الف- روش­هایی که در آن­ها از اطّلاعات حسابداری برای ارزیابی عملکرد استفاده می­ شود و همان نسبت­های مالی همچون ROA و ROE و … هستند.

یکی از پیامدهای سیر تحول حسابداری استفاده از نسبت­های مالی جهت ارزیابی عملکرد و تجزیه و تحلیل صورت­های مالی است که پیدایش آن­ها به اواخر قرن نوزدهم میلادی بر­می­گردد. اطّلاعات حسابداری مهم­ترین بخش اطّلاعاتی در یک ارزیابی عملکرد به حساب می ­آید و در تمامی معیارها و مبانی یک اصل اساسی و انکارناپذیر است. یکی از انواع تجزیه و تحلیل­ها نسبت­های مالی است که خود نوعی معیار ارزیابی عملکرد می­باشد و بنیان آن به طور کامل به صورت­های مالی شامل ترازنامه، صورت سود وزیان و صورت گردش وجوه نقد بستگی دارد (عبدالهی نژاد، ۱۳۷۶).
ب- روش­هایی که ترکیبی از اطّلاعات حسابداری و بازار را برای ارزیابی عملکرد مورد استفاده قرار می­ دهند، مانند نسخه­های مختلف نسبت Q توبین و یا نسبت P/E.
کلیه نسبت­هایی که به نسبت­های ارزشیابی مشهور هستند در این دسته قرار دارند. این نسبت­ها با ترکیب معقول ریسک و بازده از طریق اطّلاعات بازار و نیز ترکیب آن با اطّلاعات حسابداری مبنای ارزشیابی مناسبی جهت ارزیابی عملکرد شرکت­ها را فراهم می­آورند. برخی از این نسبت­ها عبارتند از: نسبت قیمت به سود هر سهم^[۲۷]، نسبت قیمت به ارزش دفتری سهام^[۲۸] و نسبت Q توبین (صالحی، ۱۳۸۰).
مزایای Q توبین
۱) سادگی در فهم برای استفاده­کنندگان و تحلیل­گران مالی.
۲) سهولت دسترسی به اطّلاعات مورد نیاز برای محاسبه به شرط اینکه مدل Q ساده باشد.
۳) در ایران به خاطر عدم وجود اوراق قرضه و سهام ممتاز منتشره توسط شرکت­ها، محاسبه ساده­تر نیز می­باشد.
۴) معیاری است که بیشتر مبتنی بر اطّلاعات بازار است، بنابراین نقاط ضعف معیارهای مبتنی بر سود حسابداری را ندارد (همان منبع).
معایب Q توبین
۱) محاسبه ارزش جایگزینی دارایی­ های شرکت مشکل است.
۲) تعیین ارزش بازار سهام شرکت­هایی که عضو سازمان بورس اوراق بهادار نیستند و یا سهام شرکت­هایی که عضو سازمان هستند ولی خرید و فروش نمی­شوند، مشکل است.
۳) در مخرج کسر دارایی­ های نامشهود در نظر گرفته نمی­ شود، بنابراین عملکرد شرکتی که سرمایه ­گذاری زیادی در دارایی­ های نامشهود کرده است، اغراق آمیز می­باشد (همان منبع).
ج- نسبت­هایی که با بهره گرفتن از داده ­های مدیریت مالی مورد استفاده قرار می­گیرند مانند بازدهی هر سهم و بازده اضافی هر سهم.
با نگاهی کلی و اجمالی به سهامدارانی که در سهام شرکت­های مختلف سرمایه ­گذاری می­ کنند در خواهیم یافت که دو نوع سود مورد انتظار برای سهامداران قابل لحاظ است یکی سود نقدی که توسط شرکت سرمایه­پذیر پرداخت می_­گردد و دیگری سود ناشی از افزایش ارزش سهام است که ناشی از تغییرات قیمت به سبب عوامل مختلفی همچون سود باقیمانده^[۲۹]، افزایش تقاضا بر عرضه، مسائل اقتصادی و سیاسی و … می­باشد.
بازده سهام به صورت زیر قابل محاسبه است:
(۲-۲) بازده تغییرات قیمت سهام+ بازده نقدی سهام= بازده سهام
بازده اضافی به معنی بازدهی بیش­تر از بازده در نقطه تعادل است که خط بازار سرمایه^[۳۰] SML)) این نقطه متعادل را نشان می­دهد. در اینجا نقطه تعادل، نقطه­ای است که تا هر میزان ازB (ریسک) بازده مورد انتظار (Z) آن را بدست می­آوریم.
