فصل اول
کلیات تحقیق
مقدمه
از وظایف اصلی نظامهای آموزشی در هر کشور انتقال میراث فرهنگی جامعه، پرورش استعداد‌های دانش‌آموختگان و آماده‌کردن آنان برای شرکت فعال در جامعه است. بنابراین آموزش افراد به منظور تصدی امور مختلف ضروری می کند و مسأله موفقیت یا عدم موفقیت در امر تحصیل از مهمترین دغدغه‌های هر نظام آموزشی در تمامی جوامع است. موفقیت و عملکرد تحصیلی دانشجویان هر جامعه نشان‌دهنده موفقیت نظام آموزشی در زمینه هدف‌یابی و توجه به رفع نیاز‌های فردی است. بنابراین نظام آموزشی را زمانی می‌توان کار‌آمد و موفق دانست که عملکرد تحصیلی دانش آموزان آن در مقاطع مختلف بیشترین و بالاترین رقم را داشته باشد.
امروزه پژوهشگران بر ضرورت توجه به پیش‌بینی‌کننده‌های موفقیت تحصیلی تأکیدی خاص دارند، آن چنان که در سه دهه اخیر، مطالعه عوامل مؤثر بر عملکرد تحصیلی بیش از پیش مورد توجه نظام های آموزشی قرار گرفته است(باتلر و وینه[۱]، ۱۹۹۵). هلر و ویک[۲](۲۰۰۰) عقیده دارند پیش‌بینی دقیق از عملکرد تحصیلی، تنها بر پایه ظرفیت‌هایی که به وسیله آزمونهای هوش سنجیده می‌شوند، صورت نمی‌گیرد، بلکه باید اطلاعاتی در خصوص ویژگی‌های شخصیتی، انگیزشی، عاطفی و شناختی که نقش میانجی بین توانایی‌ها و پیشرفت در حیطه‌ای ویژه ایفا می‌کنند در اختیار داشت. در این راستا با توجه به ارتباط شناخت، انگیزش، عاطفه در رفتار انسان، متغیرهای متعددی به منظور تبیین عملکرد تحصیلی و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در حوزه‌های متفاوت درسی شکل گرفته و به آزمایش گذاشته شده‌اند(ولترز، پینتریچ، کاربینک[۳]، ۲۰۰۳).
از جمله متغیر‌هایی که با عملکرد تحصیلی در ارتباط است، اضطراب امتحان می‌باشد. ساراسون[۴](۱۹۸۶) به ماهیت اضطراب امتحان به عنوان عامل ایجاد‌کنندهْ تداخلات شناختی در فرایند توجهی، افکار تحریف شده و نا‌مرتبط با تکلیف اشاره دارد که سبب ایجاد اختلال در فرایند یادگیری، افت عملکرد تحصیلی و رویگردانی از مدرسه میشود. بنابراین اضطراب امتحان می تواند بر روند تحصیلی دانشآموزان اثرگذار باشد. علاوه بر کاهش اضطراب توجه به مهارتهای اجتماعی و تقویت آن میتواند راهگشایی جهت بهبود یادگیری و فعالیتهای آموزشی در مدارس باشد. چرا که مهارت اجتماعی، رفتارهای آموخته شده ای است که فرد را قادر می سازد با دیگران رابطه اثر بخش داشته و از واکنش های نامعقول اجتماعی خودداری کند(گرشام و الویت[۵]، ۲۰۰۵). بنابراین مهارتهای اجتماعی ممکن است با پیشرفت تحصیلی دانشآموزان در ارتباط باشد (اسواتز۱ و والکر۲، ۱۹۸۴، به نقل از حمیدپور و همکاران، ۱۳۸۸)، لذا توجه به آن در دوره تحصیلی مفید می باشد. در این راستا این پژوهش رابطه بین مهارتهای اجتماعی و اضطراب امتحان با عملکرد تحصیلی مورد توجه قرار داده است.
