متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی (  ) آبهای زیرزمینی این منطقه در مراحل زمانی مختلف از دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰ (مراحل ۱ تا ۵) در شکل (۴-۵) نشان داده شده است.
شکل ۴-۵ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه اصفهان در مراحل مختلف نمونه برداری
چاه‌های مورد مطالعه در این منطقه شامل چاه‌های شماره ۱ تا ۱۹ (جدول (۱) پیوست) بوده‌اند. در این تحقیق, به منظور بررسی میزان آلودگی نیترات و مقایسه با استانداردهای جهانی, از استاندارد سازمان محیط زیست آمریکا (USEPA) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای آب آشامیدنی که میزان ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر نیتروژن نیتراتی بوده, استفاده گردید. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه ۰۲/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر و در چاه‌های مختلف ۷۶/۶ تا ۱۶/۲۶ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده است. از نظر مقدار فراوانی, در این منطقه ۸/۱۵ درصد چاه‌ها دارای کمتر از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر ، ۲/۶۳ درصد بین ۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم بر لیتر و ۰/۲۱ درصد بین ۲۰ تا ۳۰ میلی‌گرم بر لیتر نیتروژن نیتراتی بودند. در مجموع ۲/۸۴ درصد چاه‌ها در این منطقه دارای متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد برای آب آشامیدنی هستند.

از نظر تغییرات زمانی غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل مختلف متغیر بوده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه در مراحل ۱ تا ۵ با فواصل زمانی یک ماهه (از دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰) به ترتیب ۵/۱۲، ۴/۱۳، ۴/۱۹، ۱/۱۸ و ۸/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر است. مشاهده شده که مقدار نیتروژن نیتراتی در اسفند ماه حداکثر است که این پدیده می‌تواند در اثر آبشویی نیترات مصرف شده به همراه کود در فصل کاشت و انتقال آن به آبهای زیرزمینی به وجود آمده باشد. در طول تابستان و پائیز در اثر مساعد بودن شرایط آب و هوایی برای میکروارگانیسم‌ها و کمبود بارندگی‌, نیترات در خاک تجمع یافته است و با شروع فصل بارندگی در اواخر پائیز و زمستان آبشویی انجام شده است. با افزایش بارندگی به علت رقیق شدن غلظت نیترات در آب زیرزمینی بعد از زمستان غلظت نیترات کاهش یافته است. رشد گیاه طی ماه‌های فروردین و اردیبهشت می‌تواند منجر به مصرف نیترات خاک و کاهش آبشویی آن شود. البته‌, شروع فصل کشت در اواخر زمستان و کوددهی در این زمان باعث حداکثر غلظت نیترات شده است. هر چند در اثر رقیق شدن‌, غلظت نیترات کاهش یافته است ولی به مقدار اولیه برنگشته و در اثر کوددهی‌های زیاد در هر سال افزایش یافته است. البته این اصل همیشگی نبوده و عوامل دیگری مانند بارندگی می‌تواند آنرا تغییر دهد. در این منطقه در طی مراحل ۱ تا ۵ به ترتیب ۲/۶۳, ۴/۶۸, ۵/۸۹, ۲/۸۴ و ۲/۸۴ درصد از کل چاه‌ها دارای غلظت نیترات بیشتر از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) برای آب آشامیدنی بوده‌اند.
۴-۴-۲ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه نجف آباد
در این منطقه ۲۲ چاه (چاه‌های شماره ۲۰ تا ۴۱ جدول (۱) پیوست) مورد بررسی قرار گرفته است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آب این چاه‌ها و همچنین تغییرات آن در طول دوره مطالعه در شکل (۶-۶) نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه ۱۶/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر و در چاه‌های مختلف بین ۳۶/۹ تا ۱۸/۲۸ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده است.