در این مقدار K₀ نقطه بازده حاصله بدون قبول هیچگونه ریسکی می­باشد و همانطور که در نمودار مشاهده می­ شود با افزایش بهای اوراق بهادار، بازده نیز افزایش پیدا می­ کند (خط d صعودی می­باشد) و در نقطه­ای که خطوط عمود شده بر B خط dرا قطع می­ کند نقطه تعادل بوجود می ­آید. لذا یک نظریه در رابطه با بازده بازار و مخاطره که الگوی قیمت­ گذاری دارایی­ های سرمایه­ای^[۳۱] (CAPM) خوانده می­ شود،
(۲-۳) K_J= K_i+(K_m- K_i)Beta
که در این معادله، K_j معرف نرخ بازده مورد انتظار سهام j، K_i نرخ بهره بدون ریسک، K_m نرخ بازده بازار و Beta معرف ارزش بتای مربوط به سهام j می­باشد.
بازده مورد انتظار
d
k_j
k_o Beta
د- نسبت­هایی که علی­رغم استفاده از اطّلاعات حسابداری، معیارهای اقتصادی هستند مانند ^[۳۲]EVA و REVA^[33] و MVA^[34].
این گونه معیارها بیش­تر از آن که معیارهای مالی باشند معیارهای اقتصادی هستند؛ زیرا داده ­های اقتصادی در آن­ها بیش­تر مورد استفاده قرار می­گیرند.
در این تحقیق از میان روش­های مختلف ذکر شده برای اندازه ­گیری عملکرد شرکت­ها، از روش­های مبتنی بر اطّلاعات حسابداری و از شاخص­ های بازده دارایی­ ها، بازده حقوق صاحبان سهام و حاشیه سود که در فصل اول به تعریف آن­ها پرداخته شد، استفاده شده است.
۲-۲۴- پیشینۀ پژوهش
۲-۲۴-۱- پیشینۀ داخلی
سرمایه فکری
انواری رستمی و سراجی پس از سنجش سرمایه فکری به ۵ روش گوناگون، به بررسی رابطه آن با ارزش بازار سهام شرکت­های بورس پرداخته­اند که در سه روش، رابطه معنادار مستقیمی میان این دو متغیر تأیید شده است (انواری رستمی و سراجی، ۱۳۸۴).
همتی و همکاران در پژوهشی به بررسی ارتباط بین سرمایه فکری، ارزش بازار و عملکرد مالی شرکت­های غیر مالی پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال­های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۷ پرداختند. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که سرمایه فکری و ارزش افزوده سرمایه فیزیکی و ارزش افزوده سرمایه انسانی و ارزش افزوده سرمایه ساختاری بر عملکرد مالی (بازده دارایی­ ها و بازده حقوق صاحبان سهام) شرکت­های مورد مطالعه تأثیر مثبت و معناداری دارند (همتی و همکاران، ۱۳۸۹).
نمازی و ابراهیمی تحقیقی تحت عنوان «بررسی تأثیر سرمایه فکری بر عملکرد مالی جاری و آینده شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران» طی سال­های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵ انجام دادند. نتایج حاکی از این بود که سرمایه فکری رابطه مثبت و معناداری با عملکرد مالی (بازده حقوق صاحبان سهام، بازده دارایی­ ها، سود هر سهم) جاری و آینده شرکت­ها دارد (نمازی و ابراهیمی، ۱۳۸۹).
شمس و خلیلی به بررسی رابطه سرمایه فکری و عملکرد مالی شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار طی سال­های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ پرداختند. به این منظور ابتدا پنج شاخص کلیدی عملکرد شرکت­ها و شاخص کارایی سرمایه فکری با بهره گرفتن از مدل “پالیک” در جامعۀ آماری شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار طی سال­های مورد نظر، اندازه ­گیری شده، سپس تأثیر سرمایه فکری و اجزای آن بر هر یک از شاخص­ های عملکرد مالی با بهره گرفتن از الگوی رگرسیون خطی مورد آزمون قرار گرفته است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می­دهد که سرمایه فکری با شاخص­ های نرخ بازده حقوق صاحبان سهام، بهره­وری کارکنان و نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری هر سهم، بازده دارایی­ ها و سود هر سهم رابطه مستقیم دارد (شمس و خلیلی، ۱۳۹۰).
