ارجولکم من الله التوفیق
سوده اردیانی
پائیز ۱۳۸۹
فصل اول
کلیات
خلاصه فصل اول
در زبان های اسلامی به ویژه عربی آثار بسیاری در ثنای پیامبر (ص) سروده شده است این گونه از آثار اشعاری هستند که پیامبر (ص) و زندگی و کرامات ایشان در محور آن قرار دارند و این اشعار مدایح نبوی نام گرفته است. این مدایح در ادبیات عرب از اهمیت بالایی برخوردار هستند و از نظر اخلاقی و تربیتی بسیار سودمند می باشند بنابراین با توجه به اهمیت مدایح نبوی و علاقه اینجانب به شخص پیامبر (ص) بر آن شدم تا موضوع پایان نامه ام را به بررسی مدایح نبوی در عصر عباسی اختصاص دهم زیرا کارهای زیادی در زمینه مدح پیامبر (ص) در دوره های مختلف صورت گرفته است اما تاکنون کسی به بررسی مدایح نبوی در عصر عباسی نپرداخته است. اینجانب برای شروع پژوهش در این زمینه ابتدا به کتاب خانه مراجعه کرده و کتابهای مربوط به موضوع را مطالعه کردم و سپس مطالبی را فیش برداری کرده و دسته بندی نمودم و در آخر آنها پاکنویس کرده و به شکل پژوهش حاضر درآوردم.

۱-۱- بیان مسئله
در زبان های اسلامی به ویژه عربی قصاید و قطعه ها و آثار بسیاری در ثنای پیامبر اکرم (ص) سروده شده است در این گونه آثار شاعران، حقانیت رهبران الهی و راه آنان را می نمایانند و می کوشند که با زبان شعر حقایق را به فرهنگ جامعه و شعور اجتماعی منتقل سازند. و اولین اشعاری که در این زمینه سروده شده است به زمان نبوت و صدر اسلام تعلق دارد.
بعد از ظهور اسلام، سران قریش که دین جدید را در تضاد با منافع خود می دیدند با آن دشمنی ورزیدند. البته به نظر می رسد دشمنی با دین اسلام حتی قبل از ظهور آن در افکار یهود و مسیحیت، با برخوردهایی که بعد از روی کار آمدن اسلام انجام دادند، وجود داشت. با این حال اوضاع مردم صدر اسلام به دو قسمت، طرفداران و مخالفان اسلام تقسیم می شدند. مخالفان به هجو اسلام می پرداختند و در مقابل شاعران مسلمان به دفاع از اسلام پرداختند و پیامبر (ص) را مدح می کردند در دوره اموی به خاطر حاکمیت اسلام و شرایط و محیط جدید مدح پیامبر (ص) کم و بیش وجود داشت و در عصر عباسی به دلیل شرایط نابسامان اجتماعی و سیاسی و اقتصادی تعداد کمی از شعرا در این زمینه سروده اند و با توجه به شرایط سیاسی جامعه آن زمان شاعران بیشتر سعی می کردند که در اشعار خود به حقانیت پیامبر (ص) و خاندان ایشان و وصیت ایشان برای رهبری جامعه اسلام اشاره کنند.
۱-۲- اهمیت تحقیق
برای بیان اهمیت پژوهش در زمینه مدح پیامبر (ص) در عصر عباسی باید گفت که این اشعار در ادبیات عرب در سطحی بس بلند جای دارد و این آثار از نظر اخلاقی و تربیتی بسیار سودمند هستند زیرا در آنها ذکر فضایل اخلاق، خصلت ها، آداب و رفتار پیامبر (ص) آمده است و اینها همه به صورتی عمیق پرورش دهنده و آموزنده است و از آن جا که در حال حاضر سران کفر برای منزوی کردن اسلام و مسلمانان بسیار تلاش می کنند زنده نگه داشتن مدایح نبوی که به عنوان الگویی برای زندگی با سعادت مسلمانان می باشد بسیار ارزشمند است و مسلمانان باید حول محور تعلیمات پیامبر (ص) به یکدیگر نزدیک شوند و در مقابل این تهدیدات متحد گردند.
