1. 1. کمک های خیریه:نشان دیگرخواهی و انسان دوستی است و اینکه افراد از خود می گذرند تا افراد دیگر در رفاه و آسایش باشند از مصادیق سرمایه ی اجتماعی می باشد و افرادی که مصالح جمعی را بر مصالح فردی ترجیح می دهند افرادی هستند که از سرمایه ی اجتماعی بالایی برخوردار هستند.

1. 1. 1. رضایتمندی افراد از سیاست دولت:زمانی که افراد جامعه ای از سیاست های دولت راضی باشند و اعتماد به دولت داشته باشند، سیاست ها و پروژه های دولت با کارایی بیشتر و با همکاری مردم بهتر اجرا می شوند و هزینه های دولت برای اجرا کردن این سیاست ها کاهش پیدا می کند و همکاری مردم با دولت و اعتماد آنها به دولت سرمایه ای مهم برای دولت محسوب شده و به آن سرمایه ی اجتماعی گفته می شود.

   

1. 1. نرخ بیکاری جوانان ۲۴-۱۵ ساله:مطالعات نشان داده است که میزان جرم و بزهکاری در میان جوانان نسبت به دیگر افراد جامعه بیشتر است و قشر جوان بیشتر از هر قشر دیگری در معرض خطر بزهکاری هست و بیکاری آن بر میزان جرم و بزهکاری اش دامن می زند.

1. 1. خانه دار بودن افراد:صاحب خانه بودن به دلیل اینکه فرد می داند به طور دایم ساکن می باشد، این انگیزه را دارد که جامعه ی خود را پیشرفت دهد و از سرمایه گذاری خود محافظت می کند (روپاسینگا و دیگران، ۲۰۰۶: ۹۴-۹۲). همچنین دامنه ی ارتباطات افراد با سایرین در محدوده ی محله شان در صورتی که بطور دایم در محلی ساکن باشند بیشتر خواهد شد.

1. 1. میزان رضایتمندی افراد از زندگی:این رضایتمندی باعث می شود که افراد برای پیشرفت خود و جامعه ی خود انگیزه و شوق بیشتری داشته باشد و با همکاری دیگران برای پیشرفت جامعه ی خود تلاش بیشتری کنند.

1. 1. میزان دسترسی به آب آشامیدنی، برق، تلفن عمومی، تلفن ثابت و تلفن همراه:این عوامل نشان دهنده ی رفاه و میزان ارتباطات جامعه است. رفاه بر سلامتی افراد تأثیر مهمی دارد و سلامتی افراد عاملی ضروری جهت گسترش سرمایه ی اجتماعی و پیشرفت اجتماعی افراد است. وسایل ارتباطی باعث گسترش ارتباطات در سطح وسیعی می شود و فعالیت های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را روان تر می سازد و به ایجاد سرمایه ی اجتماعی کمک شایانی می کند.

1. 1. میزان مرسولات پستی و اینترنت عمومی: نماد ارتباط می باشند و ارتباط از عناصر مهم سرمایه ی اجتماعی شناخته شده است. عناصر ارتباطی فاصله ی میان افراد را کاهش می دهد و افراد را به هم نزدیک تر می کند.

1. 1. عضویت افراد در باشگاه های ورزشی، مراکز فرهنگی هنری و غیره: با حضور در شبکه ها و نهادهای اجتماعی مانند کلاسهای ورزش، کلوب های اجتماعی و کلاس های اینترنت و هر شبکه ای که با اجتماع همراه باشد و داشتن ارتباط مستمر و مداوم با دیگران باعث ایجاد اعتماد و عمل به هنجارها می شود و به توسعه ی شبکه های اجتماعی و تقویت دموکراسی کمک می کند. سعادت (۱۳۸۷) از مشارکت جمعی و رحمانی و همکاران (۱۳۸۶) از شاخص درصد عضویت افراد در گروه ها و انجمن های داوطلبانه به عنوان شاخصی از سرمایه ی اجتماعی استفاده کرده اند.

1. 1. میزان مهاجرت نیروی کار: با مهاجرت نیروی کار ناهماهنگی و بی ثباتی در نیروی کار به وجود می آید و در این امر، بیشتر اتصالات فردی و اجتماعی به علت مهاجرت کنار گذارده می شود.

