ضمان جریره از احکام امضایی است.
هدف از ضمان جریره همکاری ضامن با مضمون در حوادثی است که امکان دارد برای مضمون پیش بیاید و ضامن ملزم به پرداخت خسارت مالی شود هر چند در مقابل ضامن هم بعد از فوت مضمون از او ارث می برد.
ضمان جریره و بیمه مسئولیت با یکدیگر قابل مقایسه و مرتبط هستند.
-
- پیشینه تحقیق:
پیشینه ضمان جریره: در رابطه با ضمان جریره کتاب و مقاله ای مستقل تألیف نشده است همچنین پایان نامه ای در این زمینه فهرست نشده است و تنها فقها در جوامع فقهی در کتاب ارث به طور محدود به این موضوع اشاره کرده اند.
پیشینه بیمه: ابتدا فقها مسأله بیمه را تنها به صورت بیان حکم شرعی مطرح کرده اند. اولین فقیهی که در رابطه با بیمه اظهار نظر کرده ابن عابدین یکی از فقهای حنفی است که در کتاب «جهاد» باب «المستأمن» متعرض بحث بیمه شده است. در این رابطه نیز کتابی به نام مسأله ربا به ضمیمه بیمه تألیف شهید مطهری وجود دارد همچنین کتب دیگری نیز در زمینه بیمه تألیف شده است که اسامی آنها در منابع و مآخذ می آید که هیچ کدام از کتب مذکور مسأله مورد بحث در این پایان نامه را به طور جامع بررسی نکرده اند.
-
- تاریخچه موضوع:
ضمان جریره قبل از اسلام در میان اعراب وجود داشته است و پس از اسلام نیز با یک سری تغییر و تحولات پذیرفته شده است.[۱] بنابراین ضمان جریره از احکام امضایی است اما به آن شکل و صورتی که در عصر پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع) مورد استفاده قرار می گرفت در جامعه امروزی کاربرد ندارد و به طور دقیق و مشخص نمی توان گفت که ضمان جریره تا چه دوره و زمانی مورد استفاده بوده است. قانون مجازات اسلامی فعلی کشورمان از ضمان جریره نام برده است و در ماده ۳۰۷ این قانون آمده است: کسی که با عقد ضمان جریره، دیه جنایت دیگری را به عهده گرفته است، نیز عاقله محسوب می شود. باتوجه به این ماده قانونی می توان گفت که ضمان جریره اگرچه شکل و صورت عصر پیامبر(ص) را در جامعه امروزی ندارد اما به شکل دیگری همچون بیمه مسئولیت در جامعه امروزی مطرح است.
بیمه از جمله مسایل مستحدث است که در جوامع امروزی بسیار کاربرد دارد. اندیشه بیمه به معنای حمایت از شخص زیاندیده در تاریخ گذشته بشر ریشه ای دیرینه دارد این اندیشه، همچون سایر اندیشه های بنیادی نهادهای اجتماعی، ادوار و مراحلی را پشت سر گذاشته تا به صورت یک سازمان بیمه ای و دارای نظام قانونی و مقررات مدون امروزی درآمده است.
نظام بیمهای برای اولین بار در اواخر قرون وسطی در اروپا پدید آمد و اولین نظام بیمه ای که در تاریخ بیمه شناخته شده است بیمه دریایی است و اولین و قدیمی ترین سند بیمه در سال ۱۳۴۷، مربوط به بیمه باربری دریایی است. طبق این سند کشتی های باربری و کالاها در طول سفرهای دریایی از خطرها بیمه میشدند. در اثر توسعه تجارت در کشورهای مختلف، بیمه دریایی توسعه یافته است و متعاقب پیدایش بیمه دریایی، به موجب علل اقتصادی، اجتماعی و نیاز جامعه به امر بیمه، انواع دیگری از بیمه نیز پا به عرصه وجود گذاشته است و به مرور سرنشینان کشتی و دریانوردان نیز مورد بیمه قرار گرفته اند.[۲]
در ایران قبل از اسلام، بین قبایل و اقوام ساحلی خلیج فارس و جزایر نشینان خلیج مذکور و اطراف آن، نوعی قراردادهای ضمانت به وجود آمده بود که بی شباهت به بیمه دریایی نبود. به موجب این قراردادها، تجار و صاحبان کشتی در رابطه با معاملات بازرگانی که با هم داشتند پرداخت قسمتی از خسارت احتمالی در طول سفر دریایی را ضمانت می کردند که به بیمه امروزی شباهت داشت.[۳]
در نظام حقوقی و اقتصادی ایران پس از اسلام، مفهوم بیمه به اصطلاح رایج امروزی وجود نداشت به طوری که تا قرن هجده و نوزده میلادی که بیمه در اروپا، آمریکا و حتی هندوستان توسعه پیدا کرده بود اثری از بیمه و بیمه گری در نظام حقوقی و اقتصادی ایران مشاهده نمی شد. به عبارت دیگر پیدایش و رواج بیمه به مفهوم امروزی آن در ایران چندان سابقه ندارد و سابقه بیمه در ایران از حدود سال ۱۲۶۸ هجری شمسی در دوره ناصرالدین شاه شروع می شد و برای اولین بار در زمان سلطنت وی بیمه به مفهوم جدید و امروزی آن وارد فرهنگ حقوق و ادبیات ایران گردید.[۴]
-
- مفاهیم کلیدی
در این رساله برخی از مفاهیم و اصطلاحات به کار رفته است که برای درک و فهم بیش تر این مفاهیم به تعریف آن ها می پردازیم.
عاقله: دیه خطا بر عاقله است. عاقله عبارت است از: عصبه، مولای معتق، ضامن جریره و امام.
عاقله، ضامن جنایات عمد نیست، ضامن بنده مدبر و ام ولد نیست. ضامن زخم های کمتر از موضحه نیست یعنی در زخمی که به استخوان نرسد خود جانی، ضامن است اگرچه خطا باشد و همچنین عاقله ضامن جنایتی نیست که با اقرار یا با صلح ثابت شود.[۵]
عصبه: عصبه عبارت است از: مردانی که قرابت ایشان نسبت به قاتل از جانب پدر و مادر باشد یا از جانب پدر نه از جانب مادر تنها. مانند برادران و اولاد ایشان، عموها و اولاد ایشان. خواه وارث قاتل باشند که اگر بمیرد آن ها میراث می برند، خواه نه و خلاف است که پدر و جد پدری و اولاد ذکور در عصبه داخلند یا نه؟ اکثر متأخرین قائلند که داخلند.[۶]
مولای معتق: هرگاه مولایی عبد خود را آزاد کند مولا، معتِق(آزاد کننده) و آن عبد آزاد شده معتَق(آزاد شده) نامیده می شود و این آزادسازی عبد ممکن است به خاطر کفاره، نذر و یا تبرعی باشد.[۷]
ضامن جریره: کسی با رضایت و میل خویش با دیگری پیمان بندد و او را ولی خود گیرد تا ضامن جنایات احتمالی و خطایی او شود و در صورت سرزدن جنایت خطایی از ناحیه او که موجب ضرر و زیان به جان و مال دیگری شود، ضامن طبق این عقد، خسارت های حاصله را جبران و دیه او را به ولی مقتول یا خود مجروح بپردازد و شرط کند از او میراث برد، ضامن در قبال این تعهدی که می نماید از او ارث می برد اما او از ضامن ارث نمی برد مگر آنکه او نیز متقابلاً ضامن دیگری شود یعنی هر دو ضامن یکدیگر شوند.[۸]
بیمه: بیمه عقدی است که به موجب آن یک طرف تعهد می کند در ازاء دریافت وجه یا وجوهی از طرف دیگر در صورت وقوع یا بروز حادثه، خسارات وارده بر او را جبران نموده یا وجه معینی بپردازد.[۹]
بیمه مسئولیت: بیمه مسئولیت عقدی است که به موجب آن بیمه گر متعهد می شود خسارت وارده از ناحیه بیمه گذار بر اشخاص دیگر را جبران نماید. موضوع بیمه مسئولیت، خساراتی است که شخص به واسطه ارتکاب غیرعمدی بر دیگران وارد می آورد شرکت بیمه در چنین حالتی خسارت وارده را می پردازد.[۱۰]
بیمه گذار: هر شخص حقیقی و حقوقی است که نزد بیمه گر عواقب ناشی از خطرات معینی(ریسک اموال، اشخاص، مسئولیت) را بیمه می کند و در برابر آن مبلغی یکجا یا به اقساط می پردازد، بیمه گذار مسئول ایفای تعهّد منظور در قرارداد بیمه است یعنی باید نسبت به پرداخت به موقع حق بیمه اقدام نماید.[۱۱]
بیمه گر: شرکت بیمه یا سازمان فنی بیمه است که بیمه پذیر است، بیمه گر مسئول جبران تمام یا قسمتی از خسارتهای ناشی از وقوع حادثه منظور در قرارداد بیمه می باشد، به مقتضای عقد بیمه، بیمهگر ملتزم به پرداخت خسارت و زیانی است که به دنبال وقوع حادثه یا خطر بر بیمه گذار وارد می شود جبران خسارت و اندازه آن بر حسب توافقی است که بین بیمه گر و بیمه گذار انجام گرفته است.[۱۲]
بیمه شده: کسی یا چیزی است که مورد بیمه واقع می شود و اصطلاحاً موضوع بیمه نیز نامیده می شود و هر چیزی را که دارای ارزش سودمند و عقلائی باشد می توان بیمه نمود. موضوع بیمه، امری است که احتمال تحقق خطر نسبت به آن موجب انعقاد بیمه گردیده است
و خطر ممکن است متوجه به خود شخص یا مسئولیت یا مال و کالای او باشد.[۱۳]
حق بیمه: عبارت است از مبلغی که بیمه گذار تعهد می کند آن را به نحو منظور در قرارداد بیمه به بیمه گر بپردازد. حق بیمه ممکن است یکجا پرداخت شود یا به صورت اقساط. در صورتی که به صورت اقساط پرداخت شود به آن «قسط بیمه» نیز می گویند که ماهانه یا سالانه «در بیمه های بلند مدت» پرداخت می شود. حق بیمه در واقع همان «عوضی» را گویند که بیمه گذار در مقابل تعهد بیمه گر و جبران خسارت احتمالی می پردازد.[۱۴]
مبلغ بیمه ای: وجهی است که از طرف بیمه گر به بیمه گذار پرداخت می شود و اصطلاحاً آن را «عوض بیمه ای» نیز می گویند. پرداخت مبلغ بیمه ای از ناحیه بیمه گر ممکن است به صورت نقدی یا جبران خسارت به صورت ترمیم خرابی یا تعمیر وسیله، باشد مبلغ بیمه ای ممکن است یکجا به بیمه گذار داده شود یا به صورت مستمری ماهانه و سالانه.[۱۵]
نفع بیمه ای: نفع بیمه ای عبارت است از ذینفع بودن شخص بیمه گذار نسبت به بقاء مورد بیمه، به بیان دیگر بیمه گذار باید در عدم تحقق خطر موضوع بیمه ذینفع بوده باشد و وقوع حادثه لطمه مالی یا جانی بر او وارد آورد. بنابراین وجود نفع بیمه ای متضمن دو جزء می باشد یکی علاقمند بودن بیمه گذار به سالم ماندن مورد بیمه و اینکه وقوع حادثه به او زیان برساند. این دو عنصر با همدیگر ، نفع بیمه ای را تشکیل می دهند. از نظر عقلی و منطقی نیز، شخصی که تحقق خطر، زیانی به او نمی رساند در صدد تحصیل بیمه برنمی آید.
ماده چهار قانون بیمه می گوید: موضوع بیمه ممکن است مال باشد اعم از عین یا منفعت یا هر حق مالی یا هر نوع مسئولیت حقوقی مشروط بر اینکه بیمه گذار نسبت به بقای آنچه بیمه می دهد ذینفع باشد و همچنین ممکن است بیمه برای حادثه یا خطری باشد که از وقوع آن بیمه گذار متضرر می شود.
بیمه نامه: سندی است که عقد بیمه و شرایط بیمه در آن نوشته می شود، بیمه نامه از ارکان عقد بیمه نیست بلکه سند اثبات کننده بیمه است و عنصر مقوّم عقد بیمه نمی باشد و اگر عقد بیمه ای، علیرغم فقدان آن صورت پذیرد باطل نخواهد بود.
بیمه نامه سندی است که مشخصات مورد بیمه اسم بیمهگر و بیمهگذار، میزان تعهدات و حقوق طرفین عقد بیمه، حادثه و خطر مورد قرارداد بیمه، شروع و خاتمه مدت اعتبار، معلق و بیاعتبارشدن قرارداد و نحوه تصفیه خسارت با وضوح کامل در آن قید می گردد.
به موجب قانون بیمه ایران کلیه بیمه نامه ها باید متضمن این موارد باشد و این موارد شرایط عمومی بیمه محسوب می شود. شرکت های بیمه در فرم بیمه نامه قسمتی از شرایط عمومی بیمه نامه را چاپ می کنند و قسمت دیگر با دست یا ماشین تحریر پر می شود که آن را شرایط ویژه بیمه نامه می گویند.
الف - شرایط عمومی که جهت تعیین تکلیف مواردی مثل موضوع بیمه، خطرهای بیمه شده، خطر و خسارت خارج از تعهد بیمه نامه، مدت، نحوه اعلام خسارت، مبنای ارزش بیمه، پرداخت خسارت، فسخ و ابطال و … در بیمه نامه ذکر می شود.
ب - شرایط خصوصی بیمه نامه - شرایط خصوصی در جهت تکمیل شرایط عمومی به کار گرفته می شود و طبق آن تعهدات و حقوق ناشی از قرارداد بیمه ای نسبت به بیمه گذار یا مورد بیمه مشخص می شود مثل نام و مشخصات بیمه گذار، مبلغ سرمایه، محل مورد بیمه، میزان حق بیمه، نحوه پرداخت، تاریخ شروع و خاتمه قرارداد بیمه، تاریخ صدور و نهایتاً شرایط مخصوص یا ویژه که حسب ضرورت و با توافق طرفین در محل خاصی از بیمه نامه ذکر و یا به موجب یک برگ الحاقیه جداگانه تنظیم می شود.[۱۶]
قانون بیمه ایران در مورد موضوعاتی که باید به طور صریح در بیمه نامه درج گردد چنین حکم می کند. «ماده ۳ - در بیمه نامه امور ذیل به طور صریح قید شود.
۱- تاریخ انعقاد قرارداد
۲- اسم بیمه گر و بیمه گذار
۳- موضوع بیمه
۴- حادثه یا خطری که عقد بیمه به مناسبت آن به عمل آمده است
۵- ابتدا و انتهای بیمه
۶- حق بیمه
۷- میزان تعهد بیمه گر در صورت وقوع حادثه[۱۷]
فرانشیز: و آن عبارت است از: سهم بیمه گذار از خسارت احتمالی به صورت ثابت یا متغیر یا ترکیبی از آنها که خود بیمه گذار باید بپردازد. فرانشیز همان میزان معینی از خسارت است که بیمه گر از جبران آن معاف می باشد مثلاً اگر فرانشیز بیمه ای یک هزار ریال بوده باشد و در صورتی که خسارت وارده بر کالا یا مال بالغ بر ششهزار ریال گردد شرکت بیمه از پرداخت یک هزار ریال معاف بوده و فقط نسبت به پنج هزار ریال تأمین خسارت خواهد کرد. هدف و منظور از فرانشیز (حد اغماض) حذف خسارات جزئی و علاقمند کردن بیمه گذار به مراقبت از مال بیمه شده و جلوگیری از طرح دعاوی جزئی و کم اهمیت می باشد. حد اغماض ممکن است چند درصد مال بیمه شده بوده و یا اینکه مبلغ ثابتی برای آن معین گردد. فرانشیز میزان خسارتی است که به عهده خود بیمه گذار بوده و بیمه گر نسبت به آن الزام و تعهدی ندارد.[۱۸]