دراین فصل، ابتدا مسئله مورد تحقیق مطرح گردیده است. در ادامه، اهمیت پژوهش تبیین شده و هدفهای تحقیق ذکر شده است. در قسمت بعد سؤالهای تحقیق بیان شده و در بخش آخر، واژهها و اصطلاحات مهم این تحقیق تعریف گردیده است.
بیان مسأله
امروزه تعلیم و تربیت نقش مهمی در زندگی و آینده فرد ایفا می‌کند. سنجش میزان پیشرفت تحصیلی و شناسایی عوامل مؤثر بر آن از جمله مسایلی است که توجه روانشناسان را به خود جلب کرده است (بینه و سیمون[۶]، ۱۹۰۵، ثرندایک[۷]، ۱۹۲۰، الشات و هامکر[۸]،۲۰۰۰؛ به نقل از دریهکی، ۱۳۹۲)، زیرا دست‌یافتن به نتایج مثبت در زمینه تحصیل (با شناسایی و مهار عوامل تأثیر‌گذار بر عملکرد تحصیلی) منجر به پیشرفت همه جانبه دانشآموزان و جامعه میشود (چادوری[۹]، ۲۰۱۰). اتکینسون[۱۰] و همکاران (۱۹۹۸) عملکرد تحصیلی را توانایی آموخته شده یا اکتسابی حاصل از دروس ارائه شده یا به عبارت دیگر، توانایی آموخته شده یا اکتسابی فرد در موضوعات آموزشگاهی میدانند که به وسیلهی آزمونهای استاندارد شده، اندازه گیری میشود (به نقل از سیف، ۱۳۸۸). اگر چه عملکرد تحصیلی از عوامل متعددی تأثیر می‌پذیرد، اما نمی‌توان نقش مهارتهای اجتماعی را در عملکرد تحصیلی نادیده گرفت.
داشتن مهارتهای اجتماعی از ضرورتهای اساسی زندگی امروز است. این ضرورت بویژه برای سنین نوجوانی و جوانی که افراد را در رویارویی با موقعیتهای متعدد قرار می‌دهد، بیشتر ملموس می‌باشد. در این رابطه، نقش مدرسه و معلمان از اهمیت بسزایی برخوردار است. بر این اساس، با توجه به اهمیت یادگیری مهارتهای اجتماعی در سالهای حساس رشد، لازم است ارزیابی اولیهای مبنی بر میزان یاددهی این مهارتها از سوی دبیران صورت گیرد(فتحی و همکاران،۱۳۸۴).
مهارت های اجتماعی تواناییهایی هستند که باعث بروز رفتارهایی می شوند که به صورت مثبت یا منفی تقویت می گردند. این مهارتها می توانند در روابط انسان با دیگران نتایج مثبت و موفقیت آمیزی به وجودآورند و موجبات سازگاری بیشتر و اثرگذاری مناسب و مطلوب در رفتار دیگر افراد جامعه که کودک در ارتباط با آن ها در اجتماع زندگی می کند، را فراهم نمایند (مجیب،۱۳۸۴). اجتماعی شدن فرایندی است که طی آن هنجارها، مهارتها، انگیزهها و رفتارهای فرد شکل میگیرد و او را برای ورود به جامعه آماده می‌کند (نساجی زواره، ۱۳۸۸) و زمینه موفقیت در امر تحصیل را فراهم می کند.
از جمله متغیر‌هایی دیگری که بر عملکرد تحصیلی اثرگذار است، اضطراب امتحان می‌باشد.
اضطراب حالتی است که تقریبا در همه انسانها در طول زندگی و به درجات مختلف بروز می کند. یکی از اضطراب‌های شناخته شده در تعلیم و تربیت اضطراب امتحان است. اضطراب امتحان، نوع شایعی از اضطراب عملکرد است که سالانه میلیونها دانش آموز و دانشجو را در سراسر جهان تحت تاثیر قرار می دهد. پژوهشگران اضطراب امتحان را نوعی اضطراب مربوط به موقعیت میدانند که با عملکرد یادگیری دانش‌آموز در مراکز آموزشی رابطهْ تنگاتنگ دارد و به عنوان صفتی نسبتاً پایدار و مرتبط با موقعیتهای تهدید‌آمیز تعریف شده است(لارسون[۱۱] و همکاران، ۲۰۱۰).