1. 1. نسبت معلم به دانش آموز و نسبت پزشک به جمعیت:نسبت پزشک به جمعیت میزان ارتقای نظام بهداشتی کشور را نشان می دهد که بر سلامت و روان جامعه اثر مثبتی می گذارد. سلامتی از عمده ترین عناصر رفاه جامعه محسوب می شود و هرچه جامعه سالم تر باشد بر عملکرد اجتماعی افراد جامعه و کیفیت ارتباط با دیگران اثر مثبتی دارد. فرایند آموزش با جامعه پذیری علمی همراه است و در یک شرایط گروهی و اجتماعی صورت می پذیرد و ذخایر جدیدی از روابط و پیوندها را بین همکلاسی ها، معلمان و استادان شکل می دهد و در پیمایش های ارزش های جهانی در بیشتر کشورها، متغیر تحصیلات و آموزش با سایر متغیرهای سرمایه ی اجتماعی در ارتباط است. آموزش شهروندی در مدارس به صورت مستقیم از طریق ایجاد دانش، مهارت های لازم و به طور غیر مستقیم از طریق شبکه ها (سرمایه ی درون گروهی) و تقویت پیوند بین گروه ها (سرمایه ی بین گروهی) به ذخیره و ایجاد سرمایه ی اجتماعی کمک می کند (ذاکر صالحی،۱۳۸۷: ۲۹). در این پایان نامه از متغیرهای نرخ باسوادی، نسبت پزشک به جمعیت و سرانه ی کارکنان بخش آموزشی و اداری استفاده شده است.

1. 1. شدت تبعیض نژادی، تبعیض اقتصادی و توزیع نابرابر درآمدها:تبعیض شبکه ی روابط اجتماعی را محدود می کند و باعث انزوای اجتماعی و تضعیف پیوندهای اجتماعی می شود و افراد دیگر با جامعه ی بزرگتر درگیر نمی شوند و فاصله ی خود را حفظ می کنند؛ نابرابری درآمدها در یک جامعه باعث کاهش فعالیتهای انجمنی خواهد شد و هرچه توزیع ثروت و درآمد از منظر افراد آن جامعه ناعادلانه به نظر آید میزان همبستگی اجتماعی و پایبندی افراد به داشتن زندگی سالم ضعیف تر خواهد بود (دینی ترکمانی، ۱۳۸۵: ۱۵۱). در این مطالعه از ضریب جینی و نسبت ۱۰ درصد ثروتمندترین افراد به ۱۰ درصد فقیرترین افراد (سهم ۱۰درصد ثروتمندترین افراد کشور از کل درآمد کشور به سهم ۱۰ درصد فقیرترین افراد از کل درآمد کشور) که فاصله ی طبقاتی را در کشور نشان می دهد استفاده شده است. ضریب جینی همواره بین صفر و یک قرار دارد و هرچه توزیع درآمد عادلانه تر باشد این شاخص به صفر نزدیک تر است و هر چه توزیع ناعادلانه تر باشد این شاخص به عدد یک نزدیک تر است. همچنین هرچه نسبت ۱۰ درصد ثروتمندترین افراد به ۱۰ درصد فقیرترین افراد بزرگتر باشد توزیع نابرابر درآمد را نیز نشان می دهد.

1. 1. عضویت در گروه های سوادآموزی و کارآموزی:این گروه ها مانند شبکه های اجتماعی عمل می کنند و همراه با آموزش، فعالیت ها و مهارت های اجتماعی افراد را گسترش می دهند و افراد را از انزوا به سمت اجتماعی شدن و آموزش سوق می دهند.

1. 1. عملکرد پلیس، میزان امنیت، ثبات سیاسی و اعتماد:در جامعه ای که از ثبات سیاسی، اعتماد و امنیت بالایی برخوردار باشد به علت ریسک پایین، سرمایه گذاری مطمئن تر است و افزایش خواهد کرد و لازم به پرداخت هزینه های اضافی جهت تضمین اجرای قراردادها و حفظ امنیت نیست و معاملات و قراردادها روانتر خواهد شد. فضای مطمئن اگر در جامعه حاکم باشد از دل شوره ها و نگرانی ها می کاهد و تقویت همکاری و اقدام جمعی در جهت نیل به اهداف توسعه ای را نیز در پی دارد (دینی ترکمانی، ۱۳۸۵: ۱۵۱).

1. 1. تعداد مطبوعات بر حسب محل و فاصله ی انتشار:مطبوعات به عنوان یک رسانه، وظایفی مشابه وظیفه تلوزیون و رادیو دارند و در افزایش یا کاهش مشارکت اجتماعی و مسایل اجتماعی نقش ارزنده ای را ایفا می کنند و فرهنگ ساز می باشند علاوه بر آن به عنوان یک وسیله ی ارتباطی باعث تسهیل در ارتباطات و تقویت اتصال با منابع خارجی می شود. در این مطالعه از متغیر سرانه ی مطبوعات نیز به عنوان متغیر نماینده ی سرمایه ی اجتماعی استفاده شده است.