۱-۳- سوالات تحقیق
۱- مفهوم مدح نبوی چیست؟
۲- پیدایش و نشأت مدایح نبوی در چه زمان و علل ظهور آن چه بوده است؟
۳- مدح نبوی در دوره های پیش از عصر عباسی چه جایگاهی داشته است؟
۴- مدح پیامبر (ص) در عصر عباسی چه جایگاهی داشته است؟
۵- شاعران عصر عباسی در مدایح نبوی، بیشتر به کدام یک از مناقب پیامبر (ص)پرداخته اند؟
۱-۴- فرضیه های تحقیق
۱- مدح نبوی در مفهوم خاص به شعری اطلاق می شود که پیامبر (ص) در محور آن قرار گرفته باشد و زندگی و اوصاف و کرامات او در متن شعر آمده باشد و در معنای عام تر شعری است که در آن مواعظ و مکارم اخلاق بسیار است و اغلب متأثر از قرآن و حدیث می باشد.
۲- عهد نبوت اولین بستر و نشأت مدایح نبوی شناخته شده است و چون پیامبر(ص) دعوت خود را آشکار ساخت میان او وقریش آتش خصومت زبانه کشید و شاعران قریش در اشعارشان پیامبر(ص) و دینش را به استهزا می کشیدند بنابراین جمعی از اصحاب پیامبر (ص) هم بر معارضه با آنان برخاستند و در اشعارشان به ذکر مناقب پیامبر(ص) می پرداختند.
۳- مدح نبوی در عصر نبوت به دنیای شعر و هنر پا نهاد و گام های اولیه اش را به سمت رشد و کمال برداشت و در آن زمان شاعران با انگیزه های متفاوتی به مدح پیامبر (ص) می پرداختند. بنابراین از آن زمان مدایح نبوی بسیاری به جا مانده است در دوره اموی گرد نسیان بر چهره مدایح نبوی نشست و تحول قابل توجهی نیافت در این دوره حزب های سیاسی گوناگونی به وجود آمدند که اگر شعرای احزاب و جریان های سیاسی پیامبر(ص) را مدح می کردند به صورت جدلی و برای رسیدن به اغراض گروهی بوده است.
۴- مدایح نبوی در عصر عباسی به سبب شرایط نامناسب داخلی و سیاسی و وضع نابسامان اقتصادی پیشرفت چشمگیری نداشت و مدایح نبوی در این دوره کاسب کارانه بوده است و فقط تعداد اندکی از مدایح به چشم می خورند که از عشق و اخلاص حقیقی به پیامبر (ص) روئیده اند.
۵- با توجه به تحقیقاتی که اینجانب انجام داده ام به نظر می آید که شعرای عصر عباسی در اشعارشان بیشتر به سروری پیامبر (ص) بر کل کائنات و به اصل و نسب ایشان اشاره کرده اند.
و با توجه به شرایط داخلی و سیاسی شعرای شیعه در آن زمان بیشتر در اشعارشان به وصیت پیامبر(ص) در غدیرخم و برتری خاندان ایشان اشاره کرده اند.
۱-۵- اهداف تحقیق
هدف از انتخاب این موضوع مورد بحث در این پژوهش ابتدا علاقه مندی این بنده حقیر بوده است به جهت خدمتگزاری به آستان مقدس پیامبر گرامی اسلام (ص) که شاید از این ره بتوان، توشه ای هر چند اندک، ذخیره آخرت بنمایم. و سپس بررسی وضعیت مدیحه سرایی و اهمیت مدایح نبوی در دورانی که ورود اقوام مختلف از جمله ایرانی و ترکی و … باعث ضعف حکومت عباسی و از بین رفتن فرهنگ عباسیان شده بود، در زمانی که اکثر شاعران به دریافت صله و جوایز و عطایای مادی، بیشتر به مدح حاکمان و سلاطین وقت می پرداختند.