از کل چاه‌های مورد مطالعه در منطقه نجف آباد, به ترتیب ۵/۴, ۳/۷۷ و ۲/۱۸ درصد دارای غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از ۱۰, ۲۰-۱۰ و ۳۰-۲۰ میلی‌گرم بر لیتر بوده‌اند. در کل, ۵/۹۵ درصد چاه‌ها دارای نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) برای آب آشامیدنی بوده‌اند. همانطور که مشاهده شده است میانگین غلظت نیترات و درصد چاه‌های غیر استاندارد از نظر آب آشامیدنی در این منطقه بیشتر از منطقه اصفهان است.
با بررسی تغییرات زمانی غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مختلف این منطقه در شکل (۴-۶), نشان داده شده است که در این منطقه هم همان روندی که در منطقه اصفهان بود‌, وجود دارد. در این منطقه در مراحل ۱ تا ۵ به ترتیب ۹/۹۰، ۶/۶۳، ۱۰۰، ۸/۸۱ و ۳/۷۷ درصد از چاه‌های مورد مطالعه دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد بودند. میانگین نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی در این منطقه در ۵ مرحله (دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰) به ترتیب ۳۶/۱۶، ۰۴/۱۳، ۹۶/۱۹، ۰۲/۱۷ و ۳۹/۱۴ میلی‌گرم بر لیتر است.
شکل ۴-۶ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه نجف آباد در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۴-۳ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه شهرضا
چاه‌های مورد مطالعه در این منطقه ۱۳ حلقه چاه (شامل چاه‌های شماره ۴۲ تا ۵۴ جدول (۱) پیوست) می‌باشد. در شکل (۶-۷) میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل مختلف (مراحل ۱ تا ۵) نمونه‌برداری نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در کل منطقه شهرضا ۶/۱۴ میلی‌گرم بر لیتر بوده و میانگین آن در چاه‌های مختلف این منطقه بین ۹۵/۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده و دارای غلظت‌های نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد برای آشامیدن (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بوده‌اند. از لحاظ درصد چاه‌های دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد, منطقه شهرضا بالاتر از مناطق اصفهان و نجف آباد بوده است. از نظر فراوانی محدوده‌های مختلف غلظت نیتروژن نیتراتی، ۳/۹۲ درصد از چاه‌های منطقه شهرضا دارای ۱۰ تا ۲۰ و ۷/۷ درصد بقیه چاه‌ها دارای ۲۰ تا ۳۰ میلی‌گرم بر لیتر بودند.
از لحاظ تغییرات زمانی غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه، با توجه به شکل (۴-۷) در طول ۵ ماه متوالی از دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰, روندی افزایشی در کل چاه‌ها مشاهده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در این ۵ مرحله به ترتیب ۱/۱۱، ۶/۱۱، ۲/۱۷، ۳۵/۱۷ و ۷/۱۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده که حداکثر آنها در ماه‌های اسفند و فروردین بوده است. در این منطقه در مرحله اول ۸/۵۳‌ درصد, در مرحله دوم ۲/۶۹ درصد و در مراحل بعدی (مرحله ۳ و ۴ و ۵) ۱۰۰ درصد چاه‌های مورد مطالعه دارای غلظت نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بودند.
شکل ۴-۷ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه شهرضا در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۴-۴ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه نطنز و کاشان
در این منطقه آمار ۲۱ حلقه چاه (چاه‌های شماره ۵۵ تا ۷۵ جدول (۱) پیوست) مورد بررسی قرار گرفت. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی و تغییرات آن در شکل (۴-۸) نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های این منطقه بین ۰۳/۱ تا ۰۲/۲۱ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده و میانگین آن در کل منطقه ۲۵/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. از کل چاه‌های مورد مطالعه در منطقه نطنز و کاشان ۷/۶۶ درصد دارای غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از ۱۰ و ۶/۲۸ درصد دارای غلظت ۲۰-۱۰ میلی‌گرم بر لیتر بودند. پس در این منطقه فقط ۳/۳۳ درصد چاه‌ها دارای غلظت نیتروژن نیتراتی بیشتر از حد استاندارد هستند که در مقایسه با درصد آن که در مناطق اصفهان, نجف آباد و شهرضا که به ترتیب ۲/۸۴، ۵/۹۵ و ۱۰۰ درصد بود، بسیار کمتر است. این مسأله به این دلیل است که در مناطق نطنز و کاشان در کل, فعالیت‌های کشاورزی از نظر وسعت و شدت به‌اندازه مناطقی مانند اصفهان, نجف آباد و شهرضا نبوده است. چون منطقه نطنز تقریباً کوهستانی بوده و دارای دشت‌های وسیع نیست و مناطق اطراف کاشان هم نسبت به مناطق دیگر گرم و خشک و کویری بوده‌اند.
متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه نطنز و کاشان در طول دوره مطالعه روند افزایشی داشته و حداکثر آن در مرحله سوم یعنی اسفندماه ۱۳۷۹ بوده است (شکل ۴-۸). میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در این منطقه در ۵ مرحله نمونه‌برداری به ترتیب ۶, ۲/۶، ۵/۱۰، ۱/۱۰ و ۴/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده که این مقادیر نسبت به مناطق اصفهان، نجف آباد و شهرضا کمتر است. چاه‌های مورد مطالعه در منطقه نطنز شامل چاه‌های شماره ۵۵ تا ۶۰ اکثراً دارای نیترات کمتر از حد استاندارد برای آب آشامیدن هستند و فقط چاه شماره ۶۰ که در مناطق کشاورزی جنوب شرقی نطنز واقع است دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد بوده است. در منطقه کاشان (چاه‌های شماره ۶۷ تا ۷۳) هم بجز در بعضی مراحل معمولاً دارای غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از حد استاندارد هستند. این چاه‌ها در مناطق کوهستانی, بین کاشان و میمه واقع بوده و یا از این مناطق تغذیه شده‌اند. در این منطقه از مرحله اول تا پنجم به ترتیب ۱۹، ۱۹، ۴۳، ۴۳ و ۳/۳۳ درصد از کل چاه‌های مورد مطالعه دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد بودند.
شکل ۴-۸ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه نطنز و کاشان در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۴-۵ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه حاشیه زاینده‌رود
منطقه اطراف زاینده رود منطقه‌ای بزرگ به شکل باریک و کشیده در دو طرف رودخانه زاینده رود است که از نقطه ورود زاینده رود به استان اصفهان یعنی بخش باغبهادران شروع و تا ورزنه که در کنار باتلاق گاوخونی است، ادامه یافته است. قسمت بالایی این منطقه، از باغبهادران تا نواحی اطراف زرین شهر، بسیار باریک و در دره زاینده رود واقع بوده ولی از اطراف زرین شهر تا ورزنه شامل زمین‌های وسیع کشاورزی مانند لنجان، مبارکه، فلاورجان، اصفهان، براآن و رودشت است که مراکز اصلی کشاورزی در استان اصفهان بوده‌اند.
به منظور بررسی میزان نیترات در آبهای زیرزمینی این منطقه ۱۰۰ حلقه چاه مورد مطالعه قرار گرفت (چاه‌های شماره ۷۶ تا ۱۷۵) که تقریباً به ترتیب شماره، از بخش باغبهادران تا ورزنه و در زمین‌های کشاورزی و شهرهای اطراف زاینده رود قرار داشتند. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آب چاه‌های کل منطقه ۴/۸ میلی‌گرم بر لیتر و کمتر از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) برای آب آشامیدنی بود. در ناحیه بالایی این منطقه، از باغبهادران تا زرین شهر که قبلاً گفته شد، زمین‌های کشاورزی کوچک و باغ‌ها بوده‌اند و چاه‌های شماره ۷۶ تا ۹۰ را شامل گردیده است، عموماً غلظت نیتروژن نیتراتی بجز در برخی مراحل، پایین و کمتر از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر بوده و میانگین آن در این ناحیه در حدود ۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده ولی در نواحی پایین‌تر رو به افزایش رفته است.
