د- خطرات طبیعی معمولی
این تقسیم‌بندی به شکل دیگری نیز با توجه به معیار داوطلبانه و غیر داوطلبانه بودن صورت گرفته است. خطر آتش‌سوزی در اینجا نیز دارای ابعاد متعدد است. انفجار هسته‌ای و غیره نمونه‌های رایجی از حوادث انسان‌ساز ویرانگر هستند. اگرچه آتش‌سوزی‌ها عمدتاً از نوع انسان‌ساز معمولی هستند که به‌طور متوسط دارای تلفات انسانی نیستند ولی در میان آن‌ها آتش‌سوزی‌های ویرانگر نیز وجود داشته‌اند. همچنین آتش‌سوزی‌هایی که طی سال‌های اخیر در جنگل‌ها رخ‌داده‌اند دارای آثار ویرانگری بر محیط طبیعی و انسانی بوده‌اند. اگرچه این آتش‌سوزی‌ها دارای تلفات انسانی چندانی نبوده‌اند (مرکز داده و مدیریت آتش‌سوزی ملی ایالت متحده، ۱۹۹۸).
طبقه‌بندی آتش‌سوزی‌ها در نواحی شهری را می‌توان به‌صورت زیر تقسیم‌بندی کرد:
الف- آتش‌سوزی فضای باز
ب- آتش‌سوزی ساختمانی
ج- آتش‌سوزی وسایل نقلیه
معمولاً بیش از ۸۰ درصد مرگ‌ومیرهای آتش‌سوزی مربوط به آتش‌سوزی‌هایی هستند که در فضاهای بسته و ساختمان‌ها رخ می‌دهند. در همین حد هم زخمی‌های آتش‌سوزی مربوط به این نوع سوانح می‌باشند (آلیسن[۱۴]، ۱۹۹۰).
دلایل آتش‌سوزی در شهرها
آتش‌سوزی در مناطق شهری دارای دلایل متعددی هستند. برخی از این دلایل را می‌توان به‌صورت زیر فهرست کرد:
الف- تصادفی مشکوک؛ ب- سیگار کشیدن؛ ج- سیستم گرمایی؛ د- پخت و پز؛ هـ- توزیع برق؛ و- وسایل و تجهیزات؛ ز- شعله‌های باز؛ ح-طبیعی؛ ط- در معرض قرار گرفتن. البته این دلایل در مورد آتش‌سوزی‌های مختلف یکسان نیست. مثلاً آتش‌سوزی ناشی از پخت و پز در ساختمان‌ها بسیار بیشتر از فضاهای باز و وسایل نقلیه است. در مورد وسایل نقلیه به‌ویژه در کشورهایی که درصد بیشتری از آن‌ها تحت پوشش بیمه هستند، آتش‌سوزی‌های عمدی بسیار زیاد است. البته به دلیل تفاوت‌های زیادی که بین ساختمان‌ها وجود دارد لازم است مطالعه آتش‌سوزی در ساختمان‌ها به‌طور جداگانه صورت گیرند. دلایل آتش‌سوزی در ساختمان‌های مسکونی و غیرمسکونی با یکدیگر متفاوت هستند، درحالی‌که ساختمان‌های غیرمسکونی بیشتر در معرض آتش‌سوزی‌های عمدی هستند؛ بنابراین معمولاً پخت و پز رتبه اول رادار است. سایر دلایل مانند سیستم گرمایی، آتش‌سوزی‌های عمدی، سیگار کشیدن، اتصال برق و … در رتبه‌های بعدی قرار می‌گیرند، در میان آتش‌سوزی‌های نواحی شهری و سیگار کشیدن از دلایل اصلی آتش‌سوزی‌های منجر به مرگ‌ومیر است (آلیسن، ۱۹۹۰).
کاربرد انواع مدل‌ها در بررسی مراکز خدمات‌رسانی
مدل دایره‌ای یا شعاعی
در این مدل فرض بر این است که پتانسیل مشتری و یا استفاده‌کننده از طریق تعداد افرادی که در یک منطقه و در فاصله نزدیک به هر مرکز فروش یا مرکز خدمات زندگی می‌کنند، تعیین می‌شود. همزمان با افزایش تعداد افراد ساکن در منطقه پیرامون یک مرکز خدماتی پتانسیل بالا خواهد رفت. این مدل در GIS از طریق تجزیه‌وتحلیل ایجاد حریم[۱۵] قابل پیاده کردن می‌باشد.
مدل تجزیه‌وتحلیل سطوح خدماتی با بهره گرفتن از تابع نزدیکی[۱۶]
نزدیکی عملیاتی است در مورد فاصله بین عوارض. این معیار معمولاً با واحد طول اندازه‌گیری می‌شود، اما با واحدهای دیگر نظیر زمان، سفر و غیره می‌تواند اندازه‌گیری شود. برای اندازه‌گیری نزدیکی باید چهار پارامتر مشخص گردند:
الف- موقعیت هدف (مثلاً یک جاده، بیمارستان و سایر مراکز خدماتی)
ب- واحد اندازه‌گیری (مثل فاصله به متر و زمان سفر به دقیقه)
ج- تابعی برای محاسبه میزان نزدیکی (مثل فاصله به خط مستقیم و یا زمان سفر)
د- منطقه موردمطالعه
تجزیه‌وتحلیل پیچیده‌تر نزدیکی ممکن است نیاز به محاسبه مقادیر مربوط به مقدار زیادی نقطه داشته باشد و همچنین ممکن است نیازمند انطباق لایه‌های مختلف باشد (آرنوف، ۱۳۷۵).
