چالش‌های واگویی داستانهای قرآنی:
با وجود اهمیت و جایگاه ادبیات داستانی و مخصوصاً ادبیات دینی در شکلگیری شخصیت کودکان، وضعیت این پدیده در کشور ما رضایتبخش نبوده و متخصّصان ادبیات کودکان، به روش های مختلف، این نارضایتی را بیان کردهاند:
- ناآشنایی مؤلفان و ناشران با دنیای کودک و سفارشی نوشته شدن بیش از ۵۰ درصد کتابهای کودکان.[۵۴۳]
- عدم نیازسنجی دینی مخاطب کودک و نوجوان: با نگاهی به بازار آشفته کتاب میبینیم که جوانان ما به علت نبودن سیستم آموزشی صحیح در اولین برخورد با کتابهای موجود و تنّوع افکار و ایدئولوژیهای متفاوت توحید و شرک، راه خود را گم میکنند.[۵۴۴] لذا نویسندگان مبانی ادبیات کودکان و نوجوانان معتقدند که نیازسنجی دینی مخاطب کودک و نوجوان در آموزش مسائل دینی و تولید آثار ادبی، یک اصل بسیار مهم و ضروری است و داشتن پیشزمینههای ذهنی از مسائلی چون مسائل طبیعی و ماورای طبیعی، مفاهیم انتزاعی مانند آزادی، عدالت، خوبی، بدی و موضوعاتی مانند بهشت و جهنم و … بسیار ضروری است. مثلاً نوشتن داستانهایی درباره قوم لوط برای کودکان میتواند بیشتر جنبه بدآموزی داشته باشد و یا پرداختن بیش از حد به جنگها و خونریزیها برای کودکان، گذشته از غیر رحمانی نشان دادن چهره دین، میتواند موجب آفت و آسیبهای روانی در مخاطب شود.[۵۴۵]
- عدم توازن آثار در همه زمینه ها: از مشکلات به کار رفته در داستانهای کودکان میتوان به عدم توازن آثار در همه زمینه ها و مغفول ماندن برخی از جنبه ها از دید نویسندگان اشاره کرد. به طوریکه تنها آثار اندکی با الهام از احادیث برای بچه ها نوشته شده است. همچنین در این خصوص، حتماً باید احادیث معتبر، مدّ نظر نویسندگان باشد؛ چرا که ممکن است داستانهای برگرفته از احادیث ضعیف، کودکان را خشن، مغرور و با تعصّب، بار بیاورد که حاضر به پذیرش هیچ گفتمانی نباشند و خود را حقّ مطلق بپندارند.[۵۴۶] از نمونه های عملی برگرفته از احادیث که به خوبی از عهده این کار برآمده اند، میتوان به داستان راستان شهید مطهری اشاره کرد. شهید مطهری در مقدمه جلد دوم داستان راستان عنوان میکند که هر دو جلد، غالباً از کتب احادیث اقتباس شدهاند، اما منحصر به داستانهای احادیث نیستند. کتب تاریخ نیز مورد استفاده قرار گرفته‌اند و نویسنده از خود، چیزی بر اصل داستانها نیفزوده؛ ولی در حدود قراین احوال، داستان را پرورش داده است.[۵۴۷]
- عدم رعایت باورپذیری: یکی دیگر از مشکلات اینگونه آثار، رعایت نکردن باورپذیری است. برخی از متخصّصان، اصل باورپذیری را یکی از ویژگیهای مهم در ادبیات کودکان و نوجوانان میدانند که نویسنده باید به آن توجه داشته باشد. توجه به سنّ کودک در بیان معجزات و مسائل خارق العاده و حتّی کرامات، از مصادیق بارز عقلانی جلوه دادن دین است. افراط و تعصب نسبت به یک شخص یا موضوع، از معضلاتی است که با اصل عقل در تضاد است ولی از سوی برخی از نویسندگان مورد استفاده قرار گرفته است. در حالیکه نویسنده باید این موضوع و یا روایت را با بهره گرفتن از علوم و ابزارهای گوناگون به ویژه علم کلام، سنجیده و مشخص سازد که آیا طرح چنین مواردی برای مخاطب کودک و نوجوان مناسب هست یا خیر.[۵۴۸]