از کل چاه‌های مورد مطالعه در منطقه کنار زاینده رود، ۷۲ درصد دارای میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر (حد استاندارد آشامیدن) و ۲۸ درصد دارای ۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم بر لیتر بودند. مقدار نیترات در این منطقه نسبت به مناطق نجف آباد، اصفهان و شهرضا کمتر بوده که دلیل اصلی آن تغذیه مداوم آبهای زیرزمینی این منطقه توسط رودخانه زاینده رود بوده و بطور مداوم آب‌های آلوده به نیترات توسط آب زاینده رود جایگزین و رقیق شده است.
تغییرات متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل مختلف نمونه‌برداری در این منطقه در شکل (۴-۹) نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل ۱ تا ۵ در این منطقه به ترتیب ۳۳/۵، ۰۵/۷، ۷۵/۹، ۱/۱۰ و ۶۱/۹ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. همچنین در طی این ۵ مرحله به ترتیب ۱۰، ۲۵، ۴۸، ۵۳ و ۵۳ درصد از کل چاه‌های مورد مطالعه در این منطقه دارای نیترات بیشتر از حد استاندارد بودند.
شکل ۴-۹ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی حاشیه زاینده‌رود در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۵ بررسی آلودگی نیترات در مناطق کشاورزی, شهری و صنعتی مناطق مختلف در سال ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰
در این تحقیق علاوه بر بررسی غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی، در تعیین نقاط یا چاه‌های نمونه برداری سعی گردیده از همه مناطق کشاورزی، شهری و صنعتی نمونه برداری شود تا بتوان مقایسه‌ای بین میزان آلودگی نیترات در این مناطق مختلف انجام داد و مشخص نمود که در کدامیک از این مناطق، آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی بیشتر است و در نتیجه فعالیت‌ها در کدام نوع منطقه باعث غلظت بیشتر نیترات در آبهای زیرزمینی شده است.
البته شناسایی دقیق منابع آلوده کننده در نواحی مختلف منطقه مورد مطالعه از اهداف این تحقیق نبوده است ولی از این طریق می‌توان در منطقه مورد مطالعه تأثیر هر یک از فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی یا شهری را بر آلودگی آبهای زیرزمینی به نیترات اندازه گیری کرده و از مقایسه آنها علت اصلی این آلودگی را مشخص نمود.
میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در کل مناطق شهری، کشاورزی و صنعتی مورد مطالعه در استان اصفهان در شکل (۴-۱۰) نشان داده شده است.
شکل ۴-۱۰ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در مناطق شهری، کشاورزی و صنعتی در مراحل مختلف نمونه برداری
نکته قابل ذکر دیگر، قبل از بررسی آلودگی نیترات در مناطق مختلف کشاورزی، شهری و صنعتی این است که در منطقه مورد مطالعه و یا در کل کشور ما، هنوز این مناطق کاملاً از هم جدا و تفکیک نشده‌اند و بیشتر مناطق شهری و صنعتی در داخل یا مجاورت زمین‌های کشاورزی قرار دارند. برای مثال شهرک‌های صنعتی شهرضا، مورچه خورت و کاشان در مناطق کشاورزی اطراف این شهرها واقع شده‌اند. البته در چند سال اخیر در بعضی شهرها اقداماتی در این زمینه انجام شده و در حال انتقال کارگاه‌ها و صنایع به بیرون از شهرها و مناطق کشاورزی بوده‌اند ولی این امر بطور کامل صورت نگرفته است. با این حساب آلودگی‌هایی که در آبهای زیرزمینی در مناطق شهری و صنعتی وجود دارد، از آلودگی با منشأ کشاورزی جدا نیست. با این توضیحات، همانطور که ملاحظه شده است میزان غلظت متوسط نیترات در مناطق صنعتی بیشتر از مناطق کشاورزی و در مناطق کشاورزی بیشتر از مناطق شهری بوده است.
برای بررسی بیشتر آلودگی نیترات منطقه، به تفکیک نوع کاربری (کشاورزی، شهری و صنعتی) مورد تجزیه و تحلیل قرار داده شده است. نوع کاربری اراضی منطقه در برگیرنده هر چاه در جدول (۲) پیوست مشخص شده است.
