آرامگاه سلطان اسحاق
۳-۲۶-۲ مسجد دخان:
این مسجد در مرکز شهر پاوه واقع شده و به اسم مسجد محلهایها نیز شهرت دارد. در مورد کلمه دخان دو قول وجود دارد. نخست آنکه بنا به گفتههای قدیمی این مسجد دومین مسجدی می باشد که همزمان با گسترش اسلام در این منطقه بنا شده است ولی تاریخ دقیق بنای مسجد مشخص نیست. اما به قول دیگر؛ منظور دو طبقه بودن ساختمان مسجد است که یک طبقه آن مخصوص آموزش علوم قرآنی بوده است و طبقه دوم مخصوص عبادت، از زمان بنای نخست آن تاکنون بارها توسط مردم محل باسازی شده است، که آخرین تاریخ مکتوب تجدید بنای آن بر روی یکی از ستونهای چوبی مسجد مربوط به سال ۱۲۲۹ هجری قمری است. همچنین برروی این ستون با خطی نستعلیق و زیبا این جملات حک شده بود.
به حمدلله نوبتی دیگر زبهرام میرزا بنیاد شد این دلنسین معبد
چو شد اتمام خرم زد از بهر تاریخش که بهرام میرزا شد از صفا بانی این معبد
از آن تاریخ به بعد چندین بار مجددا این مسجد نوسازی شده است بنای تازه این مسجد در سال ۱۳۷۴ هجری شمسی با همت مردم مسلمان و نیک اندیش این شهر در وسعتی بیشتر و با امکانات بهتر در دو طبقه ساخته شد و در ساختن آن از جدیدترین روش های معماری و بهترین مصالح ساختمانی استفاده شده است و هم اکنون پذیرای نمازگزاران است و به لطف خداوند نمازهای جماعت و کلاسهای آموزش قرآن در آن برگزار میگردد(قاسمی، ۱۳۷۶: ۷۸).
۳-۲۶-۳ مسجد حضرت عبدالله
قدیمی ترین و اولین مسجدی که در این منطقه ساخته شد مسجدی است که توسط «عبدلله بن عمر» (رض) پس از فتح پاوه بنا شد. زمانی که پاو به این منطقه آمد برای مردم آتشکده ساخت ولی پس از فتح پاوه توسط مسلمانان آتشکدهها به دست آنان ویران و جای آنها را مساجد گرفتند، که مسجد حضرت عبدلله نخستین این مساجد بود.
دکتر مسعود گلزاری در بررسیهای سرزمین کردنشین غرب ایران که از نزدیک این مسجد را دیدهاند در مورد آن میفرماید:
« این مسجد از نظر مصالح ساختمانی و معماری آن مانند مسجد جامع است. قسمتی از این مسجد به علت واقع شدن در مسیر خیابان در ۱۳۳۷ ویران شده است. ابعاد این مسجد ۷ ×۱۲ متر می باشد و اضلاع آن از آجر ساخته شده است. سه ستون از چوب گردو در داخل شبستان به کار رفته و محراب مسجد در دیوار مربوط به آن همزمان با بنای مسجد ساخته شده است.»(گلزاری، ۱۳۴۶: ۱۴۶). در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی باز هم تغییراتی در این مسجد داده شد و مسجد جدیدی در همان محل ساخته شد .
۳-۲۶-۴مقبره کوسه هجیج (آرامگاه امامزاده عبدالله) :
این مقبره در روستای هجیج و در حدود ۳۵ کیلومتری شمال غربی پاوه واقع شده است. بنابر روایتی این مقبره منسوب به یکی از نزدیکان امام هشتم شیعیان بوده که هنگام بروز جنگهای داخلی حکومت عباسیان در بغداد به این منطقه پناه آورده است. راه دسترسی نسبتاً آسان به منطقه، همان جاده پاوه به مریوان یا بالعکس میباشد. حدود نصف این جادهز هردو طرف آسفالت بوده و بقیه خاکی است(ولدبیگی، ۱۳۸۸: ۳۶). پیش نمازان روستای هجیج در باره نام و نسب امام زاده به نقل از بحر الانساب میگویند “نامش عبدلله” است، فرزند امام موسی کاظم. پس از رحلت پدر و مادر در زمان هارون الرشید(۱۹۳_۱۷۰ ه.ق) با یکی از برادرانش به این منطقه آمده است( افشار سیستانی، ۱۳۷۱: ۴۹۸).