ساراسون[۱۲](۱۹۸۶) اضطراب امتحان را نوعی اشتغال فکری معرفی کرد که به وسیله شک به خود در مورد توانایی تحصیلی و کم ارزش شمردن خود مشخص میشود. ساراسون به ماهیت اضطراب امتحان به عنوان عامل ایجاد‌کنندهْ تداخلات شناختی در فرایند توجهی، افکار تحریف شده و نا‌مرتبط با تکلیف اشاره دارد که سبب ایجاد اختلال در فرایند یادگیری، افت عملکرد تحصیلی و رویگردانی از مدرسه میشود(لارسون و همکاران،۲۰۱۰). اضطراب امتحان بک واکنش هیجانی نا خوشایندبه موقعیت ارزیابی است. این هیجان با احساس نوعی از تنش، تشویش و برانگیختگی سیستم عصبی مشخص می شود. همانطور که وبر[۱۳](۱۹۸۸) بیان داشتند: اضطراب معمولا به یک حالت هیجانی ناخوشایند و مبهم اطلاق می شود که با پریشانی، وحشت، هراس وتشویش همراه است(به نقل از کاظمیان، ۱۳۸۹). بنابراین اضطراب یکی از متغیرهای انگیزشی و شناختی است که پیشرفت تحصیلی، یادگیری، عملکرد، توجه، تمرکز و بازیابی اطلاعات یادگیرندگان را به طور قابل ملاحظه ای تحت تاثیر قرار می دهد(بنچمین[۱۴]، ۲۰۰۸) و پیامد آن کاهش توان مقابله با موقعیت های ارزیابی کننده، حل مشکلات و تقلیل کارآمدی تحصیلی است. اضطراب امتحان، عامل اصلی کمک به تنوع نتایج منفی از جمله ناراحتی روانی، عدم موفقیت در اتمام تحصیلات مدرسهای و ناامنی است (همبر[۱۵]، ۱۹۸۸). دانشآموزانی که اضطراب امتحانشان در حد بالاست، مهارت های مطالعه و یادگیری خود را چه در زمان مطالعه و چه در زمان شرکت در آزمون پایینتر از حد توان و دانش خود مورد استفاده قرار می دهند (جین[۱۶]، ۲۰۰۷). بنابراین اضطراب امتحان با تأثیر منفی ای که بر روی نحوه مطالعه کردن و بازآوری اطلاعات در جلسه امتحان دارد، سبب میشود که دانشآموزان نتوانند از توانایی های خود بیشترین استفاده را ببرند و اینکه در امتحان بازدهی مناسبی نداشته باشند. لذا جهت موفقیت تحصیلی دانشآموزان ضروری است که به اضطراب امتحان توجه شود و تمهیداتی جهت کاهش آن اندیشیده شود.
لذا با توجه به اهمیت توجه به مهارتهای اجتماعی و اضطراب امتحان در آموزش و پرورش این پژوهش قصد دارد به بررسی رابطه بین مهارتهای اجتماعی و اضطراب امتحان با عملکرد تحصیلی دانش آموزان دختر شهر مرودشت بپردازد.