۴-۵-۱ آلودگی نیترات در مناطق شهری
میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در کل مناطق شهری استان ۲۶/۷ میلی‌گرم بر لیتر و در طی مراحل مختلف ۱ تا ۵ به ترتیب ۹۴/۴، ۸۷/۵، ۹۱/۸، ۴/۸ و ۱۷/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده که روندی افزایشی در زمستان سپس کاهشی در بهار داشته است. درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق شهری در شکل (۴-۱۱) نشان داده شده است.
شکل ۴-۱۱ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق شهری
بطور میانگین در کل مناطق شهری استان اصفهان، مقدار آلودگی نیترات کمتر از حد استاندارد برای آب آشامیدنی است. البته این به معنی عدم وجود آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی این منطقه نبوده و در بعضی از چاه‌های مورد مطالعه در این مناطق که آب آنها برای آشامیدن استفاده شده است، غلظت نیترات بیش از حد مجاز برای آب آشامیدنی است که به علت حساسیت بیشتر در بخش بعدی به طور جداگانه به آن پرداخته شده است. دلیل اصلی این آلودگی در شهرها، فاضلاب‌های شهری بوده که متأسفانه در بسیاری از شهرهای کشور ما هنوز سیستم‌های فاضلاب احداث نشده و فاضلاب‌های شهری و خانگی با نفوذ در زمین باعث آلودگی آبهای زیرزمینی مخصوصاً در مورد نیترات شده‌اند. البته قرار گرفتن بیشتر مناطق مسکونی و شهری استان در مناطق کشاورزی هم در این زمینه بی‌تأثیر نیست.
۴-۵-۲ آلودگی نیترات در مناطق صنعتی
در کل مناطق صنعتی مورد مطالعه در استان اصفهان، میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی ۸/۱۴ میلی‌گرم بر لیتر بوده است که این مقدار بیشتر از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بوده است. در مدت مطالعه و طی مراحل ۱ تا ۵، غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این مناطق به ترتیب ۱/۱۲, ۷/۱۱، ۵/۱۷، ۷/۱۷ و ۱/۱۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده و همانطور که در شکل (۴-۱۲) نشان داده شده است، در اکثر چا‌ه‌ها بیش از حد استاندارد بوده است.
شکل ۴-۱۲ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق صنعتی
همچنین مشاهده شده که میانگین آلودگی نیترات در مناطق صنعتی استان اصفهان بیشتر از مناطق شهری بوده است که این نشان دهنده نقش مؤثرتر فاضلاب‌های صنعتی نسبت به فاضلاب‌های شهری در آلودگی آبهای زیرزمینی به نیترات است. این مسئله توجه و اهتمام بیشتر مسئولین صنایع و مخصوصاً سازمان حفاظت محیط زیست، برای جلوگیری از ازدیاد بیش از حد آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی طلب کرده است. البته شاید در این زمینه کنترل‌هایی وجود داشته باشد ولی بعضی از صنایع متأسفانه از روی آگاهی و یا بدلیل نا‌آگاهی در این زمینه، با دفع غیر قانونی فاضلاب یا زباله‌های خود باعث این امر شده‌اند.
۴-۵-۳ آلودگی نیترات در مناطق کشاورزی
در کل مناطق کشاورزی مورد مطالعه در استان اصفهان، میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی ۱۰/۱۱ میلی‌گرم بر لیتر بوده که بیش از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بوده است. مقدار میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در طی مراحل ۱ تا ۵ به ترتیب ۴/۸، ۲/۹، ۳/۱۳، ۹/۱۲، ۷/۱۱ میلی‌گرم بر لیتر بوده است که همانند دیگر مناطق استان روند افزایشی در زمستان و روند کاهشی در بهار داشته است.
