری بر عملکرد حسابداری، بازار و مالی؛ شرکت های متوسط و بزرگ پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می پردازد.
ارزش افزوده اقتصادی به آسانی برای اکثر کارکنان به خاطر چارچوب و برآوردهای پیچیده، درک نمی شود. در بیشتر سازمان های دانش محور، سرمایه فکری منبع اصلی مزیت رقابتی^[۷۲] و خلق ارزش ثروت شرکت محسوب می شود. به همین دلیل برای رسیدن به حداکثر کردن سود^[۷۳] یا حداکثر کردن ثروت ؛ ارزش افزوده اقتصادی به عنوان یک معیار ارزیابی عملکرد داخلی مبتنی بر ارزش؛ می تواند ارتباط منطقی با سرمایه فکری که اجزای آن سرمایه انسانی (به عنوان مهمترین عامل یک سیستم می باشد)، سرمایه ساختاری و سرمایه اجتماعی است، داشته باشد.
یکی از مصادیق کارایی مدیریت^[۷۴]؛ استفاده بهینه از منابع موجود، در شرکت است. یعنی برخورداری از شاخص های سرمایه فکری مناسب که در نهایت باعث افزایش بازدهی صاحبان سهام می گردد و سود به عنوان شاخص ارزیابی کارایی مدیران مطرح می شود. در حقیقت حسابداری مالی سنتی، قادر به محاسبه ارزش واقعی شرکت ها نمی باشد و تنها به اندازه گیری ترازنامه مالی و دارایی های ملموس اکتفا می کند. سرمایه فکری یک مدل جدید کاملی را برای مشاهده ی ارزش واقعی شرکت ها فراهم می آورد و با بهره گرفتن از آن می توان ارزش آتی^[۷۵] شرکت ها را نیز محاسبه کرد. بنابراین در این تحقیق از کاربردی ترین مدل پالیک برای سرمایه فکری بر اساس اهداف و مفروضات موجود، استفاده گردید.
در این فصل ابتدا در بخش اول به تعاریف و مفاهیم مختلف سرمایه فکری و طبقه بندی سرمایه فکری و روش های سنجش سرمایه فکری و در بخش دوم به تعاریف ارزش افزوده اقتصادی و تعاریف ساختار سرمایه هدف و تئوری های مربوط به آن و در بخش سوم هم به بررسی پیشینه تحقیق، می پردازیم .
۲-۲ بخش اول - ادبیات نظری سرمایه فکری
۲-۲-۱ مروری بر چشم انداز تاریخی سرمایه فکری
سرمایه فکری در مزیت رقابتی و عملکرد شرکت ها در سال های اخیر، نقش با اهمّیتی پیدا کرده است.
ولی در حال حاضر حتی تعریف و روش اندازه گیری که مورد قبول عموم قرار گیرد نیز وجود ندارد. طبق استاندارد ۱۷ ایران؛ یک قلم، هنگامی به عنوان دارایی نامشهود؛ شناسایی می شود که:
با تعریف دارایی های نامشهود، مطابقت داشته باشد و بهای تمام شده آن به گونه ای اتکاپذیر، قابل اندازه گیری باشد، هم چنین جریان منافع آتی دارایی به درون واحد تجاری محتمل باشد. قابلیت تشخیص؛ یکی از معیارهایی است که برای شناسایی دارایی نامشهود باید محرز شود. به عبارت دیگر دارایی مورد نظر باید قائم به ذات خویش باشد. طبق همین استاندارد، یک دارایی هنگامی معیار قابلیت تشخیص را احراز می کند که یکی ازشرایط ذیل را داشته باشد:
جداشدنی باشد یا از حقوق قراردادی یا سایر حقوق قانونی ناشی شود، صرف نظر از این که آیا چنین حقوقی قابل انتقال یا جدا شدنی از واحد تجاری یا سایر حقوق و تعهدات باشد یا خیر؟(عبداله و سوفیانا،۲۰۱۲).
اصطلاح سرمایه فکری؛ اولین بار، توسط جان کنت گالبرایت^[۷۶](۱۹۶۹) بیان گردید. او نه تنها از سرمایه فکری به عنوان دارایی نامشهود یاد می کند، بلکه آن را فرایند ایدئولوژیک و ابزاری برای رسیدن به هدف می دانست. اولین انجمن علمی در رابطه با سرمایه فکری در سوئیس به سال ۱۹۸۸، شروع به کار کرده است و این انجمن تاکید بردانش در رابطه با دارایی های ایستا یعنی اختراعات، تفکرات، برنامه های کامپیوتری، حق الامتیازها و غیره که نشان دهنده ی سرمایه فکری می باشند، داشته است.^[۷۷]
حسابدار سوئدی به نام کارال اریک سویبی^[۷۸] در سال ۱۹۷۹ که بعدها به عنوان یکی از بنیانگذاران علم مدیریت دانش معرفی شد، با پرسشی بزرگ روبرو گردید. دفاتر حسابداری (ارزش دفتری) یکی از شعبه های معروف شرکتی که او در آنجا کار می کرد تنها، یک کرون ارزش را نشان می داد، در حالی که ارزش واقعی سازمان به مراتب بیش از اینها بود. در این هنگام وی متوجه شد که ترازنامه مالی شرکت او، تنها ارزش دارایی فیزیکی آن را که شامل چند میز و ماشین تحریر بود؛ نمایش می دهد و ارزش واقعی شرکت وابسته به شایستگی کارکنان شرکت و چیزی را که جمع کارمندان شرکت به عنوان یک دفتر و مغز جمعی تشکیل می دادند، وابسته است. سویبی و دیگران، این یافته را با نام دارایی فکری و دارایی ناملموس معرفی کردند و آن را در کنار دارایی های ملموس قرار دادند. به این ترتیب تعداد نوشته ها، سمینارها و … در این زمینه رشد کرد و موضوع بطور جدی در دستور کار دانشمندان علم مدیریت و مدیران شرکت های بزرگ قرار گرفت.^[۷۹]
در اقتصاد جدید تبادل دانش و اطلاعات، بیش از محصولات و خدمات موجب اعتلای شرکت ها شده است، به گونه ای که با بررسی شرکت های با رشد سریع در می یابیم که ۵۰% آنها به تجارت دانش کارکنان خود پرداخته اند. بنابراین با چنین روندی تعیین معیار و اصولی برای ارزش گذاری به عنوان دارایی مهم و کلیدی از اهمّیت ویژه ای برخوردار شده است. جدول زمانی زیر مهم ترین رویدادها و وقایع حساس در بحث سرمایه های فکری را نشان می دهد:
جدول ۲-۱ جدول زمانی مهم ترین رویدادها و وقایع حساس سرمایه فکری