1. 1. مدت پخش برنامه های تولیدی تلویزیون درون مرزی از شبکه های مراکز استان ها و تعداد تماشاگران فیلم های سینمایی به هزار نفر: سینما به عنوان یک ابزار فرهنگی به گسترش فعالیت های فرهنگی و سطح آگاهی افراد کمک می کند که این موارد در ایجاد سرمایه ی اجتماعی می توانند نقش مهمی را ایفا کنند و از وقوع جرم و کج روی ها و آسیب ها جلوگیری کند. همچنین سینما به عنوان محلی برای تجمع افرادی که هدف مشترکی دارند به ایجاد همبستگی اجتماعی کمک می کند. در این پایان نامه از سرانه ی سینما به عنوان متغیر نماینده ی سرمایه ی اجتماعی استفاده شده است.

1. 1. نرخ طلاق، کلاهبرداری، خودکشی و صدور چک بلامحل: میزان جرم نشان از نبود سرمایه ی اجتماعی در جامعه است که پوتنام برای سنجش سرمایه ی اجتماعی به عنوان ارزش مثبت از روش غیر مستقیم اندازه گیری سرمایه ی اجتماعی یعنی نبود سرمایه ی اجتماعی استفاده کرده است و بیان کرده است که در نبود سرمایه ی اجتماعی میزان جرم و بزهکاری در جامعه افزایش پیدا می کند و فرض بر این است که چون سرمایه ی اجتماعی وجود هنجارهای رفتاری مبتنی بر تشریک مساعی را دنبال می کند انحرافات اجتماعی بالفعل بازتاب نبود سرمایه ی اجتماعی خواهد بود (فوکویاما، ۱۳۷۹: ۱۹). در این پایان نامه از داده های نسبت طلاق به ازدواج استفاده شده است؛ طلاق که با فروپاشی خانواده همراه می باشد و بوردیو خانواده را به عنوان مهمترین مکان انباشت و انتقال سرمایه ی اجتماعی می داند و روابط والدین با یکدیگر، دریافت کمک در حل مشکلات شخصی و محبت از والدین و صحبت کردن با والدین بر میزان انحرافات و بزهکاری در جامعه بسیار مؤثر است.