آلودگی نیترات در مناطق کشاورزی بعضی نواحی استان مانند نجف آباد، اصفهان و شهرضا زیاد و گاهی تا چند برابر حد استاندارد هم بوده است و به دلیل کم بودن غلظت نیترات در مناطق اطراف زاینده رود و بعضی مناطق کاشان میانگین غلظت نیترات در کل مناطق کشاورزی استان کاهش یافته است. به عبارت دیگر متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی در مناطق اطراف زاینده رود ۷/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده در صورتی که در بقیه مناطق مورد مطالعه در استان در حدود ۲/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر (نزدیک به دو برابر مناطق اطراف زاینده رود) بوده است. درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق کشاورزی در شکل (۴-۱۳) نشان داده شده است. در نواحی مختلف استان نیز مشاهده شد که بیشترین غلظت‌های نیترات در آبهای زیرزمینی بیشتر مربوط به مناطق کشاورزی و مخصوصاً استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی برای بالا بردن میزان محصول بوده است.
خاتون آبادی [۱۶] با مطالعه میزان مصرف کودهای نیتروژن‌دار در مناطق کشاورزی استان اصفهان به این نتیجه رسید که ۸/۱۷ درصد از کشاورزان ۴۰۰-۲۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن (ازت) در هکتار, ۳/۶۳ درصد، ۵۰۰-۴۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن (ازت) در هکتار و ۹/۱۸ درصد، ۷۵۰-۷۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن در هکتار استفاده کرده‌اند. همچنین ۹۰ درصد از کشاورزان از آلودگی آبهای زیرزمینی توسط کود بی اطلاع بوده‌اند و ۷۸ درصد معتقد بوده‌اند در صورت آلوده شدن آب آشامیدنی توسط کودهای نیتروژن‌دار مصرف خود را کاهش خواهند داد. دراین مطالعه ۸۸ درصد از کشاورزان بر این عقیده بوده‌اند که در صورت سرطان‌زا بودن آلودگی نیترات، مصرف کودهای نیتروژن‌دار را کاهش خواهند داد. در کل، این تحقیق مقایسه عوامل سرطان‌زایی، آلودگی آب آشامیدنی و افزایش قیمت در ارتباط با مسئله کاهش مصرف کود نشان داده است که عامل سرطان‌زایی نقش مهمتری را در کاهش مصرف کود بر عهده دارد (۸۸ درصد عقیده کشاورزان). سپس عامل آلودگی آب نقش مهمی را در این زمینه ایفا کرده است (۷۸ درصد عقیده کشاورزان). در حالی که در مورد عامل افزایش قیمت، تنها نیمی از کشاورزان (۵۷ درصد) آن را عامل بازدارنده در مصرف کود تلقی کرده‌اند. این در حالی بوده است که اکثر کشاورزان (۹۲ درصد) درحالت عادی بدون مطرح نمودن هر گونه مطلب خاصی, حاضر به کاهش مصرف کود نبوده‌اند. با توجه به این مطلب نتیجه گیری شده است که اطلاع رسانی در راستای کاهش مصرف کود و آگاه‌کردن کشاورزان و مردم از اثرات سوء زیست محیطی کودهای نیتروژن دار نتایج مفیدی را به همراه خواهد داشت.
شکل ۴-۱۳ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق کشاورزی
۴-۶ بررسی آلودگی نیترات در چاه‌های آب شرب منطقه مورد مطالعه در سال ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰
تعداد ۳۰ حلقه از چاه‌های نمونه‌برداری شده جهت تأمین آب شرب استفاده گردید که متوسط مقدار نیتروژن نیتراتی و درصد فراوانی آن در مراحل مختلف نمونه‌برداری در شکل‌های (۴-۱۴) و (۴-۱۵) نشان داده شده است. مقدار متوسط نیتروژن نیتراتی ۶/۷ میلی‌گرم بر لیتر بوده و در طی مراحل مختلف ۱ تا ۵ به ترتیب ۹۳/۵، ۸۴/۵، ۰۹/۹، ۹۴/۸ و ۲۲/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده است.
همانطور که در شکل (۴-۱۵) دیده شده است در هر مرحله از نمونه‌برداری به ترتیب ۲۰، ۷/۱۶، ۷/۳۶، ۳/۴۳ و ۴۰ درصد از چاه‌ها مقدار نیتروژن نیتراتی فراتر از حد استاندارد آشامیدن دارند و در برخی از چاه‌ها از ۲ برابر حد مجاز نیز فراتر بوده که بایستی حتی‌الامکان تا برطرف شدن مشکل آلودگی، از آب آنها جهت شرب استفاده نشده و برنامه‌های مدیریتی جهت کاهش آلودگی آنها به‌کار بسته شود.
شکل ۴-۱۴ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های آب شرب در مراحل مختلف نمونه برداری
شکل ۴-۱۵ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های آب شرب منطقه مورد مطالعه
۴-۷ بررسی نقشه‌های هم‌نیترات مناطق مورد مطالعه در مراحل زمانی مختلف طی سالهای ۱۳۷۹، ۱۳۸۰ ، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷
نقشه‌های هم‌نیترات با بهره گرفتن از داده‌های غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی و مختصات ماهواره‌ای (طول و عرض جغرافیایی) چاه‌های مورد مطالعه و با کمک نرم افزار ArcMap Gis تهیه شدند.
شکل (۴-۱۶), نقشه منحنی‌های هم‌نیترات آبهای زیرزمینی کل منطقه مورد مطالعه مربوط به مرحله اول (دی ماه ۱۳۷۹) بوده است مناطق تیره‌تر مقادیر بیشتر نیترات را نشان داده‌اند. همانطور که مشاهده شده است در بیشتر مناطق، مقدار نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی موجود بین اصفهان و مورچه خورت و ادامه آن تا نجف آباد و تیران، بیش از حد مجاز (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) و بیشترین آلودگی نیترات در این منطقه در اطراف شهر نجف آباد و خمینی‌شهر و مربوط به زمین‌های کشاورزی بوده است. منطقه دیگری دارای آبهای زیرزمینی با غلظت نیترات بیش از حد مجاز در نواحی شمال، شرق و غرب شهرضا وجود داشته که البته در این مناطق مقدار آلودگی نیتروژن نیتراتی بین ۱۰ تا ۱۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. غیر از این مناطق، در مناطق کوچکی درشمال شرق، جنوب وجنوب شرقی شهر اصفهان، غرب میمه و جنوب شرقی کاشان، غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی بیش از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. در بقیه مناطق مورد مطالعه، در مرحله اول، غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی کمتر از حد استاندارد بوده است.
شکل (۴-۱۶) نقشه منحنی‌های هم‌نیترات آب‌های زیرزمینی منطقه مورد مطالعه در مرحله اول (دی ماه ۱۳۷۹)
شکل (۴-۱۷)، نقشه منحنی‌های هم‌نیترات آبهای زیرزمینی منطقه مورد مطالعه مربوط به مرحله دوم (بهمن ماه ۱۳۷۹) بوده است. همانطور که در این نقشه مشاهده شده است، وسعت مناطق دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد در آبهای زیرزمینی نسبت به شکل (۴-۱۶), افزایش یافته است. یکی از این مناطق در این مرحله، منطقه وسیعی بین شهرهای اصفهان، مورچه خورت، میمه، تیران و زرین شهر بوده است. بیشتر وسعت این منطقه شامل زمین‌های وسیع کشاورزی بوده و دیده شده که آلوده‌ترین منطقه از نظر مقدار نیترات در آبهای زیرزمینی، همان منطقه جنوب شرق و شرق نجف آباد بوده است. منطقه دیگری که دارای آبهای زیرزمینی با غلظت نیترات بیش از حد مجاز بوده، منطقه وسیعی در جنوب و جنوب غربی منطقه مورد مطالعه (حدفاصل اصفهان تا شهرضا) است که بیشتر این ناحیه شامل دشت‌های مرغ و مهیار بین اصفهان و شهرضا وزمین‌های کشاورزی اطراف شهرضا بوده است.