ماده ۶۲۱ صلاحیت رسیدگی در دادگاههای نظامی یک و دو را تابع صلاحیت رسیدگی در دادگاههای کیفری یک و دو دانسته است؛ یعنی درخصوص رسیدگی به اعتبار اهمیت جرم و میزان مجازات، دادگاه نظامی یک به همان جرائمی رسیدگی میکند که دادگاه کیفری یک رسیدگی میکند و دادگاه نظامی دو به همان جرائمی رسیدگی میکند که دادگاه کیفری دو رسیدگی میکند و اما از نظر صلاحیت ذاتی، برابر ماده ۶۳۶ رسیدگی به جرائم زیر منحصراً در صلاحیت سازمان قضایی (دادسرا و دادگاههای نظامی) قرار داده شده است:
الف) جرائم مربوط به وظایف خاص نظامی و انتظامی اعضای نیروهای مسلح؛
ب) جرائم حین خدمت (محل خدمت) نیروهای مسلح؛
ج) جرائم اعضای نیروهای مسلح علیه امنیت داخلی و خارجی کشور در زمان خدمت و نیز پس از خاتمه خدمت تا ۵ سال؛
د) همه جرائم اعضای نیروهای مسلح با جایگاه ۱۹ و بالاتر از آن به استثنای جرائم علیه حقوق و تکالیف خانواده؛
هـ) همه جرائم مربوط به موادمخدر اعضای نیروهای مسلح.
و) جرائم کارکنان وزارت اطلاعات در صورتی که با وظایف خاص آنان یا اطلاعات طبقه‌بندی شده جمهوری اسلامی ایران مرتبط باشد؛
ز) جرائم دیگری که هنگام تحقیق و رسیدگی به جرائم خاص نظامی یا انتظامی متهم، از او کشف شود؛
ح) جرائم اسرای ایرانی عضو نیروهای مسلح در مدت اسارت و همچنین جرائم اسرای بیگانه در مدت اسارت آنان در ایران؛
ط) جرائمی که رسیدگی به آنها به موجب سایر قوانین به عهده سازمان قضایی باشد.
تبصره ۱ـ منظور از جرائم مربوط به وظایف خاص نظامی و انتظامی، جرائمی است که اعضای نیروهای مسلح به سبب خدمت یا در ارتباط مستقیم با وظایف و مسئولیت‌هایی که طبق قانون و مقررات به عهده آنان است، مرتکب شوند.
تبصره ۲ـ رهایی از خدمت مانع رسیدگی به جرائم زمان اشتغال در دادگاه نظامی نمی‌شود.(حریریان مهدی،ص۲۷ ،۱۳۹۲)
۵-۳- ارجاع پرونده
پرونده در آغاز به دادسرا می رود که کارهای مربوط به هر دو دادگاه کیفری یک و دو انجام می شود و در صورت قرار مجرمیت و به تناسب ارجاع می دهند مگر پرونده هایی که مستقیما به دادگاه ارسال می شود که موارد استثنایی که قانون گذار تکلیف را طبق ماده ۴۰۳ مشخص کرده است .
ماده ۳۸۲- دادگاه کیفری یک فقط درصورت صدور کیفرخواست و در حدود آن مبادرت به رسیدگی و صدور رأی میکند، مگر در جرائمی که مطابق قانون لزوماً به طور مستقیم در دادگاه کیفری یک مورد رسیدگی واقع میشود. در این صورت، انجام تحقیقات مقدماتی مطابق مقررات برعهده دادگاه کیفری یک است.
ماده ۳۸۳- در مواردی که پرونده به طور مستقیم در دادگاه کیفری یک رسیدگی میشود، پس از پایان تحقیقات مقدماتی، چنانچه عمل انتسابی جرم محسوب نشود یا ادله کافی برای انتساب جرم به متهم وجود نداشته باشد و یا به جهات قانونی دیگر متهم قابل تعقیب نباشد، دادگاه حسب مورد، قرار منع یا موقوفی تعقیب و در غیر اینصورت قرار رسیدگی صادر میکند.
ماده ۳۸۴- پس از ارجاع پرونده به دادگاه کیفری یک، در جرائم موضوع بندهای (الف)، (ب)، (پ) و (ت) ماده (۳۰۲) این قانون و یا پس از صدور قرار رسیدگی در مواردی که پرونده بهطور مستقیم در دادگاه کیفری یک رسیدگی میشود، هرگاه متهم وکیل معرفی نکرده باشد، مدیر دفتر دادگاه ظرف پنج روز به او اخطار میکند که وکیل خود را حداکثر تا ده روز پس از ابلاغ به دادگاه معرفی کند. چنانچه متهم وکیل خود را معرفی نکند، مدیر دفتر، پرونده را نزد رئیس دادگاه ارسال میکند تا طبق مقررات برای متهم وکیل تسخیری تعیین شود.