سوری (۱۳۸۴) از متغیر تعداد سرانه ی چک های بلامحل به ازای هر ۱۰۰۰ نفر جمعیت، سوری و مهرگان (۱۳۸۶) از میزان جرایم و سعادت (۱۳۸۷) نیز از میزان جرایم به عنوان متغیر نماینده ی سرمایه ی اجتماعی استفاده نموده اند که به علت اشتباه بودن شاخص اندازه گیری سعادت از داده های ایشان در این پایان نامه استفاده نشد.
۳-۲-۹- تفاوت سرمایه ی اجتماعی با سرمایه های دیگر
سرمایه ی اجتماعی یک محصول واسطه ای می باشد در حالی که دیگر انواع سرمایه، محصولات نهایی می باشند و همچنین سرمایه ی اجتماعی نتایج جانبی یا غیر عمدی روابط اجتماعی افراد با دیگران می باشد.
پوتنام اشاره کرده است که سرمایه ی اجتماعی در اثر استفاده شدن افزایش پیدا می کند و در اثر استفاده نشدن کاهش پیدا می کند. به این دلیل که سرمایه ی اجتماعی کالایی عمومی می باشد نمی توان برای آن حق مالکیت فردی در نظر گرفت ولی سرمایه ی های دیگر این گونه نیستند (وستلُند^[۱۱۲]، ۲۰۰۶: ۳۰).
۳-۲-۱۰- وجه تمایز سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی
تمایز بین سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی را می توان با نموداری مانند شکل ۳-۱ نمایش داد که A، B وC روابط سه فرد را نشان می دهند. سرمایه ی انسانی در نقاط تقاطع قرار دارد و سرمایه ی اجتماعی در خطوطی که این نقاط را به یکدیگر متصل می کنند قرار دارد. سرمایه ی اجتماعی و انسانی اغلب مکمل یکدیگرند. مثلاً، اگر B کودکی باشد و A بزرگسالی که پدر یا مادر B باشد، برای اینکه A به پیشرفت رشد شناختی B کمک کند، باید هم در رأس های مثلث (سرمایه ی انسانی) و هم در ضلع های مثلث (سرمایه ی اجتماعی ارتباط دهنده ی رأس های مثلث (سرمایه ی انسانی) به هم) وجود داشته باشد. سرمایه ی انسانی در اختیار A و روابط (سرمایه ی اجتماعی) در رابطه بین A و B باید وجود داشته باشد (کلمن، ۱۳۷۷: ۴۶۶).
A
B C
شکل ۳-۱: ساختار سه نفری: سرمایه ی انسانی در رأس های مثلث (نقاط تقاطع) و سرمایه ی اجتماعی در ضلع های مثلث (وصل کننده ی نقاط تقاطع به هم)
در این قسمت به اختصار، تمایز میان این دو نوع سرمایه را بیان می کنیم:
*سرمایه ی انسانی دارایی یک فرد و سرمایه ی اجتماعی دارایی یک گروه است.
*سرمایه ی انسانی رفتار اقتصادی افراد است ولی سرمایه ی اجتماعی روابط اجتماعی میان افراد است.
*سرمایه ی انسانی، سرمایه گذاری در دانش و مهارتی است که بازده ی اقتصادی می آورد اما سرمایه ی اجتماعی در مورد شبکه ها و هنجارهای اجتماعی بحث می کند که روابط بین مردم را مدیریت می کند (فیلد و همکاران، ۲۰۰۳: ۲۹).
*در سرمایه ی اجتماعی حداقل به دو نفر احتیاج داریم ولی در سرمایه ی انسانی حداقل به یک نفر نیازمندیم.
* سرمایه ی انسانی دارایی خصوصی و فردی محسوب می شود که در امر تولید به کار گرفته می شود اما سرمایه ی اجتماعی احساس مشارکت در تولید میان کارگزاران می باشد (سوری، ۱۳۸۴: ۴).
۳-۳- مبانی نظری ارتباط بین متغیرها
سرمایه ی فیزیکی با تغییر ابزارها و مواد باعث تسهیل تولید می شود و سرمایه ی انسانی با تغییر مهارت ها و توانایی افراد، کارایی کارکنان را افزایش می دهد و سرمایه ی اجتماعی با تغییر روابط میان افراد، کنش ها را تسهیل می کند.
در این بخش، به صورت نظری به ارتباط میان سرمایه ی انسانی، سرمایه ی اجتماعی و رشد اقتصادی پرداخته شده است. این بخش شامل ۵ قسمت است که عبارتند از:

1. 1. تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر سرمایه ی انسانی

1. 1. تأثیر سرمایه ی انسانی بر سرمایه ی اجتماعی

1. 1. تأثیر سرمایه ی انسانی بر رشد اقتصادی

1. 1. تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر رشد اقتصادی

1. 1. رابطه بین سرمایه ی انسانی، سرمایه ی اجتماعی و رشد اقتصادی

۳-۳-۱- تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر سرمایه ی انسانی
کلمن (۱۹۸۸)، اولین فردی است که به طور آشکارا به تأثیر سرمایه ی اجتماعی و اجتماع بر سرمایه ی انسانی پرداخت؛ هچنین بکر (۱۹۹۶)، که از بنیان گذاران مباحث سرمایه ی انسانی می باشد بر اهمیت روابط اعضای خانواده بر انباشت سرمایه ی انسانی تأکید کرده است. سرمایه ی اجتماعی بر تشکیل سرمایه ی انسانی نسل های آینده تأثیر می گذارد. بکر بیان کرده است که در مباحث سرمایه ی انسانی از تأثیر خانواده ها بر دانش، مهارت، ارزش ها و عادات کودکان نمی توان چشم پوشید. بنابراین حتی اختلاف های جزئی کودکان در سلایقشان که توسط خانواده ها دامن زده می شود در طول زمان ممکن است به اختلاف های بزرگ منجر شود (علمی و همکاران، ۸۴: ۲۸۰).
موفقیت یک کودک در خانواده از نگاه کلمن (۱۹۸۸) به سه عامل سرمایه ی مالی، سرمایه ی انسانی و سرمایه ی اجتماعی بستگی دارد: سرمایه ی مالی به میزان ثروت یا درآمد خانواده مربوط می شود که امکانات مالی را برای موفقیت و آموزش دانش آموز فراهم می کند؛ سرمایه ی انسانی تحصیلات والدین می باشد که می تواند در امر آموزش، دانش آموز را یاری کند؛ سرمایه ی اجتماعی در خانواده، اهتمامی است که والدین برای تربیت فرزندانشان بکار می برند و به ارتباط بین بچه ها و اولیا در محدوده ی خانواده مربوط می شود و این نوع سرمایه در مقایسه با سایر سرمایه ها از درجه اهمیت بالاتری برخوردار است. اگر سرمایه ی اجتماعی درون روابط خانوادگی وجود نداشته باشد، کم یا زیاد بودن میزان سرمایه ی مالی و انسانی والدین برای فرزندان چندان تأثیری نخواهد داشت. بنابراین هم سرمایه ی اجتماعی درون خانواده و هم اجتماع در تربیت سرمایه ی انسانی نسل بعد نقش دارند و برای رشد یک فرزند، والدین باید هم از شیوه های تربیتی آگاه باشد و هم برای اعمال آن شیوه ها و تربیت صحیح و مورد دلخواهشان، رابطه خوبی برقرار کنند.
کاهش سرمایه ی اجتماعی موجب افزایش هزینه مبادله در اقتصاد می شود و فعالیت های تولید را هزینه بر می کند و کسب و کار از راه غیر تولیدی و فعالیت هایی که نیاز به تحصیلات بالاتر را ندارند، افزایش می دهد. این وضعیت با همراهی ناکارآمدی دولت تشدید خواهد شد و بنابراین کاهش سرمایه ی اجتماعی مانعی برای افزایش سرمایه ی انسانی می شود (سوری و مهرگان،۸۶: ۲۱۷).
برای مطالعه ی تأثیر سرمایه ی اجتماعی بر سرمایه ی انسانی الگویی توسط چو(۲۰۰۶)^[۱۱۳]تدوین شده است: این الگو از پایه ی اقتصاد خرد برخوردار بوده است و در حقیقت الگوی سرمایه ی اجتماعی پیوندی (سطح کلان)^[۱۱۴] و ارتباط میان متغیرها را در وضعیت پایا^[۱۱۵](حالتی که تمام متغیرها ی الگو با نرخ ثابت رشد می کنند) بررسی می کند. یعنی پویایی های متغیرهای کلان اقتصادی با تصمیم (بهینه یابی) در سطح خرد تعیین می شود.
این الگو، الگوی توسعه داده شده ی لوکاس (۱۹۸۸) می باشد که در آن ارتباط دو طرفه ی میان سرمایه ی اجتماعی و سرمایه ی انسانی بررسی شده است. در این الگو، بنگاه ها منابع خود را {مخصوصاً سرمایه ی انسانی} می توانند در تولید کالاهای نهایی(مصرف) یا در انباشت سرمایه ی انسانی بکار گیرند یا به ساخت سرمایه ی اجتماعی پیوندی اختصاص دهند که فعالیت اخیر برای بنگاه هیچ درآمدی ندارد اما می تواند کارایی سرمایه ی انسانی را بالا ببرد. در این الگو فرض می شود که سرمایه ی اجتماعی اثر مثبتی بر انباشت سرمایه ی انسانی دارد اما اثر مستقیم بر تولید کالای نهایی ندارد. بنابراین سرمایه ی اجتماعی به مرور زمان بدون سرمایه گذاری جدید از بین خواهد رفت و ذخیره ی آن اثر مثبت و سرریز^[۱۱۶] بر ایجاد سرمایه ی اجتماعی جدید دارد. همچنین سرمایه ی انسانی مانند سرمایه ی اجتماعی اثر مثبت و سرریز بر انباشت خود دارد و به عنوان عامل تولیدی مهم در تولید کالای نهایی محسوب می شود. علاوه بر این فروض، چو فرض می کند که بنگاه ها به دنبال حداکثر سازی سود و خانوارها به دنبال حداکثر کردن مطلوبیت تنزیل شده در طول زندگی خویش هستند و تحولات انواع سرمایه ناشی از کنش و واکنش به حداکثر سازی خانوارها و بنگاه ها در بازار، رقابتی می باشد. سرمایه ی اجتماعی در این الگو به دلیل داشتن آثار خارجی^[۱۱۷] به عنوان کالایی عمومی در نظر گرفته شده است که از مقدار بهینه ی آن کمتر تولید می شود.
انباشت سرمایه ی انسانی در تولید کالا، انباشت سرمایه ی انسانی جدید و انباشت سرمایه ی اجتماعی مورد استفاده قرارمی گیرد.