پیری و همکاران در پژوهشی به بررسی رابطه بین کیفیت سود و سرمایه فکری در شرکت­های پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال­های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۹ پرداختند. نتایج نشان داد که در سطح معناداری ۵% بین سرمایه فکری و شاخص­ های مربوط به کیفیت سود (پایداری سود) رابطه معناداری وجود دارد (پیری و همکاران، ۱۳۹۱).
طالب­نیا و همکاران به بررسی تأثیر سرمایه فکری و اجزای آن بر ارزش بازار و عملکرد مالی (نسبت ارزش بازار به ارزش دفتری، بازده دارایی­ ها، شاخص سود­آوری اصلی) شرکت­های فعال در صنعت سیمان پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران طی سال­های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۸ پرداختند. نتایج حاکی از آن بود که بین سرمایه فکری با ارزش بازار و عملکرد مالی شرکت­های فعال در صنعت سیمان رابطه معناداری وجود دارد. هم­چنین کارایی سرمایه ساختاری و کارایی سرمایه به کار گرفته شده بیش­ترین رابطه را با عملکرد شرکت­ها دارد. به عبارتی صنایع سیمان کشور وابستگی شدیدی به دارایی­ های ساختاری و فیزیکی خود دارند و قسمت اعظم ارزش افزوده خود را مرهون این دارایی­ ها می_­باشند. در واقع سرمایه انسانی این صنعت تأثیر چندانی در ایجاد ارزش افزوده ندارد (طالب­نیا و همکاران، ۱۳۹۱).
سرمایه درگردش
عنایتی پس از بررسی وضعیت سرمایه درگردش شرکت­های مورد مطالعه در طی سال­های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۸ در قالب پنج فرضیه، به نتایج زیر رسیده است:
۱) روش­های مدیریت وجه نقد بر نقدینگی شرکت­ها تأثیر دارد و رابطه معناداری بین آنها وجود دارد.
۲) رابطه معناداری بین روش­های مدیریت مطالبات و نقدینگی شرکت­ها وجود دارد.
۳) شیوه مدیریت موجودی کالا بر دوره موجودی کالا تأثیر دارد، ولی بر شاخص فراگیر نقدینگی تأثیر ندارد.
۴) روش­های تأمین مالی بر نقدینگی شرکت­ها تأثیر دارد و هم­چنین نوع صنعت و اندازه شرکت­ها تأثیر دارد و هم­چنین نوع صنعت و اندازه شرکت­ها هم عوامل تعیین­ کننده ­ای در مدیریت وجه نقد و اثر بخشی آن هستند.
۵) هنگامی که شرکت­ها را بر حسب نوع صنعت و اندازه آن­ها تفکیک و دسته­بندی کنیم و تأثیر ماهیت آنها را برشاخص­های نقدینگی­شان، بررسی کنیم رابطه معناداری مشاهده می­کنیم (عنایتی، ۱۳۸۳).
ستایش و همکاران تأثیر مدیریت سرمایه درگردش بر سودآوری شرکت­های پذیرفته ­شده در بورس اوراق بهادار تهران را مورد بررسی قرار دادند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که بین متغیرهای دوره وصول مطالبات، دوره تبدیل موجودی کالا، چرخه تبدیل وجه نقد و اهرم مالی با سودآوری ارتباط منفی معناداری وجود دارد. علاوه بر آن، رشد فروش رابطه مثبت و معناداری با سودآوری داشته و تأثیر دوره پرداخت حساب­های پرداختنی بر سودآوری معنادار نیست (ستایش و همکاران، ۱۳۸۸).
مرادی و نجّار در پژوهشی به بررسی تأثیر سرمایه ­گذاری مازاد سرمایه در گردش بر مازاد بازده سهام که شاخص ارزش آفرینی برای سهامداران است، طی دورۀ زمانی ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۰ پرداختند. نتایج پژوهش بیانگر این است که ارتباط منفی و معناداری بین سرمایه ­گذاری مازاد در خالص سرمایه در گردش عملیاتی و مازاد بازده سهام وجود دارد. یافته­ ها هم­چنین حاکی از آن است که در شرکت­های اهرمی نگه­داشت وجه نقد در مقایسه با سرمایه ­گذاری مازاد در خالص سرمایه در گردش عملیاتی، ثروت سهامداران را افزایش می­دهد (مرادی و نجّار، ۱۳۹۲).
۲-۲۴-۲- پیشینۀ خارجی