اهمیت و ضرورت پژوهش:
آموزش و پرورش از مهمترین نهادهایاجتماعی است که در واقع کیفیت فعالیت سایر نهادهای اجتماعی تا اندازه زیادی بستگی به چگونگی عملکرد در این نهاد دارد (ندیمی و بروج، ۱۳۹۰). حساسیت تعلیم و تربیت از یک سو و پیچیدگی جهان امروز از سوی دیگر این را طلب می کند که به بحث آموزش و میزان یادگیری دانشآموزان توجه ویژهای مبذول شود. امروزه تمرکز آموزش بهجای ارائه برنامههای آموزشی یا مدیریت رفتار کلاسی، به پرورش دانشآموزان با انگیزه و راهبردی تغییر کرده است (پاریس و وینگوگراد[۱۷]، ۲۰۰۸)، زیرا دانش آموزان بزرگترین سرمایه‌های هر جامعه به حساب می آید و می توانند با درهم آمیختن نیروی جوانی، علم و مهارت آموخته شده، چرخهای پیشرفت و توسعه را به حرکت در آورند. در حقیقت، امروزه ایجاد انگیزه در دانشآموزان برای یادگیری و حفظ و تداوم آن، شاید یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌های والدین و معلمین باشد. هم‌چنین از نقطه نظر آموزشی، ایجاد و حفظ یک انگیزش علاقه‌مدار در طول یادگیری و آموزش بسیار حائز اهمیت است. بر این اساس به نظر می‌رسد که مهمترین وظیفه مدارس، تدارک تجارب کیفی برای دانشآموزان، ایجاد علاقه و درگیر‌شدن در تکلیف و رشد مهارتها و دانش آنان است(تسای، کونتر، لودکه، تراتوین و ریان[۱۸]، ۲۰۰۹). با توجه به این که یک سوم جمعیت کشور ما را دانشآموزان تشکیل می‌دهند و افت تحصیلی یکی از مشکلات نظام آموزش و پرورش کشور ما است، ضرورت دارد عواملی که بر عملکرد تحصیلی دانش آموزان اثرگذار هستند مورد توجه قرار گیرند، چرا که عملکرد تحصیلی پایین سبب از دست رفتن سرمایه ملی و تلف شدن وقت و عمر دانشآموزان خواهد شد، بنابراین توجه به عملکرد تحصیلی و عوامل اثرگذار بر آن ضرورت دارد. از جمله این عوامل می توان به اضطراب امتحان و مهارت های اجتماعی اشاره کرد.
اضطراب امتحان یک مشکل آموزشی مهمی است که سالانه میلیونها دانش‌آموز و دانشجو را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد و هم‌چنین یک واکنش هیجانی ناخوشایند به موقعیت ارزیابی است که این هیجان با احساس نوعی تنش، تشویش و برانگیختگی سیستم عصبی خود‌کار مشخص میشود و حتی سلامت روانی دانشآموزان را تهدید می‌کند و بر کارآمدی، شکوفایی استعداد، شکل‌گیری شخصیت و هویت اجتماعی آنان تأثیر سوء می‌گذارد و هم‌چنین به عنوان یکی از پدیده‌های فرا‌گیر و مشکل‌ساز میان دانشجویان و دانشآموزان میتواند در خود‌کار‌آمدی تحصیلی و عملکرد بهینه آنان به ویژه هنگام ارزشیابی اثر منفی گذارد (خسروی و بیگدلی،۱۳۸۷).
اکتساب مهارت های اجتماعی، محور اصلی رشد اجتماعی، شکل گیری روابط اجتماعی، کیفیت تعاملهای اجتماعی، سازگاری اجتماعی و حتی سلامت روان فرد به شمار میآید (تئودورو[۱۹] و همکاران، ۲۰۰۵). بیشتر روانشناسان بر این باورند که مهارتهای اجتماعی مجموعه رفتارهای فراگرفته و قابل قبولی است که فرد را قادر می سازد با دیگران رابطه مؤثر داشته باشد و از عکسالعمل های نامعقول اجتماعی خودداری کند. بنابراین مهارتهای اجتماعی میتواند از مشکلات یادگیری دانشآموزان بکاهد و به کیفیت یادگیری آنها کمک کند. اما پژوهشهایی که در این راستا صورت گرفته است کمتر نقش مهارتهای اجتماعی در یادگیری و بهبود فعالیتهای آموزشی را مورد توجه قرار داده است. در راستای بهبود وضعیت تحصیلی این پژوهش به دنبال بررسی رابطه بین مهارتهای اجتماعی و اضطراب امتحان با عملکرد تحصیلی در دانشآموزان می باشد. به امید انکه زمینه ساز رشد و توسعه نظامهای آموزشی و کاهش افت تحصیلی دانشآموزان گردد.