۳-۲۶-۵روستای هجیج:
روستای هجیج یکی از پرجاذبهترین نقاط استان کرمانشاه و از مناطق دیدنی اورامانات، که در ۳۴کیلومتری پاوه و ۱۲۳ کیلومتری کرمانشاه قرار گرفته است و به دلیل اهمیت آن در صنایع دستی در این نوشتار به طور مختصر معرفی شده است. این روستا از توابع بخش نوسود شهرستان پاوه، و بر اساس نتایج سرشماری سال ۱۳۷۵، ۹۲۵ نفر جمعیت داشته است که در سال ۱۳۸۵ به ۷۳۶ نفر کاهش یافته است. روستا در کنار رودخانه سیروان بوده و آب معدنی مشهور «بل» چشمهای دائمی جوشانی است در نزدیکی روستا که از درون غار کنده شده و به سیروان همیشه جاری میپیوندد. زیارت امامزاده سید عبیدالله مشهور به «کوسه هجیج» در این روستا قرار دارد. در کنار جاذبههای اکوتوریستی و زیارتی، از ویژگیهای منحصر به فرد مردمان این روستا، خودکفایی در تمامی مایحتاج خود میباشد به گونهای که از گیوهبافی گرفته تا لباسهای بافته شده از پشم، رنگ طبیعی تا تهیه خوراک، سبدبافی، جاجیم، موج، شال مخصوص مشهور به «هجیجی»، آهنگری و تهیه وسایل چوبی و … را خود در روستا تهیه میکنند. بنا به اعتقاد مردم محلی، بنیانگذار روستای هجیج شخصی مقدس از خاندان ائمه به نام سید عبیدالله بود که از به خاطر ظلم و ستم خلفای عباسی به این منطقه آمد و در عبور از هر روستایی یک نفر صنعتگر را با خود همراه کرد. نخستین هنرمندی که به وی پیوست آهنگری بود از روستای «شرکان» و پس از آن نجاری از روستای «سرخهتوت» که با آنها هم قدم شد. کوههای هفت کشان، کوه تخت، شاهو و زرده درنوردیده شد تا بتواند معماری دیگر از روستای «دیوزناو» و «گیوهکشی» از منطقه پاوه و جولابافی از روستای «بدرآباد» ماهیدشت و گیوهبافی از روستای «تهویله» بپیوندد و جامعه صنعتی و خودکفای روستای هجیج را پایه گذاری کنند. این روستا حدود در ۳۵ کیلومتری شمالغربی شهر پاوه و در دامنه جنوبی دالانی قرار گرفته و مشرف به شاخه اصلی رودخانه سیروان میباشد.مردمان هجیج تاریخا پوشش ظاهری مخصوص به خود داشته و در هرجایی از اورامان و حتی سراسر کردستان قابل شناسایی بوده اند. ساخت و عرضه صنایع دستی یکی از مشاغل عمده ساکنین هجیج بوده و میباشد. مقبره موسوم به کوسه هجیج در این روستا قرار دارد. هم اکنون هجیج از طرف سازمان گردشگری و میراث فرهنگی بعنوان یکی از روستاهای نمونه توریستی (روستای با هذف گردشگری) اعلام شده است.
۳-۲۶-۶ روستای خانقاه
این روستا در ۲ کیلومتری جنوب شهر پاوه روبروی کوه آتشگاه واقع شده و از هر چهار طرف توسط درختان باغی محصور شده است. جاده پاوه به خانقاه و ادامه آن تا روستای گلال تماما آسفالت بوده و عبور از این مسیر جنگلی ۱۰ کیلومتر برای هر گردشگری پر از مناظر دیدنی و جذاب میباشد.خانقاه در مقطعی از زمان مقر حکومتی سلطان اورامان جنوبی بوده است. این روستا نیز از روستاهای با هدف گردشگری می باشد.
۳-۲۶-۷ روستای شمشیر
این روستا بر دامنه جنوبی شاهو و در کیلومتر ۱۱۰ جاده اصلی کرمانشاه –پاوه واقع شده است. زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل از ویژگی های آب و هوایی شمشیر قلمداد می شود. این روستا نیز قدمت تاریخی طولانی داشته و طبق روایت یکی از محلهای مقاومت در جنگهای سپاه اسلام با سپاهیان مخالف بوده است. منظره ارتفاعات شاهو و باغات جنگلی اطراف شمشیر چشم هر گردشگری را مجذوب خود خواهد نمود. این روستا نیز از روستاهای با هدف گردشگری میباشد.
