كتاب مشهور او، شرح نهج البلاغه است كه در بين شيعيان باوجودي كه نويسنده اش فردي سنّی است، ارزش و اهميت والايي دارد. اما فارغ از مذهب نويسنده، داراي ويژگيهايي است كه آن را از ارزش و اعتبار بالايي برخورداركرده و همچنان آن را به عنوان يكي از بهترين شروح نهج البلاغه مطرح مي كند. چند ويژگي مهم آن عبارتنداز:
1.استفاده از منابع فراوان، مهم و در برخي موارد متروك
-
- استفاده از منابع گروه هاي مختلف شيعي و سني
-
- چند بعدي بودن
-
- تعصب نداشتن
-
- ذكر حوادث معاصر مؤلف
-
- ذكر وقايع صدر اسلام متناسب با كلام اميرالمؤمنين (عليه السلام)
-
- توجه ويژه به فصاحت و بلاغت سخنان اميرالمؤمنين(عليه السلام)
محور اصلي شرح نهج البلاغۀ ابن ابي الحديد، بيشتر مباحث تاريخي است؛ گر چه از مباحثي چون ادبيات، کلام، فقه، اخلاق، و انساب و … بي‌بهره نيست؛ كه دراين تحقيق، بنا به اقتضاي بحث از شرح وتفسير اين كتاب دربارۀ عبارات نهج البلاغه و در بخش‌هاي تاريخي، از اخبار آن استفاده شده است.
1.7.2.2. شرح نهج‌البلاغه( ابن‌ميثم بحراني م.679ق) )
از ابن‌ميثم بحراني دو شرح بر کتاب نهج‌البلاغه به يادگار مانده است: شرح کبير و شرح صغير. شرح کبير ابن‌ميثم بحراني از مهمترين شروح ترتيبي نهج‌البلاغه است. شرح کبير ابن‌ميثم بحراني بر نهج‌البلاغه از دو بخش کلي تشکيل شده است:
1 ـ مقدمه‌اي مفصل که قسمت عمدۀ آن درباره اصول و قواعد بلاغي است
2 ـ متن که شرح کامل نهج‌البلاغه به صورت ترتيبي است.
مؤلّفه‌هاي روش ابن‌ميثم در شرح نهج‌البلاغه را مي‌توان به دو دسته مؤلفه‌هاي پيش از شرح متن و مؤلفه‌هاي در حين شرح متن تقسيم‌بندي کرد. مؤلفه‌هاي پيش از شرح متن عبارت‌اند از: عبارت آغازين شرح، بيان سبب ورود کلام، آوردن نامه نخست يا آغازگر، ذکر تاريخ صدور کلام، مشخص کردن مخاطب يا مخاطبان کلام يا نامه امام (عليه السلام) و … همچنين مؤلفه‌هاي موجود در حين شرح موارد زير هستند: بخش‌بندي متن (در صورت طولاني بودن آن)، شرح تکه‌تکۀ هر بخش، بخش‌بندي موضوعي متن، استفاده‌هاي گوناگون و پرشمار از آيات قرآن، استفاده از احاديث پيامبر (صلي الله عليه وآله)، ائمه(عليهم‌السلام) و صحابه، استفاده از احاديث روايت شده از اميرمؤمنان علي عليه السلام در غير نهج‌البلاغه و …
1.7.2.3 . منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغه (مرحوم خويي م.1324ق)
مرحوم میرزا حبیب الله هاشمی خویی که از ایشان به «میرزا حبیب الله» یاد می کنند، در کتاب های تراجمی به نام «میرحبیب الله» مشهور است. این دانشمند فرزانه در ماه صفر سال 1324 ق دار فانی را وداع گفتند و در ضلع غربی حرم حضرت عبدالعظیم(عليه‌السلام) دفن شدند .
کتاب به سه بخش مقدمۀ مصحّح ، دیباچه ، و متن اصلی شرح تقسیم می شود . در دیباچه که قسمت بیشتری از جلد یک را به خود اختصاص داده است، خطابۀ مؤلف ، انگیزه های تألیف و ویژگی‌های شرح از زبان مؤلّف ، بخش هایی از زندگی اميرمؤمنان علی (عليه‌السلام) و ویژگی های خاص حضرت ، ترجمۀ مختصری از سید رضی آورده شده است.
مرحوم خویی برای هر یک از خطبه هایی که شرح می کند عدد قرار داده است تا از تکرار جلوگیری کند و هنگام شرح، تمام خطبه را به یکباره بیان نمی کند بلکه خطبه را تقسیم می‌کند به اجزای کوچک تر که به آنها فصل می گوید و بعد هر فصل را به طور جداگانه شرح می‌کند .
اين شرح دارای اجزای ثابتی است که در تمام طول شرح حفظ شده است که شامل اللغة، الاعراب ، المعنی ، و ترجمه می شود .
1.7.2.4. في ظلال نهج البلاغه ( محمد جوادمغنيه م. 1400ق)
شرح في ظلال نهج البلاغة، از مهمترين و برجسته‌ترين شروح نهج البلاغه به شمار مي‌رود. اين اثر پرارزش توسط شيخ محمد جواد مغنيه به نگارش در آمده است.
في ظلال نهج البلاغه، شرحي ترتيبي و متمايز از شروح پيشين خود است و اين تمايز به جهت روحيۀ ظلم ستيزي و انظلام‌ناپذيري شارح است که اين روحيه را مي‌توان در في ظلال نهج البلاغه ـ که در حوالي سال‌هاي ۱۹۷۱م، به نگارش درآمده ـ مشاهده کرد. تأثيرپذيري ايشان از دنياي جديد و همچنين جنگ‌هاي لبنان و فلسطين با اسرائيل را در لابه لاي اين شرح به وضوح و به کرات مي‌توان يافت.
سبک و شيوه کلي اين شرح اجتماعي، امروزي و متناسب با فهم عمومي از نهج البلاغه، مطابق با مقتضيات عصر حاضر است. لذا جلوه‌هاي آن را مي‌توان در خطبه‌هاي سياسي و حتي اخلاقي نهج البلاغه مشاهده كرد. ويژگي بارز شرح في ظلال را مي‌توان در اختصارنويسي، ساده نويسي و بيان حرف‌ها و سخناني جديد از دنياي امروز و ديروز دانست.
آسیب شناسی شرح فی ظلال نهج البلاغه: 1. شرح نکردن قسمت هایی از متن 2.مشخص نکردن مصدر و منبع و یا گوینده ی برخی اقوال 3. عدم توجه به منابع و اسناد سخنان امام 4. عدم بیان وجه تسمیه خطبه‌ها 5. تطویل کلام در برخی موارد 6. توضیح ندادن سخنان شریف رضی
1.7.2.5 . بهج الصباغة في شرح نهج البلاغه (علّامه شوشتري م. 1374ش)
مرحوم علامه شوشتري در سال 1320 هـ.. ق در نجف اشرف به دنيا آمد. پدر علامه، شيخ محمد کاظم شوشتري و مادرش از خانواده اي کرماني و متولد نجف اشرف بود.
بي ترديد بهج الصباغه از شرح هاي کم نظير و از جهت موضوعي بودن بي نظير نهج البلاغه است. حوزه‌هاي کاري علامه در اين اثرعبارتنداز: 1ـ تصحيح متن نهج البلاغه 2ـ مستند کردن مطالب نهج البلاغه با منابع دست اول، 3 ـ شرح عالمانه متن نهج البلاغه برحسب موضوعات 60 گانه اي که خود انتخاب کرده است.
مرحوم علامّه، از ميان همۀ شرح ها، شرح ابن ابي‌الحديد، پس از آن شرح ابن ميثم و سرانجام شرح خويي را مفصل‌تر و متين‌تر مي‌داند، ليکن به نظر ايشان، هيچ يک از آنها جامع نيست، به همين دليل، تصميم گرفتند تا شرحي جامع که مطالب تاريخي و ادبي و اخبار قوي در آن آمده باشد را بنگارند.
1.7.3 . برخي ازكتب تاريخي
تاريخ‌نگاران بسياري به بيان تاريخ زندگي اميرالمؤمنين(عليه‌السلام) و به ويژه بررسي اوضاع وشرايط دوران حكومت ايشان پرداخته‌اند؛ كه دراين تحقيق زندگي حضرت امير(عليه‌السلام) و نيز شناخت ياران ايشان جهت دست‌يابي به الگوي هريك از شاخصه‌ها، از طريق بررسي و بهره‌برداري از اين كتاب‌ها به‌دست آمده است. *[18]
1.7.3.1. وقعة صفين( نصر بن‌مزاحم م. 212ق)
اين كتاب تأليف ابوالفضل نصر بن مزاحم بن سيّار است. كتابي است تاريخي دربارۀ پيكار صفين كه به زبان عربي تأليف شده‌است.
از وجوه امتياز اين كتاب جز قدمت آن و اخذ روايات مربوط به يكي از مهمترين رخدادهاي تاريخ صدر اسلام با دو يا سه واسطه از كساني كه خود در جنگ صفين حضور داشتند، سبك و اسلوب خاصي است كه در تأليف و تدوين آن بكار رفته‌است.
مؤلف با احاطۀ كامل به واقعه صفين مدخل و مخرج موضوع را به خوبي شناخته و انبوه اطلاعات خود را در هشت جزء به ترتيب زير ساخته و پرداخته است:
مؤلّف اين اثر علاوه بر اطلاعات ارزشمندي كه در باره پيكار صفين به خواننده عرضه ميدارد، اولا بسياري زواياي مبهم زندگي اميرمؤمنان علي (عليه‌السلام) خصوصاً در دوره حكومتش را با نقل و ضبط شمار قابل توجهي از خطبه‌ها و نامههاي حضرت امير (عليه‌السلام) رهنمون ميشود. ثانيا به بسياري از امور اجتماعي و فرهنگي به ويژه نظامي پرداخته است. او گاه چنان دقيق به گزارشگري از تاكتيكهاي جنگي و رواني، شيوه آرايش سپاه، رجزها، هجوها و سوگواري‌ها و تصوير پردازي از جامهها، اسلحهها، آلات جنگي، وصف اسب‌ها و… ميپردازد كه پس از دوازده قرن مي‌توان به آساني، رخدادها، حوادث و صحنههاي اين پيكار را بازسازي كرد.
1.7.3.2. الطبقات الكبري (كاتب واقدي م.230ق)
كتاب الطبقات الكبري نوشته محمد بن سعد كاتب واقدي(م 230)از قديميترين آثار در زمينۀ طبقات و مشتمل بر تاريخ دو قرن نخست اسلامي، آگاهيهاي جامع و گستردهاي دربارۀ صحابه و تابعين و عالمان تا زمان مؤلف است.
ابن سعد در كتاب طبقات از روايات استاد خود واقدي و كتابهاي او چون وفاة النبي، ازدواج النبي، اخبار مكه و بخصوص المغازي و آثاري از كلبي، هيثم بن عدي و مدايني بهره گرفته است. مؤلّف مقيد به نقل سندها حتي در جزئياتي مانند وصف خصايص شخصي افراد است.
1.7.3.3. أنساب الأشراف (بلاذري م. 279 ق)
كتاب أنساب الاشراف، ، تاليف احمد بن يحيي بلاذري است كه مي‌توان آن را بزرگترين اثر تاريخي بر جاي مانده از سده 3 ق دانست، به رغم نامش تنها نسب نامه نيست، بلكه موضوع نسب شناسي در برابر اطلاعات گرانبهاي تاريخي و جنبۀ تاريخ نگاري آن، حجم اندكي را شامل ميشود.
اين كتاب از آن جهت كه انساب عرب را به تصوير كشيده كتاب انساب دانسته شده و از آن جهت كه اخبار و حوادث را بيان كرده كتابي تاريخي انگاشته شده است.
در واقع، أنساب الاشراف، يك دوره تاريخ سدۀ اول هجري بر مبناي «أنساب» عرب است و مي‌توان گفت كه چنين شيوهاي در تاريخ نگاري مسلمانان در سده 3 ق به گونهاي كه بلاذري در اين اثر در پيش گرفت، تكرار نشد.
1.7.3.4. الأخبار الطوال( الدينوري م. 282ق)
اخبار الطوال، اثرأحمد بن‌داود الدينوري، از نخستين آثاري است كه در تاريخ عمومي اسلام و ايران نگاشته شده است. مؤلّف تحت عناوين و سرفصلهاي تاريخي به تبيين حوادث پرداخته، و بدون ذكر سلسله اسناد در نقل حوادث، سعي در بدست دادن متني يكدست و برگزيده از اخبار تاريخي كرده است. دينوري از نقل حوادث بگونه تقطيع شده پرهيز كرده و چون به موضوعي تاريخي ميپردازد، آن را دنبال كرده و به پايان مي رساند بدين ترتيب اثر او بر پايه شيوۀ موضوعي نگارش يافت، نه بر اساس سال‌شمار.
دينوري از منابع خويش ياد نكرده و تنها در مواردي از برخي از راويان سخن گفته است.اخبار الطوال با شرح زندگي فرزندان آدم (عليه‌السلام) آغاز و با مرگ معتصم (سال 227ق) پايان مييابد.