مدل تجزیه‌وتحلیل سطوح خدماتی با بهره گرفتن از عملیات همسایگی[۱۷]
عملیات همسایگی مشخصات مناطقی که یک موقعیت خاص را در برگرفته‌اند ارزیابی می کند. مثلاً بررسی مناطق به شعاع پنج کیلومتر از یک ایستگاه آتش‌نشانی از عملیات همسایگی می‌باشد. هر نوع عملیات همسایگی حداقل نیاز به مشخصات سه پارامتر دارد.
یک یا چند موقعیت به‌عنوان هدف
مشخصاتی از همسایگی هریک از هدف‌ها
تابعی که بر روی عناصر داخلی آن همسایگی عمل نماید.
در این مثال هدف همان ایستگاه آتش‌نشانی است. همسایگی مشخص، مناطق در شعاع پنج کیلومتر هستند و تابع شمردن تعداد ساختمان‌های مسکونی داخل این محدوده می‌باشد. عملیات همسایگی به‌ویژه برای ارزیابی مشخصه یک منطقه محلی مفید می‌باشد (پورفرهاد، ۱۳۸۰).
مدل تخصیص[۱۸]
تخصیص برنامه‌ای در محیط شبکه است که تحلیل‌های اختصاص منابع را انجام میدهد. این برنامه نزدیک‌ترین مرکز حداقل هزینه سفر را برای هر اتصال در شبکه پیدا می‌کند. برای نمونه تخصیص را می‌توان برای یافتن نزدیک‌ترین ایستگاه آتش‌نشانی به هر خیابان شهر مورداستفاده قرار داد. تخصیص این امکان را فراهم می‌سازد که مدلی برای چگونگی توزیع میان مراکز مختلف مانند ایستگاه‌های آتش‌نشانی و یا سایر مراکز خدماتی و خطوط اطراف آن‌ها که ممکن است خیابان‌ها، خطوط برق و غیره باشد به وجود آورد. هر مرکز دارای ظرفیتی برای منبعی خاص می‌باشد.
مدل‌سازی تخصیص مبتنی بر این فرض است که منطقه پیرامون یک مرکز به‌صورت شبکه‌ای از عوارض خطی می‌باشند. این عوارض موقعیت‌های مسیرهای حمل‌ونقل را شناسایی کرده و مشخص می‌سازند که این موقعیت‌ها چگونه به همدیگر مرتبط می‌شوند و این واقعیت را منعکس می‌سازند که حمل‌ونقل منابع بر روی مسیرهای از پیش تعیین‌شده صورت می‌گیرد. تخصیص منابع تا زمان رسیدن به حداکثر مقاومت به حرکت یا رسیدن به ظرفیت هر مرکز و به تجمعی از اتصال‌های اختصاص‌یافته به هر مرکز ادامه می‌یابد. برای مثال به متصور یافتن خیابان‌هایی که در فاصله زمانی پنج دقیقه از یک ایستگاه آتش‌نشانی می‌باشند می‌توان این مقدار حداکثر مقاومت به حرکت را به میزان پنج دقیقه برای شبکه تعریف کرد. وقتی‌که جریان منابع از مرکز دور می‌شود مانند پاسخ به امداد آتش‌نشانان، مقاومت به حرکت جهت‌دار دور شونده از مراکز به‌کاربرده می‌شود. به همین صورت وقتی‌که جریان به‌طرف مرکز منابع می‌باشد (کلارک و مایکل[۱۹]، ۱۹۷۸).
مدل حداکثر پوشش[۲۰]
یکی از مدل‌هایی که برای بررسی سطوح خدماتی ایستگاه‌ها مورداستفاده قرار می‌گیرد مدل حداکثر پوشش می‌باشد. هدف این مدل به حداکثر رساندن تعداد مشتریانی است که در یک‌فاصله موردنظر زندگی می‌کنند. از این مدل می‌توان برای بررسی پوشش‌دهی هر ایستگاه آتش‌نشانی نیز استفاده کرد. در این مدل دو عامل در نظر گرفته می‌شوند: ۱- عامل فاصله؛ ۲- تقاضا، تقاضای موردنظر همان جمعیت بلوک‌ها می‌باشد.
عوامل تأثیرگذار بر شعاع پوشش ایستگاه‌های آتش‌نشانی
تراکم مسکونی
منظور از تراکم خالص مسکونی[۲۱] است. بدین ترتیب که هرچه میزان تراکم خالص مسکونی بیشتر شود، میزان صدمه‌پذیری بیشتر خواهد بود. پس لزوم دسترسی هرچه بیشتر و سریع‌تر به محل حریق و به‌تبع آن تعداد ایستگاه‌های آتش‌نشانی با میزان تراکم خالص مسکونی رابطه مستقیم دارد؛ یعنی هرچه تراکم بیشتر باشد تعداد ایستگاه‌های اطفای حریق بیشتر باشد؛ بنابراین تراکم‌های خالص مسکونی موجود در سطح شهر را می‌توان به‌صورت زیر طبقه‌بندی کرد:
الف- تراکم زیاد (مهم) ۳۲۵ نفر و بیشتر در هکتار
ب- تراکم متوسط (بااهمیت متوسط) ۱۲۵ تا ۳۲۵ نفر در هکتار
ج- تراکم کم (کم‌اهمیت) صفر تا ۱۲۵ نفر در هکتار (ستاد هماهنگ امور ایمنی وزارت کشور، ۱۳۷۸).
تراکم مراکز تجاری
در اینجا مراکز عمده تجاری شهر مانند بازار و در بعضی از خیابان‌های شهر که چنین کاربری‌هایی دارند، موردنظرند. تجمع این‌گونه کاربری‌ها در یک منطقه با توجه به نوع کالای موجود در آن‌ها ممکن است در هنگام وقوع حریق موجب گسترش آتش گردد. بدین ترتیب هرچه تجمع این مراکز بیشتر باشد، لزوم نزدیکی و دسترسی سریع واحدهای آتش‌نشانی به آن بیشتر و به نسبت پراکنده بودن این مراکز یا واحدهای تجاری، فاصله ایستگاه‌های آتش‌نشانی را می‌توان بیشتر کرد.
بافت شهری (امکان و ضریب دسترسی، بافت و شبکه و دسترسی)
بافت و شبکه و دسترسی خیابان‌های موجود شهر از دیگر عوامل تعیین‌کننده شعاع پوشش واحدهای آتش‌نشانی می‌باشد. بدین معنی که وجود خیابان‌های با دسترسی سریع موجب افزایش سرعت خودروهای اطفای حریق و برعکس نبود آن‌ها در یک منطقه موجب کم شدن سرعت دسترسی این خودروها خواهد بود؛ بنابراین در یک منطقه از شهر افزایش یا کاهش سرعت دسترسی در ازدیاد یا کاهش فاصله ایستگاه‌ها تأثیر مستقیم دارد (ستاد هماهنگ امور ایمنی وزارت کشور، ۱۳۷۸).
فصل سوم:
توصیف منطقه مورد مطالعه
و
روش تحقیق
معرفی منطقه مورد مطالعه
شهر بندرعباس، مرکز استان هرمزگان و در جنوب ایران است که در بخش مرکزی شهرستان بندرعباس قرار دارد. شهر بندرعباس از شمال به ارتفاعات و کوه‌ها و از جنوب به دریا منتهی می‌شود؛ بنابراین موضوع شیب عمومی شهر در راستای شمال به جنوب می‌باشد. این پهنه در دو سمت شمال و جنوب به ارتفاعات پولادی و ساحل دریا محدود می‌شود که این مورد مهم‌ترین عامل شکل‌گیری شهر بوده است. ارتفاع متوسط این شهر ۱۰ متر می‌باشد.
منطقه یک شهری بندرعباس در موقعیت جغرافیـــایی بین َ ۱۸ °۵۶ تا َ ۲۲ °۵۶ طول شرقی و َ ۰۸°۲۷ تا َ ۱۵ °۲۷ عرض شمالی واقع‌شده است؛ و در قسمت شرقی شهر بندرعباس قرارگرفته است که از خور شیلات تا منتهی‌الیه شرق شهر (تأسیسات نیروی هوایی و فرودگاه) را شامل می‌گردد. این منطقه در سال ۱۳۹۰ دارای نُه ناحیه و ۱۱ محله می‌باشد. شکل ۳-۱ تصویر نقشه موقعیت محدوده منطقه یک شهری بندرعباس را نشان میدهد.
شکل ۳-۱: موقعیت جغرافیایی محدوده مورد مطالعه (شهرداری بندرعباس-۱۳۹۰)
کاربری اراضی منطقه یک شهری بندرعباس
جدول زیر انواع کاربری‌های اراضی موجود در محدوده موردمطالعه و نیز مساحت و سرانه هرکدام از کاربری‌ها مربوط به سال ۱۳۹۰ را نشان میدهد (جدول ۳-۱). بر اساس این جدول مشخص می‌شود که بیشترین مقدار سرانه شهری در وضع موجود ۱۹۶/۳۲ مترمربع به کاربری فضای باز و بایر اختصاص‌یافته است و کمترین مقدار سرانه شهری هم با ۲۷/۰ مترمربع به کاربری اداری اختصاص‌یافته است. نقشه شماره ۳-۲ نیز انواع کاربری‌های اراضی منطقه یک را نشان میدهد.
جدول ۳-۱: مساحت و سرانه کاربری‌های اراضی منطقه یک (ماخذ شهرداری بندرعباس -۱۳۹۰)
| نوع کاربری | مساحت (مترمربع) |