اهداف پژوهش
هدف کلی
بررسی رابطه مهارت های اجتماعی و اضطراب امتحان با عملکرد تحصیلی دانش آموزان دختر مقطع متوسطه شهر مرودشت
هدفهای جزیی
-
- بررسی رابطه مهارت های اجتماعی با عملکرد تحصیلی
-
- بررسی رابطه اضطراب امتحان با عملکرد تحصیلی
-
- پیش بینی عملکرد تحصیلی با توجه به مهارت های اجتماعی و اضطراب امتحان
فرضیه های پژوهشی
-
- بین مهارت های اجتماعی با عملکرد تحصیلی رابطه معناداری وجود دارد.
-
- بین اضطراب امتحان با عملکرد تحصیلی رابطه معناداری وجود دارد.
-
- مهارت های اجتماعی و اضطراب امتحان قادر به پیش بینی عملکرد تحصیلی دانش آموزان می باشد.
تعاریف واژهها و اصطلاحات
تعاریف نظری متغیرها
مهارت های اجتماعی
مهارتهای اجتماعی، رفتارهای انطباقی فراگرفته شدهای است که فرد را قادر میسازد با دیگران روابط متقابل داشته باشد،واکنشهای مثبت بروز دهد و از رفتارهایی که پیامد منفی دارد،اجتناب ورزد. مهارتهای اجتماعی رفتارهایی نظیر همکاری، مسئولیتپذیری، همدلی، خویشتنداری و خوداتکایی را شامل میشود (گرمارودی و حدانی نیا، ۱۳۸۵).
اضطراب امتحان
ساراسون(۱۹۹۹) اضطراب امتحان را این گونه تعریف نموده است: نوعی اشتغال ذهنی که با خودآگاهی، شک و تردید نسبت به خود و خودتحقیری مشخص می شود. چنین فعالیتهای شناختی هم بر رفتار اشکار فرد وهم بر واکنشهای فیزیولوژیکی او تاثیر می گذارد که واسطه ای بین تجربه (موردامتحان واقع شدن ) و رفتار (مضطرب شدن) می باشد. این اشتغال ذهنی، توجه فرد را به خود جلب می کند و در عملکرد آن از طریق کاهش توجه نسبت به قرینه های مرتبط با یک تکلیف اختلال ایجاد می نماید و رمز گردانی و انتقال اطلاعات را مختل می کند (به نقل از نادری، ۱۳۸۹).
عملکرد تحصیلی
اتکینسون و همکاران (۱۹۹۸) عملکرد تحصیلی را توانایی آموخته شده یا اکتسابی حاصل از دروس ارائه شده یا به عبارت دیگر، توانایی آموخته شده یا اکتسابی فرد در موضوعات آموزشگاهی میدانند که به وسیلهی آزمونهای استاندارد شده، اندازه گیری میشود (به نقل از سیف، ۱۳۸۸).
تعاریف عملیاتی متغیرها
مهارت های اجتماعی
در این پژوهش منظور از مهارتهای اجتماعی نمره ای که فرد در پرسشنامه مهارت های اجتماعی ماتسون به دست می آورد. حداقل نمره در این پرسشنامه ۵۸ و حداکثر نمره ۲۷۰ می باشد.
اضطراب امتحان
نمرهای که دانش‌آموز در پاسخگویی به پرسشنامه ۳۷ مادهای اضطراب امتحان ساراسون (۱۹۸۵) بدست میآورد. حداقل نمره در این پرسشنامه ۰ و حداکثر نمره ۳۷ می باشد.
عملکرد تحصیلی
نمرهای است که از پرسشنامه ۴۸ مادهای عملکرد تحصیلی فام و تیلور (۱۹۹۰) بدست آمده است. حداقل نمره در این پرسشنامه ۴۸ و حداکثر نمره ۲۴۰ می باشد