- دانشمحوری صرف: دانشمحوری، یکی دیگر از معضلات داستانهاست. از آنجا که اینگونه آثار، از نظام و سیاست آموزشی، از ارزشهای حاکم بر جامعه، مدرسه، والدین و رسانه های ارتباط جمعی تأثیر پذیرفته، تنها به افزایش معلومات و اطلاعات کودک و نوجوان میاندیشند و به جای «احساسمدار»، «اطلاعاتمدار» هستند.[۵۴۹] چنانچه در بررسی شعر دینی کودک میتوان دریافت که بیشتر اشعار، به جای اینکه به شعر نزدیک باشند، به شعار نزدیک هستند.[۵۵۰] بنابراین، کتاب مذهبی، کتابی نیست که اطلاعات مذهبی را ارائه کند؛ آفتی که در برخی آثار دیده میشود، این است که در اینگونه آثار، اصل بر این است که به جای حس مذهبی، ایمان و باور مذهبی، سواد مذهبی بچه ها بالا رود. در صورتیکه کتاب مذهبی، کتابی است که وقتی بچههایی که در محیطهای غیر مذهبی بزرگ شدهاند، آن را میخوانند، از آن تأثیر مثبت بگیرند.[۵۵۱]
از دیگر نمونه های بارز نارضایتی متخصّصان از وضعیت موجود، میتوان به صورت اختصار، به موارد ذیل اشاره نمود:
- تساهل و تسامح وزارت ارشاد در اعطای مجوز به این نوع کتاب‌ها.
- عدم تحقیق بایسته پژوهشگران حوزوی در مقوله فراهم آوردن مواد خام برای نویسندگان و هنرمندان.
- آموزشمدار بودن به جای لذّتآفرینی.[۵۵۲]
پیشنهادهایی برای رفع نواقص داستانهای قرآنی رده سنّی کودکان
با توجه به آنچه پیرامون مشکلات موجود در حوزه تألیف داستانهای قرآنی رده سنّی کودکان، پیشنهاد میشود:
- اهتمام در تألیف داستانهای با مضامین قرآنی: با توجه به کمبود داستانهای الهام گرفته از آیات قرآنی و ظرفیت بالای این اثر گرانبها، لازم است نویسندگان به انتشار آثار داستانی با درون مایه های قرآنی اهتمام ویژهای به خرج دهند.[۵۵۳]
- استفاده از احادیث و زندگی بزرگان دینی در خلق آثار: افزون بر قصههای قرآن، احادیث، زندگی ائمه:، صحابه، دانشمندان، متفکّران و مبارزان مسلمان و حماسههای دینی نیز میتوانند منبعی برای خلق داستانهای کودکان و نوجوانان به شمار روند.[۵۵۴] بی تر‌دید تألیف چنین آثاری، نیاز عصر امروز به معرفی الگوهای عملی، را تأمین میکند.
- به روز نمودن آثار، جهت غلبه بر تهدیدهای عقیدتی عصر اطلاعات: با توجه به روبهرو شدن کودکان و نوجوانان با انواع تهدیدهای عقیدتی و اعتقادی از سوی برخی شبکه های ماهوارهای و اینترنت که مقتضای عصر اطلاعاتی است، لازم است نویسندگان و ناشران، به انتشار آثار اصیل و هنری در خصوص بیان مبانی اعتقادی و عبادی (به خصوص اصول و فروع و مبانی دین)، خوانندگان جوان را برای روبه رو شدن با اینگونه مسائل، آگاه و آماده کنند.[۵۵۵]
۲-۶-۱-۳- شعر و سرود
دنیای کودکی، دنیای عواطف و احساسات، تخیّل و خیالپردازی و بازی است. از اینرو کودک، ارتباط عمیقی با هنر و خصوصاً رابطه تنگاتنگی با شعر و موسیقی دارد.[۵۵۶] جذّابیت شعر و موسیقی برای کودکان را میتوان از عکسالعمل آنان نسبت به اشعار و آهنگهای مختلف مشاهده نمود. چنانکه علاقه مندی کودکان به تولید عبارات موزون و تمایل و اشتیاق آنان به بازیهای کلامی، در گفتگوهای روزانه اغلب آنان، مشهود میباشد.[۵۵۷]
جاذبه شعر و عبارات منظوم برای کودکان به صورتی است که حتّی گاهی معنی آنچه را که میگویند مورد توجه قرار نمیدهند. از اینرو اشعار بیمعنی مثل « اَتَل مَتَل توتوله» که تنها نفس بازی، مقصود است بدون اینکه معنایی را القا کند، در میان کودکان، مورد استقبال قرار دارد.[۵۵۸]
نظر به اینگونه جنبههاست که تربیت کودکان، ما را بر ضرورت دقّت فزاینده به اشعار و سرودهای کودکان حتی از سالهای آغاز کودکی وادار مینماید. چنانکه لازم است با وجود استقبال کودک از اشعار مهمل و بهصرف ویژگیهایی مثل موسیقی و بازی کلامی، اینگونه اشعار (همچنین لالاییهای کودکان) را نیز با مضامین عاطفی، انسانی، اخلاقی مناسب و درخور توان کودک و متناسب با آموزههای قرآنی، همراه سازیم که این نیاز به بازسازی محتوایی اشعار مورد علاقه کودک با حفظ ویژگیهای تکنیکی و هنری دارد.[۵۵۹]
پیامبر۶و ائمه:نیز به نقش برجسته شعر در تعلیم و تربیت، توجه داشته و به وسیله اشعار زیبا، مضامین تربیتی را هر چه شیرینتر و دلپذیرتر به مخاطبین خود منتقل نمودهاند. چنانچه نقل شده که هنگامیکه امام حسن مجتبی۷در دوران طفولیت بود، مادرش حضرت فاطمه سلام الله علیها، ایشان را سرگرم نموده و او را بالا و پایین می‌انداخت و در آن حال با بهرهگیری از سرودهای پرمحتوا، در تربیت و پرورش روح و جسم آن حضرت به اینوسیله تلاش میکرد. از جمله میفرمود:
اَشبِهْ اَباکَ یا حَسَنْ وَاخلَعْ عَنِ الحَقِّ الرَّسَنْ
ای حسن! شبیه پدرت باش و حق را صریح بیان کن.
وَاعبُدْ إلهاً ذا المِنَنْ وَ لَا تُوَالِ ذَا الْإِحَن
خداوند بخشنده را ستایش نما و با کینه توزان و ستمگران دوست مباش.
و آن بانوی بزرگوار برای فرزندش حسین۷نیز، این گونه می‌خواند:
| أنْتَ شَبِیهٌ بِأَبِی لَسْتَ شَبِیهاً بِعَلِی |
تو شبیه پدرم هستی و شبیه علی نیستی[۵۶۰]
۲-۶-۱-۳-۱- چگونگی استفاده از شعر و سرودهایی با مفاهیم قرآنی
مربّی قبل از آموزش قرآن و سورههای قرآنی به کودکان، میتواند ابتدا از طریق شعر، قرآن را به کودکان معرفی کرده و آنها را با برخی از آداب تلاوت قرآن آشنا سازد. این امر سبب درک بیشتر آنان از مفاهیم قرآنی میشود و چون این آشنایی از طریق شعر بوده، برای آنان بسیار جذاب و خوشایندتر خواهد بود. به نمونه‌های ذیل توجه نمایید:
نمونه‌ای از اشعار قرآنی در مورد اهمیت قرآن
بهترین راهنما
با قرآن خو بگیر یاری از او بگیر
آیه هایش بخوان پند و نیرو بگیر
بهترین یار ماست همدمی باوفاست
این کتاب خدا بهترین راهنماست
بنابراین لازم است مربّی، قبل از اینکه سورهای از قرآن را به کودک آموزش دهد، چند شعر مناسب با محتوای آن سوره را انتخاب کند تا به وسیله آن، در کودک، انگیزه بیشتری برای شنیدن سوره موردنظر ایجاد شود. چون کودکان، شعر را زیاد تکرار میکنند، معمولاً مفاهیم شعرها ماندگارترند. لذا لازم است اشعار ساده، صحیح و پرمحتوایی متناسب با مفاهیم قرآنی انتخاب کرد. به نمونه‌های ذیل توجه نمایید:
سوره توحید
بگو خدا بی همتاست او خالق انسان‌هاست
خدا که چاره سازه از همه بی نیازه
او بچه کسی نیست کسی هم بچه‌اش نیست
حالا بگو تو دنیا کسی هست شبیه خدا
صد آفرین مرحبا شبیه نداره خدا
سوره کوثر
یک روزی روزگاری آدم‌های خیلی بد
رسول را اذیت کردن گفتن که ای محمد