نکته:اگر دادگاه کیفری یک پرونده ای را بررسی کرده است که گمان می کرده در صلاحیت اوست اگر متوجه شود که این پرونده در صلاحیت دادگاه کیفری دو است می تواند رسیدگی را ادامه دهد و پرونده را تا پایان کار همراهی کند و باید توجه داشت این مورد فقط در تعارض صلاحیت محلی است که انجام می شود.
(تبصره ی ۲ ماده ۳۱۴: «چنانچه جرمی به اعتبار یکی از بندهای ماده ۳۰۲ در دادگاه کیفری یک مطرح گردد و دادگاه پس از رسیدگی و تحقیقات کافی و ختم دادرسی تشخیص دهد عمل ارتکابی عنوان مجرمانه دیگری دارد که رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه کیفری ۲ است، دادگاه کیفری یک به این جرم رسیدگی و حکم مقتضی صادر می کند).
نکته :چنانچه پرونده‌ای در دادگاه کیفری یک مطرح شود و دادگاه پس از رسیدگی و ختم دادرسی تشخیص دهد که رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه کیفری دو است، دادگاه کیفری یک رسیدگی را ادامه می‌دهد و حکم مقتضی صادر میکند.
نکته : دادگاه کیفری یک با رعایت صلاحیت ذاتی، پس از شروع به رسیدگی نمی‌تواند قرار عدم صلاحیت صادرکند و به هر حال باید رأی مقتضی را صادر کند. که این مسئله در قانون سابق ذکر نشده بود و موجب تعارض نظرات و اختلاف هایی در این زمینه شده بود . که قانون گذار ما با عنایت به این مشکلات به ذکر صریح این مورد پرداخته. ماده ۴۰۳: «دادگاه کیفری یک با رعایت صلاحیت ذاتی، پس از شروع به رسیدگی نمی‌تواند قرار عدم صلاحیت صادر کند و به هرحال باید رأی مقتضی را صادر کند.»
ماده ی ۳۱۵: «در صورتی که اطفال و نوجوانان مرتکب یکی از جرائم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک یا انقلاب شوند، به جرائم آنان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان رسیدگی میشود و متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال میشود، بهره‌مند می‌گردد.»
۵-۴- تشکیلات و نحوه ی رسیدگی دادگاه های کیفری
تشکیلات و نحوه ی رسیدگی به جرایم در صلاحیت هر یک از دادگاههادر قانون جدید آیین دادرسی کیفری تا حدودی نسبت به قانون سابق تغییر کرده که ما در ذیل به تشریح هریک از دادگاهها می پردازیم.
۵-۴-۱- ساختار و نحوه ی رسیدگی کیفری یک
ماده ۲۹۶- دادگاه کیفری یک با حضور رئیس و دو مستشار و در غیاب رئیس با حضور سه مستشار تشکیل میشود. در این وضعیت ریاست دادگاه به عهده عضو مستشاری است که سابقه قضائی بیشتری دارد.
تبصره ۱- دادگاه کیفری یک در مرکز استان و به تشخیص رئیس قوه قضائیه در حوزه قضائی شهرستان‌ها تشکیل میشود. در حوزه‌هایی که این دادگاه تشکیل نشده است، به جرائم موضوع صلاحیت آن در نزدیکترین دادگاه کیفری یک در حوزه قضائی آن استان رسیدگی میشود.
تبصره ۲- دادرس علی‌البدل حسب مورد می‌تواند به جای رئیس یا مستشار انجام وظیفه کند. همچنین با انتخاب رئیس‌کل دادگستری استان، عضویت مستشاران دادگاههای تجدیدنظر در دادگاه کیفری یک و دادگاه انقلاب در مواردی که با تعدد قاضی رسیدگی میکند بلامانع است.
تبصره ۳- دادگاههای کیفری استان و عمومی جزائی موجود به ترتیب به دادگاههای کیفری یک و دو تبدیل می‌شوند. جرائمی که تا تاریخ لازم‌الاجراء شدن این قانون در دادگاه ثبت شده است، از نظر صلاحیت رسیدگی تابع مقررات زمان ثبت است و سایر مقررات رسیدگی طبق این قانون در همان شعب مرتبط انجام میشود. این تبصره درمورد دادگاه انقلاب و دادگاههای نظامی نیز جاری است.