یکی دیگر از اهداف این تحقیق پی بردن به میزان گرایش شاعران به مناقب پیامبر (ص) و معجزات ایشان، صفات خلقی حضرت و … بوده واینکه به کدام مسئله بیشتر یا کمتر از بقیه پرداخته اند.
یکی دیگر از اهداف این تحقیق معرفی مداحان ناشناخته نبوی بوده است تا شاید توانسته باشم اندکی از حقوق معنوی این شاعران را به جا آورده باشم.
۱-۶- پیشینه تحقیق
کارهای زیادی در زمینه مدح پیامبر (ص) دیده شده است اما تاکنون کسی با این عنوان کاری را ارائه نداده است. از جمله پژوهش هایی که اینجانب در زمینه مدح پیامبر(ص) دیده ام یکی مدح پیامبر(ص) در عصر معاصر بوده و دیگری مدح پیامبر (ص) در عصر ممالیک بوده است که این دو موضوع توسط دانشجویان دانشگاه آزاد گرمسار مورد بررسی قرار گرفته اند و همچنین مقاله های زیادی در این زمینه در منابع اینترنتی وجود دارد که همه اینها توانستند راهنمایی برای من در کار تحقیقاتی ام باشند و اما مدح پیامبر (ص) در شعر شعرای عصر عباسی موضوعی است که بنده بر آن شدم تا آن را مورد بررسی قرار دهم تا شاید این پژوهش مقدمه ای برای ادامه این نوع بررسی ها و پژوهش ها در سطح بسیار وسیع تر باشد.
۱-۷- روش کار تحقیق
اینجانب در ابتدا برای جمع آوری اطلاعات به کتاب خانه های ملی و مجلس مراجعه کرده و کتاب های مربوط به موضوع را مطالعه کرده و سپس فیش برداری نموده و بعد مطالب را دسته بندی کرده و همچنین مطالبی را از اینترنت استخراج نمودم و در آخر آنها را پاکنویس کردم. در این پژوهش با توجه به موضوع پایان نامه ای برای بیان اشعار به کتاب های مرجع مراجعه نموده ام و در آن اشعار، لغات و ترکیبات دشوار را که گاه در آثار شاعران دیده می شد توضیح داده و در حد توان، به آیات و اخبار، اشاراتی نموده ام.
فصل دوم
بررسی اوضاع
سیاسی
اجتماعی
اقتصادی
دینی
فرهنگی
ادبی
عصر عباسی
خلاصه فصل دوم
حکومت عباسیان در سال ۱۳۲ هـ با همکاری عموم ایرانیان و نژادهای غیر عربی (شعوبیه) تأسیس شد در این دوران پایتخت از دمشق به بغداد در حدود ایران منتقل شد و تعداد زیادی از ایرانیان (موالی) عهده دار مسئولیت های مهم دولتی شدند و عرب اعتبار خود را از دست داد. ایرانیان به گسترش فرهنگ و تمدن خود پرداختند و تأثیری عمیق در اعراب بخشیدند.
محیط اجتماعی آن عصر به خاطر دخول عناصر گوناگون چندان صورت عربی نداشت زیرا هر یک از این عناصر را اخلاق و اعتقاداتی بود که این آمیختگی فرهنگی سبب شد که فساد اخلاقی در جامعه شایع گردد از جمله مجالس بزم و شراب و عیاشی و اختیار کردن کنیزکان ماه پیکر.
یکی از مشخصات این عصر آزادی افکار و عقاید بود زیرا جامعه مرکب از ملت های مختلف بود که هر یک دین و عقیدتی خاص خود را داشت و همچنین آزادی مذهب که مخالف جمود دین اسلام بود اعلام شد.