۳-۲۶-۸ روستاهای دیگر
دیدار از تمام روستاها و تماس با تمامی آنها قطعا جذابیت خاصی دارد از روستاهایی که قابلیت جذب گردشگر رو دارند میتوان به موارد زیر اشاره کرد: روستای نوریاب، روستای زردوئی، دزآور زوم، اسپریز، روار، هانه گرمله، نسمه و…
۳-۲۶-۲۹ بقایای قلعه پاسگه
این اثر درحدود ۵ کیلومتری جاده پاوه - دشه و بر فراز دره ای عمیق قرار داشته و برخی آن را به اواخر دوره ساسانیان منتسب میدانند.گویا این قلعه یکی از مراکز مهم نظامی حکومت بوده و در جریان جنگ سپاه اسلام با نیروهای یزدگرد بعد از مدتها مقاومت، تسخیر شده است.
۳-۲۶-۱۰ شهر پاوه:
شهر پاوه را به یقین میتوان مهد شگفتیهای طبیعت خواند، چشم اندازهای طبیعی منحصر به فرد در کنار چشمههای جوشان و کوههای سر به فلک کشیده، تنفس در هوای پاک و زلال هر گردشگری را در بدو ورود به این شهر محسور خود میسازد. بافت پلکانی این شهر باعث شده که لقب شهر هزار ماسوله را برای این شهر تاریخی انتخاب کنند.
نمایی از شهر پاوه معروف به (شهر هزار ماسوله)
۳-۲۶-۱۱ کوه شاهو:
کوه شاهو شاخه ای از رشته کوه زاگرس است مهمترین و معروف ترین کوه منطقه هورامان می باشد. این کوه بلندترین کوه استان کرمانشاه است و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا در حدود ۳۴۰۰هزار متر می باشد. این ارتفاعات از جنوب شرقی روانسر آغاز شده و به صورت نواری به هم پیوسته به طرف پاوه ادامه داشته و ازآنجا تا نوسود در جهت شمال غربی امتداد می یابد و در حقیقت مرز طبیعی استان کرمانشاه با کردستان را شکل می دهد قسمت غربی این کوه به رودخانه سیروان منتهی می شود .
شاهو در شرق ناحیه هورامان قرارگرفته در طول و عرض آن به ترتیب حدود ۷۵ کیلومتر (از لب رودخانه سیروان در نزدیک های روستای داریان تا شهر ستان روانسر) و ۱۵ کیلومتری(از شهر پاوه تا ژاوه رود) می باشد. این کوه دارای قلل معروفی چون زوالی و نور است. شاهو دارای مراتع و چراگاه های فراوان و نیز هوارگاه های (ییلاق) متعدد، با صفاترین و معروف ترین آنها پیازدول میشیاوو گاوی هستند، می باشد. تنوع گیاهی شاهو فوق العاده زیاد است. و حدود ۳۰ نوع گل و گیاه در ارتفاعات مختلف آن رویش دارند. که از آن میان میتوان به چنور، بوژانه، هلاله برم برم، وه ر مه ره، برزه سنگ، ازگیاهان خوراکی آن آویشن کوهی، پیاز، تره کنگر، پیچک، عاز، قارچ، شنگ، پیژوک، هاله کوک که دارای غده ای مانند سیب زمینی یا شلغم شیرازی بوده و… اشاره کرد. برخی از این گیاهان علوفه ای برخی خوراکی برخی عطر و خوشبو و تعدادی سمی و تعدادی نیز دارای خواص درمانی هستند. و پوشش گیاهی آن از لحاظ درختان (سرو بلوط کیکفا) و درختچه هایی به نام بادام کوهی نارنجی بوده از نظر درمانی هسته ی آن ضد انگل بوده است. تنوع جانوری در شاهو قابل توجه است. اما متاسفانه بعلت شکار بی رویه نسل برخی از جانوران از جمله کبک در حال انقراض می باشد بنا به گفته پیشینیان قبلا در شاهو پلنگ مشاهده شده است. خرس روباه گرگ شغال از جانوران موجود در شاهو هستند. جنس سنگ های شاهو عمدتا آهکی است. در دامنه ارتفاعات شاهو تعداد زیادی چشمه وجود دارد که تامین کننده آب کشاورزی و شروب شهرهای پاوه و روانسر و تعدادی روستاهای منطقه می باشد.