نکته۱) در تمامی مواردی که رسیدگی مرجع قضایی با قضات متعدد پیش‌بینی شده است، رسمیت جلسه با حضور همه اعضا و صدور رای به وسیله اکثریت آنان خواهد بود.
نکته۲) : در تمامی جلسات دادگاه کیفری یک ، حضور دادستان یا نماینده او الزامی است، لکن حضور نداشتن وی موجب توقف رسیدگی نمی‌شود مگر آن که دادگاه حضور آنان را الزامی بداند.»
حال آنکه ساختار این دادگاه در سابق رییس و چهار مستشار برای جرایم موجب قصاص و سلب حیات و قطع عضو و رییس و دو مستشار برای رسیدگی به جرایم سیاسی و مطبوعاتی .
۵-۴-۲- دادگاه کیفری دو
این دادگاه همان دادگاه جزایی عمومی می باشد.برابر ماده ۲۹۵، دادگاه کیفری ۲ با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل تشکیل میشود؛ یعنی در رسیدگی دادگاه کیفری دو، تعدد قاضی پیش بینی نشده است.
نکته: «در تمامی جلسات دادگاههای کیفری دو، دادستان یا معاون او یا یکی از دادیاران به تعیین دادستان می‌توانند برای دفاع از کیفر خواست حضور یابند، مگر این که دادگاه حضور این اشخاص را ضروری تشخیص دهد. به عبارت دیگر حضور دادستان یا نماینده وی در جلسات دادگاه کیفری دو الزامی نیست مگر این که دادگاه حضور آنان را ضروری تشخیص دهد.
این دادگاه با همه وظایفی و صلاحیت هایی که در قانون سابق برای دادگاه عمومی جزایی مقرر شده بود تفاوت آنچنانی نکرده است.
۵-۴-۳- دادگاه انقلاب
با توجه به این که برابر ماده ۲۹۷ دادگاه انقلاب برای رسیدگی به جرائم موجب مجازات مندرج در بندهای (الف)، (ب)، (پ) و (ت) ماده (۳۰۲) این قانون با حضور رئیس و دو مستشار تشکیل میشود. دادگاه برای رسیدگی به سایر موضوعات با حضور رئیس یا دادرس علی‌البدل یا توسط یک مستشار تشکیل میشود.
تبصره- مقررات دادرسی دادگاه کیفری یک به شرح مندرج در این قانون در دادگاه انقلاب، در مواردی که با تعدد قاضی رسیدگی میکند جاری است.
نکته: دادگاه انقلاب فقط در مرکز استان تشکیل میشود و تشکیل آن در موارد ضروری در سایر حوزه‌های قضایی بنا به تقاضای رئیس کل دادگستری استان و موافقت رئیس قوه قضائیه است. (حسنی حامد،۱۳۹۲،ص۴۳)
۵-۴-۴- دادگاه اطفال و نوجوانان
برابر ماده ۲۹۸ ، دادگاه اطفال و نوجوانان با حضور یک قاضی و دو مشاور تشکیل میشود و نظر مشاوران در این خصوص مشورتی است و برای قاضی دادگاه لازم الاتباع نیست. البته چنانچه جرائم اطفال و نوجوانان ، یکی از جرائم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک یا انقلاب باشد، برابر ماده ۳۱۵ به جرائم آنان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان رسیدگی میشود و متهم از همه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال میشود، بهره‌مند میشود. کیفیت تشکیل دادگاه کیفری یک ویژه اطفال و نوجوانان از نظر تعدد قاضی همان است که در قسمت دادگاه کیفری یک ذکر کردیم.
ماده ۳۱۵- در صورتیکه اطفال و نوجوانان مرتکب یکی از جرائم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک یا انقلاب شوند، به جرائم آنان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان رسیدگی می¬شود و متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال میشود، بهره‌مند می‌گردد.
تبصره ۱- در هر شهرستان به تعداد مورد نیاز، شعبه یا شعبی از دادگاه کیفری یک به عنوان «دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان» برای رسیدگی به جرائم موضوع این ماده اختصاص می‌یابد. تخصصی بودن این شعب، مانع از ارجاع سایر پروندهها به آنها نیست.
برای رسیدگی به جرائم اطفال و نوجوانان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرائم آنان، حضور مشاوران با رعایت شرایط مقرر در این قانون الزامی است .
۵-۴-۵- دادگاه نظامی
ماده ۶۲۰ قانون مربوطه دادگاههای نظامی را به شش قسم تقسیم کرده است:
راهنمای نگارش پایان نامه درباره بررسی صلاحیت و تشکیلات دادگاه کیفری یک در قانون ...