محیط فرهنگی از مهمترین عوامل نهضت عباسی بود زیرا خلفا حرکت های علمی را تقویت می کردند و در این دوره سه گونه فرهنگ به وجود داشت که در ادبیات سخت مؤثر افتاد از جمله فرهنگ اسلامی، فرهنگ یونانی و شرقی که ظهور صنعت نقل و ترجمه از مهمترین راه های ورود علوم قدیم به قلمرو عباسی و انتشار این فرهنگ ها به سرتاسر جهان اسلام بود این عوامل جدیدی که پدید آمده بود سبب شد که در ادب تحولی به وجود آید زیرا ادبیات هر عصر به منزله آیینه تمام نمای آن عصر است که شیوه تفکر و اوضاع احوال آن عصر در آن منعکس می شود در این دوران ادبیات بسیار ترقی کرد زیرا آزادی ادبی وسیعی نصیب ادبا و شعراء گردید آنها در ادب نوآوری کردند یعنی فنون و اغراض جدیدی را داخل کردند که ادب عربی قبل از آن به آنها الفت نداشته است.
تمام عوامل سیاسی و اجتماعی و عوامل دیگر باعث شد که نثر در آن دوره در زمینه هایی از قبیل تألیف و ترجمه و مقالات و مقامات توسعه پیدا کند. و شعر از آرامش بادیه به غوغای شهرها قدم بگذارد.
شاعران در آن دوره در تمام اغراض شعری اشعاری را می سرودند اما بیش از همه به مدایح سرایی روی آوردند زیرا مدیحه راه امرار معاش آنها بود.
مقدمه:
بررسی کامل تر، دقیق تر و ایجاد شناخت بهتر برای هر جریان فکری و یا توجیه خاص و دقیق به حالات هر انسانی، نیازمند کسب اطلاعات دقیق تر و آگاهی در زمینه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی محیط زندگی آن شخص است. بنابر، این ضرورت برای بررسی مدایح پیامبر(ص) در عصر عباسی، در این بخش نگاهی گذرا به حالات کلی عصر عباسی خواهیم افکند.
۲-۱- اوضاع سیاسی در عصر عباسی
عصر عباسی یعنی همان عصر طلایی و اسلامی که مسلمانان در آن با عمران و آبادی به مالکیتی بی سابقه دست یافتند و هنرهای اسلامی و ادبیات در آن عصر شکوفا گردید و علوم کشورهای خارجی ترجمه شد، رشد فکری گسترش یافت و زمینه برای بحث و تفکر آماده گردید.^[۱]
این دوران پنج قرن به طول کشید (۱۳۲هـ تا ۶۵۶هـ). این عصر شامل دو دوره است یکی دوره رفعت و شکوفایی است که قرن دوم و سوم را در بر می گیرد و دیگری عصر تفرقه و سختی ونیز تثبیت و توقف است که آثارش از زمان مأمون (۱۹۸تا ۲۱۸ هجری) و سپاهیان ترک او پدیدار گردید و سپس در عصر متوکل (۲۳۳ تا ۲۴۷هجری) آغاز شد وتا پایان کار عباسیان ادامه یافت.^[۲]
مورخان عصر عباسی را بر اساس تحولات اوضاع سیاسی و اجتماعی، به دو دوره تقسیم کرده اند که عبارتند از: عباسی اول و عباسی دوم.
دوره عباسی اول (۱۳۲ تا ۲۴۷هـ) که با نفوذ ایرانیان همراه است و از آنجا که ایرانیان صاحبان تمدن بودند، تمدنشان با تمدن عرب درآمیخت و باعث پیشرفت عباسیان در دوره ی اول گردید اما آنچه که به عصر عباسی دوم (۲۴۷هـ تا ۶۵۶هـ) چیره گردید نفوذ ترکانی بود که خلیفه «معتصم» آنان را به دربار خلافت آورده بود، و ترکان که دور از علم و تمدن و از قبایلی خوفناک و ترسناک بودند، توانستند بر خلافت چیره گردند و به همین دلیل اوضاع کشور رکود پیدا کرد و در نهایت به سقوط آن منجر شد.^[۳]
۲-۱-۱ بررسی عملکرد خلفا در عصر عباسی