۳-۲۶-۱۲ چشمه معدنی بل:
این چشمه یکی از نادرترین چشمههای شهرستان پاوه میباشد، که در ۲۵ کیلومتری شمال شرقی پاوه در نزدیکی روستای هجیج قرار دارد. آبدهی این چشمه به طور متوسط حدود ۸ متر مکعب در ثانیه میباشد و در فصل بهار به ۱۰ متر مکعب در ثانیه میرسد.
آب این چشمه از سنگهای آهکی بیرون آمده و بدون هیچ گونه استفادهای وارد رودخانه سیروان می شود. آب این چشمه بهترین و سالمترین آب از نظر املاح شناسایی شده است شاید بتوان گفت سهم عمدهای در افزایش آب رودخانه سیروان دارد. به خاطر ویژگی خاص این چشمه مقدماتی در زمینه بهره برداری و هدر نرفتن آب این چشمه در جریان است(معاذی نژاد، ۱۳۷۵: ۱۲۱-۱۲۲).
در رابطه با چشمه معدنی بل باید گفت: فشار بیرن پریدن آب می تواند یک توربین عظیم را به آسانی به گردش درآورد. در دهانه ریزش همچون تهویهای مطبوع اندام خسته زائران را نوازش می کند. سرعت آب به حدی است که آب به صورت ذرات پودر شده مشاهده می شود.
۳-۲۶-۱۳ غار دست ساز حسین:
گرچه این اثر قدمت تاریخی چندانی ندارد ولی توسط فردی به نام حسین کنده شده و مجموعه ای از چند طاق و دالان است. در نزدیکی روستای بانه وره در مسیر جاده باینگان و در ییلاق معروف میگوره قرار گرفته است. بخشی از جذابیتهای این کنده کاریها به علت حضور کنده کار در آنجا است. برخی به این فرد لقب فرهاد ثانی را داده اند. حسین علارغم معلولیت جسمی، حدود ۳۰ سال از عمر خود را در آنجا به کندن صخره گذراندهاند است(ولدبیگی، ۱۳۸۸: ۴۵).
۳-۲۷ جغرافیایی انسانی شهرستان پاوه
۳-۲۸ روند شکل گیری تاریخی شهرستان پاوه
شهر پاوه به عنوان یکی از شهرهای استان کرمانشاه تا چهار دهه قبل جز مناطق روستایی به شمار میآمد. از لحاظ قدمت این سکونتگاه به مانند بسیاری دیگر از سکونتگاه های اورامان قدمت دیرینهای دارد. از جمله آثار و مدارک موجود در این منطقه که بر قدمت دیرینه آن صحه بگذارند میتوان به موارد زیر اشاره نمود:
۱- آتشکده پاوه بر فراز کوه شاهو با قدمت ۷۵۰ سال قبل اسلام (دومین آتشکده زردتشتیان).
۲- قلعه دژ و پاسکه در منطقه جنگاه
۳- قرآن دست خط نویس مسجد دخان با قدمت ۶۹۰ ساله و آثار و اشیاء کشف شده مربوط به دوره ساسانیان و ….
این روستا در اولین سرشماری کشور در سال ۱۳۳۵ جز حوزه اداری سیاسی استان کردستان بود.تا اینکه در سال ۱۳۳۷ با جمعیت ۲۶۳۱ نفر به عنوان یک سکونتگاه شهری پذیرفته شد.(خلاصه طرح جامع شهرستان پاوه، ۱۳۸۸: ۱). این شهرستان از سال ۱۳۳۷ به عنوان مرکز اداری سیاسی اورامانات جز زیر حوزه اداری سیاسی استان کرمانشاه قرار گرفت. تاریخ شهرنشینی این شهرستان حدود چهار دهه میباشد. که در طی این چهار دهه گذشته از روند تغییر و ئحولات کشوری به دور نبوده است. این شهرستان در نهایت امر در سال ۱۳۸۳ با جدا شدن شهرستانهای روانسر، جوانرود و ثلاث و باباجانی به عنوان مرکز شهر پاوه تشکیل شد. در شکل گیری و انتخاب مکان مناسب جهت یک سکونتگاه دلایل متعددی دخیل هستند. از جمله این عوامل میتوان به شرایط و ملاحظات سیاسی، دفاعی، جغرافیایی، توپوگرافی، اقتصادی و … اشاره نمود. در شکل گیری این سکونگاهها بر روی دامنه کوه بسیار شیب دار شاهو میتوان دلایل زیر را برشمرد: