بوکای محقق برجسته فرانسوی، در خصوص تدوین کتب مقدس عبری می گوید: «آغاز تدوین عهد عتیق در دوران سلطنت اسراییلی در حدود قرن یازدهم قبل از میلاد صورت گرفته است. که در آغاز عبارت بود از آرای پیامبرگونه یعقوب و موسی، ده فرمان و متون قانونی. سپس حدود قرن دهم قبل از میلاد، متن موسوم به «یهویت» (که در آن نام یَهوَه ذکر شده است) یعنی چارچوب اسفار خمسه موسوی تدوین شد. بعداً به این مجموعه متون موسوم به «اِلهی» و متون موسوم به «رَبانی» را افزودند. در اواخر قرن نهم قبل از میلاد، در دوران پیامبری «اِلیاس»، متن الهی اسفار خمسه تکمیل گردید. البته هم چنین کتابهای «یُوشِع» و «داوران» نیز متعلق به این دوره است. در قرن نهم قبل از میلاد که قرن پیامبران نویسنده است، کتُب «عاموس» و «هوشِع» و «اَشعیِا» و «مِیکاه» پدید آمدند. در حدود سال هفتصد قبل از میلاد نیز کتاب «اَمثال» و تکمیل کتاب «تَثنِیه» صورت گرفت. در دوران سلطنت «یُوشِیا» در نیمه دوم قرن هفتم قبل از میلاد «اِرمیا»ی نبی ظهور مینماید، اما نگارش کتاب او تا یک قرن بعد طول می­کشد. مواعظ «صَفنیا»، «نَاحوم» و «حِبقُوق» احتمالاً در حدود سال ۵۹۸ قبل از میلاد نگاشته شده است. کتاب «حَزقیال» نبی پس از مرگ وی در حدود سال ۵۴۰ قبل از میلاد، توسط پیروان او تدوین میگردد. در همین زمانها (دوران اسارت بابلی) کتاب «مَراثی» شکل می­گیرد. پس از آزادی از «بابل» و بازگشت به «اورشلیم» . کتابهای پیامبرانی مانند «حِجی»، «زَکریا»، «اَشعِیای دوم» (مندرج در انتهای کتاب اشعیای نبی از باب ۴۰ به بعد)، «مِلاکِی»، «دانیال» پدید می آیند.
مجموعه کُتب «حِکمت» نیز در این دوران شکل می گیرند، چنانکه کتاب «اَمثال» به طور قطع حدود۴۸۰ قبل از میلاد و کتاب «اَیوب» در اواسط قرن پنجم قبل از میلاد و کتابهای «کُوهلِت» (جامعه)، «غَزلِ غَزلها» و دو کتاب «تاریخ ایام» و کتاب «عزراء» و «نَحمِیا» متعلق به قرن سوم قبل از میلاد هستند. کتاب «حِکمت سلیمان» و دو کتاب «مّقابین» یک قرن پیش از میلاد نوشته شده است. ولی کُتب «رُوت»، «اَستَر»، «یُونس»، به زحمت قابل تاریخ گذاری است. » (بوکای، ۱۳۶۴: ۲۲-۲۳).

• • • • 1. 1. عهد جدید

         

         

     

     

عهد جدید در اصل یونانی به معنی «آخرین وصیت یا عهد و پیمان» است. که به صورت گزارش تاریخی ارائه شده است. عهد جدید عبارت است از ثبت برقراری رابطه جدید خدا با انسان به وسیله مسیح. عهد جدید شامل ۲۷ کتاب است که به وسیله ۹ نویسنده نوشته شده است. این مدارک در طول تقریباً نیم قرن یعنی حدود ۴۵ تا ۱۰۰م به رشته تحریر در آمده اند (سی. تنی، ۱۳۶۲: ۱۳۶-۱۳۵).
کتاب مقدس مسیحیان دو بخش دارد: عهد جدید و عهد عتیق. علت این نامگذاری آن‏ است که مسیحیان معتقدند خدا با انسان دو پیمان بسته است: یکی پیمان کهن، به وسیله‏ پیامبران پیش از عیسی مسیح. در این پیمان مرتبه‏ای از نجات از طریق وعد، وعید، قانون‏ و شریعت به دست می‏آید. دیگری پیمان نو، توسط خدای متجلی یعنی عیسی مسیح. در پیمان نو نجات از طریق محبت حاصل می‏شود. آن قسمت از کتاب مقدس که درباره پیمان کهن سخن می‏گوید عهد عتیق، و آن‏ قسمت که درباره پیمان نو سخن می‏گوید عهد جدید نامیده می‏شود (توفیقی، ۱۳۸۱، ج ۲: ۱۱۰).
عهدجدید از چهار مجموعه تشکیل شده است: ۱٫ انجیل های چهارگانه: انجیل های متی، لوقا، مرقس و یوحنا، ۲٫ اعمال رسولان مسیح، ۳٫ نامه های رسولان مسیح (۲۱ نامه از رسولان مسیح به تازه مسیحیان قرن اول)، ۴٫ مکاشفات یوحنا.

1. 1. اناجیل اربعه

نام «اِنجِیل» واژه‌ای «یُونانی» است که معنی آن «بِشارت»، «مُژده» و «نوید» می‌باشد. وجه تسمیه این کُتب به انجیل، بشارتی است که در آنها، به ظهور «مُنجی» (مسیح) موعود یهودیان داده شده است. بشارتی که به انسان‌های مؤمن در بند آن زمان، قیام مسیح (منجی) آسمانی را که سال‌ها ظهور نجات بخشش را چشم انتظار بودند، داده است. در این خصوص قاموس کتاب مقدس می‌گوید: از آنجا که این کتب حاوی بهترین مژده‌هایی است که می توان از آنها به انسان خبر داد (مانند ظهور، تبلیغ، حیات و فِدا شدن و زندگی مجدد یافتن عیسی مسیح، اقامه حکومت حقِّه آسمانی و … . ) آن را انجیل نامیده‌اند (هاکس، ۱۳۸۳: ۱۱۱).
انجیل های چهارگانه حاوی هویت نهضت دینی عیسوی و ریشه های اصیل اعتقادی مسیحی می باشد. این بخش از عهد جدید، گزارشی از روند زندگی، دوران تبلیغ، مواعظ و معجز های عیسی (ع) است که توسط چهار تن از پیروان نخستین او نگاشته شده است. محتوای این اناجیل به قرار ذیل هستند:
۱) انجیل متی (Matthew) : متی فردی یهودی بود که برای رومیان باج و خراج می‏گرفت. این شغل نزد یهودیان مذموم بود . وقتی عیسی او را دعوت کرد او پذیرفت و از حواریون او شد. انجیل اول که غالب محققان برآنند که بین سالهای ۷۰ ۶۵ م. یعنی بیش از سی سال پس از حیات زمینی حضرت عیسی، نوشته شده به این حواری منسوب است. در این انجیل که با سنت یهودی مطابقت دارد و سخنی از الوهیت حضرت عیسی در آن نیست، نسب، تولد، کودکی، شروع به تبلیغ، موعظه‏ها، معجزات، دستگیری، مصلوب شدن حضرت عیسی (ع) و سرانجام برخاستن او از میان مردگان، با تفصیل نسبی آمده است.

۲) انجیل مَرقُس (Mark) : این انجیل، که کوتاهترین و قدیمی‏ترین اناجیل است و غالبا تاریخ آن را نیز به سالهای ۷۰ ۶۵ م. برمی‏گردانند، به مرقس منسوب است. مرقس از حواریون نبوده، بلکه شاگرد خاص پطرس حواری بوده است. گفته می‏شود که او مطالب این انجیل را از پطرس نقل می‏کند. این انجیل از نظر محتوا و سبک، مانند انجیل متی است، با این تفاوت که مختصرتر است و قسمتهایی از زندگی عیسی، مانند تولد و کودکی او را در بر ندارد. پژوهندگان کتاب مقدس برآنند که متی و لوقا از این انجیل استفاده کرده‏اند.
۳) انجیل لُوقا (Luke) : لوقا پزشکی غیر یهودی بود که پس از حضرت عیسی به دست پولس ایمان آورد و شاگرد و همراه او شد. انجیل سوم و نیز کتاب اعمال رسولان را وی برای فردی به نام تئوفیلوس نوشته است . با اینکه پولس مبدع الهیات عیسی خدایی است، ولی در دو کتاب منسوب به لوقا، که شاگرد خاص او بود، هیچ سخنی از الوهیت مسیح نیست و انجیل لوقا از نظر مطالب و سبک، شبیه دو انجیل قبل است. گفته می‏شود این انجیل همزمان با انجیل متی یا اندکی پس از آن نوشته شده است.
۴) انجیل یوحنّا (John) : این انجیل به یوحنا پسر زبدی منسوب است. یوحنا یکی از حواریون بود. وی در زمان حیات زمینی حضرت عیسی طفل خردسالی بود. در این انجیل هم، زندگی نامه و سخنان حضرت عیسی آمده است، ولی ویژگی بارز آن مسیح شناسی خاص آن است. در این انجیل، مسیح جنبه الوهی یافته و خدای متجسد گردیده است. غالب محققان امروزی تاریخ نگارش این انجیل را به پایان قرن اول، یعنی نزدیک به هفتاد سال پس از حضرت عیسی، برمی‏گردانند.
گزارش‌های انجیلی این چهار تن که به نام خودشان در متن رسمی عهد جدید درج شده است، دارای اعتبار بالایی هستند. آنان همگی در قرن اول و مقارن با دوران ظهور عیسی ناصری (ع) می‌زیسته‌اند و چنانکه از طرز گزارش کردن آنها مشهود است، می توان نتیجه گرفت که در اکثر مواقع، خود شاهد یا لااقل نزدیک وقایعه گزارش شده بوده اند، با این وجود گزارش های آنها با هم دارای اختلاف های مشخصی است و این اختلاف بین سه انجیل اول با انجیل «یوحنّا» بیشتر است (ویر، ۱۳۷۴: ۶۷۵؛ کمیجانی، ۱۳۸۴: ۲۱۳). سه انجیل «مِرقُس»، «مَتّی»، «لُوقا» از لحاظ سبک و سیاق با هم شباهتهای بسیاری دارند، چنانکه محققین مسیحی آنها را به نام انجیل «ملَخَّص یا مجمل» می خوانند و این منظور را با عبارت synoptic که واژه «یُونانی» به معنی «همراه دیدن» است، بیان می نمایند. بنا بر اجماع علمای صاحب نظر مسیحی، متی به غیر از منابع مستقل خود، از مکتوب مرقس استفاده نموده‌اند و لوقا نیز علاوه بر آن منابع مستقل خود، از مکتوب متی و مرقس بهره گرفته است (ویر، ۱۳۸۶: ۶۷۵). زیرا  محتوای آنها با هم شبیه و بسیاری از مطالب و حتی گاه عبار های آنها با هم مشترک است. چنانکه حدود ۹۵ درصد از محتویات انجیل مرقس، تقریباً کلمه به کلمه در انجیل متی به چشم می خورد و نیز تقریباً ۶۰ درصد از متن انجیل مرقس کلمه به کلمه در انجیل لُوقا وجود دارد. لذا می توان انجیل مُرقس را به عنوان مأخذ و منع اصلی دو انجیل دیگر دانست (همان: ۶۷۶). در این انجیل‌ها سبک بیان، بیشتر تاریخی و نقلی است و کمتر رنگ و بوی کلامی و فلسفی دارد، و غیر از برخی تعالیم کلی که از مواعظ عیسی بدست داده می شود، مطالب آنها بیشتر روند روایی دارند. اما بیان «انجیل یُوحنّا» نه تنها از لحاظ ترتیب زمانی وقایع و شرح جزئیات محلی با سه انجیل دیگر متفاوت است، بلکه تمرکز بیان آن بیشتر در تفسیر اهمیت مذهبی شخص حضرت عیسی (ع) می باشد. یوحنّا در عبار های خود به نکته­های فلسفی یونانی همچون «لُوگُوس» و «کلمه خدا» (که منظور عیسی است) اشاره نموده است، که قبل از آن، در انجیل دیگر اشاره ای به آن نشده بود. لذا محققان مسیحی انجیل یوحنا را که در اواخر قرن اول میلادی نگاشته شده است، منعکس‌کننده اصول نظری رو به رشد می دانند که از توسعه در اجتماع فکری و اعتقادی مسیحیان اولیه پدید آمده بود (ناس، ۱۳۷۷: ۶۲۵). بنابراین، اختلاف های موجود در این انجیل‌ها، غیر از اختلاف زمانی، تا تا حد زیادی تحت تأثیر اعتقادات و افکار شخصی بوده است (هوشنگی، ۱۳۸۲: ۹۰).

1. 1. مکاشفات یوحنا، نامه­ ها و اعمال رسولان

پس از مدتی در اواخر قرن اول میلادی تعدادی رساله­های دینی به عنوان مکتوبات کتاب مقدس که دربردارنده­ی خطبه­ها و مواعظ عسیی مسیح بود، در جامعه مسیحیان در دست بود. در این بین برخی نامه­ ها و دست­نوشته­ های متفرقه و مستقل رسولان (مبلّغان) نخستین مسیحی مانند پولس، نیز از اهمیت خاصی برخوردار شد. چنان­که به تدریج اکثر مسیحیان تعدادی از نامه­ های آن­ها را به عنوان مجموعه ­ای کامل از قوانین و مقررات مسیحی جمع­آوری نموده و در بین خود دست به دست می­گرداندند (ویر، ۱۳۷۴: ۷۱۱). لذا با اهمیت یافتن این گونه نامه­ ها و دست نوشته­ها در بین مسیحیان، کتبی مانند «مکاشفات یوحنا» و یا «اعمال رسولان» و «نامه­ های رسول» که در مقام تبیین و تفسیر تعالیم و آیین مسیحی بودند، نیز جزء متون مقدس قلمداد شده و در ضمیمه اناجیل قرار گرفتند (کمیجانی، ۱۳۸۴: ۲۱۴). تفاسیر مزبور اغلب در چارچوب دین‌یهود، ادیان یونانی‌مآب و نوعی جهان‌بینی عرفانی‌ـ‌ثنوی صورت گرفت (ایلخانی، ۱۳۷۴: ۱۹-۲۰).
در ذیل مختصری درباره محتوای کتب فوق توضیح داده خواهد شد:
۵) کتاب اعمال رسولان (Acts) : نویسنده این کتاب همان نویسنده انجیل سوم است و این امر از ابتدای کتاب مشخص است. پس این کتاب هم به شاگرد خاص پولس، یعنی لوقا، منسوب است. در هشت باب اول این کتاب، فعالیتها و تبلیغات حواریون حضرت عیسی، و در راس همه پطرس، مطرح شده است. در باب نهم سخن از ایمان آوردن ناگهانی پولس به میان می‏آید که تا قبل از آن یهودی‏ای سختگیر و شکنجه‏گر مسیحیان بود. این کتاب از باب نهم به بعد، بیشتر به مسافرتها و تبلیغات پولس می‏پردازد و از حواریون کمتر سخن می‏گوید. این کتاب قطعا پس از انجیل سوم نوشته شده است.
۶) نامه پُولُس به رومیان (Romans) : در کتاب عهد جدید سیزده یا چهارده نامه به پولس منسوب است که محققان می‏گویند بین سالهای ۶۰ ۴۵ م. یعنی قبل از نگارش اناجیل، نگاشته شده‏اند. در همه این نامه‏ها الهیات خاص پولس، که الهیات عیسی خدایی است، دنبال شده است. نامه اول به مسیحیان روم است. در این نامه بر این نکته تاکید می‏شود که نجات، تنها با ایمان به مسیح، حاصل می‏شود، نه با عمل کردن به شریعت.
۷) نامه اول پولُس به قُرِنْتِیان (۱ Corinthians) : در این نامه پولس به سوالاتی که برای مسیحیان قرنتس پیش آمده پاسخ می‏دهد و مسائلی از قبیل اختلافات، فساد اخلاقی در کلیسا، ازدواج و روابط جنسی، نظام کلیسایی و رستاخیز را بیان می‏کند. او در پایان بر محبت تاکید می‏کند.
۸) نامه دوم پولس به قرنتیان (۲ Corinthians) : در این نامه پولس بیشتر مشکلاتی را که در راه تبلیغ مسیحیت برای وی پیش آمده، مطرح می‏کند . گویا می‏خواهد مسیحیان قرنتس را دلگرم کند.
۹) نامه پولُس به غَلاطیان (Galatians) : در این نامه پولس به مسیحیان غلاطیه گوشزد می‏کند که با عمل به شریعت به جایی نمی‏رسند، بلکه با ایمان نجات می‏یابند و آن هدیه‏ای الهی است. گویا برخی از حواریون و یا فرستادگان آنها به غلاطیه رفته و از تعالیمی خلاف گفته‏های پولس سخن گفته بودند.
۱۰) نامه پولس به اَفَسُسیان (Ephesians) : گویا بین مسیحیان افسس به خاطر تفاوتهای نژادی و زبانی اختلاف پیدا شده بود. پولس این نامه را از زندان برای حل اختلاف آنها می‏فرستد.
۱۱) نامه پولس به فیلپیان (Philippians) : در این نامه که باز در زندان نوشته شده، پولس به مسیحیان فیلپی گوشزد می‏کند که ایمان به مسیح چه شادیها و سعادتهایی نصیب انسان می‏کند.
۱۲) نامه پولس به کُولُسیان (Colossians) : برای مسیحیان کولسی درباره انسانیت و الوهیت مسیح سوالی پیش آمده بود. آنها فردی را نزد پولس به زندان می‏فرستند. پولس این نامه را می‏نویسد و بر جنبه الوهیت مسیح تاکید می‏کند. در ضمن مطالب دیگری هم گوشزد می‏کند.
۱۳) نامه اول پولس به تَسّالُونِیکِیان (۱ Thessalonians) : در این نامه، پولس مسیحیان شهر تسالونیکی را به ایمان و زندگی پاک همراه با صبر و تحمل دعوت می‏کند و از آنها می‏خواهد منتظر ظهور مسیح باشند.
۱۴) نامه دوم پولس به تسالونیکیان (۱ Thessalonians) : برخی از مسیحیان به بهانه انتظار مسیح دست از کار و زندگی شسته و به تنبلی روی آورده بودند. پولس در این نامه واقعیتهای زندگی را به آنها گوشزد می‏کند.
۱۵) نامه اول پولس به تِیمُوتائوس (Timothy 1) : تیموتائوس شاگرد پولس است که او را به رهبری کلیسای افسس گماشته بود. در این نامه برای او شرایط رهبری خوب را بیان می‏کند و از او می‏خواهد که تعالیمی را که درباره مسیح و انجیل به او آموخته است، از تحریف و تغییر حفظ کند.
۱۶) نامه دوم پولس به تیموتائوس (Timothy 2) : این نامه را پولس از زندان به عنوان وصیتنامه برای شاگرد خود تیموتائوس نوشته است و از او می‏خواهد که در راه مسیحیتی که او تعلیم داده است استقامت کند و زیر بار تعالیم دیگران نرود. پولس مشکلاتی را که در راه تبلیغ و بشارت تحمل کرده است، گوشزد می‏کند.
۱۷) نامه پولس به تِیطُس (Titus) : تیطس یکی از شاگردان پولس است که او را به رهبری کلیسای کریت گماشته بود. در این نامه، او وظیفه یک رهبر خوب را بیان می‏کند و از او می‏خواهد که مردم آن شهر را از گناه باز دارد.
۱۸) نامه پولس به فِلِیمُون (Philemon) : فلیمون از کسانی است که به دست پولس ایمان آورده است. غلام او از شهر کولسی می‏گریزد و به روم می‏رود. در آنجا به دست پولس ایمان می‏آورد. پولس او را به شهر کولسی می‏فرستد و در این نامه از فیلمون می‏خواهد که غلام خود را ببخشد و با او مثل برادر رفتار کند.
۱۹) نامه به عِبْرانِیان (Hebrews) : این نامه خطاب به مسیحیان یهودی الاصلی است که به شریعت یهودی پایبند بودند. نویسنده نامه به آنها می‏گوید: این شریعت و اعمال با آمدن مسیح باطل شده است و ایمان به مسیح انسان را نجات می‏دهد. نویسنده این نامه مشخص نیست، اما از آنجا که مطالب آن شبیه گفته‏های پولس است، برخی، نویسنده آن را پولس می‏دانند.
۲۰) نامه یعقوب (James) : به گفته عهد جدید، یعقوب برادر حضرت عیسی بوده و به مقام اسقفی کلیسای اورشلیم رسیده است. در این نامه او بر خلاف گفته‏های پولس به مسیحیان گوشزد می‏کند که ایمان تنها کافی نیست و باید به شریعت هم عمل کنند.
۲۱) نامه اول پِطرُس (Peter 1) : این نامه به پطرس حواری منسوب است؛ وی مسیحیان آسیای صغیر را که زیر فشار و شکنجه بودند، به صبر و بردباری توصیه می‏کند و از آنها می‏خواهد که ایمان خود را از دست ندهند.
۲۲) نامه دوم پطرس (Peter 2) : در این نامه که باز به پطرس منسوب است، مسیحیان به صبر و بردباری دعوت شده‏اند و حقایقی درباره ایمان مسیحی به آنها گوشزد شده است.
۲۳) نامه اول یوحنا (John 1) : در این نامه که به یوحنا، نویسنده انجیل چهارم، منسوب است، نویسنده مطالبی شبیه گفته‏های پولس بیان می‏کند و نیز خطر کسانی را گوشزد می‏کند که مطالبی خلاف مسیح‏شناسی پولس تعلیم می‏دهند.