یکی از عمده‌تر‌ین منابع تولید کننده این عوامل سنگ‌های معادن و غبارهای آتشفشانی می‌باشند ولی در کنار این ها انسان خود به اشکال مختلف مانند صنایع رنگرزی، آبکاری فلزات و باطری سازی در انتشار فلزات سنگین نقش دارد (زر افشان، ۱۳۷۱).
شایان ذکر است که بررسی میزان این عناصر سنگین در مناطقی که انسان ها بیشتر با آن مربوط اند مانند محیط کار، محل سکونت، پارکها، زمین های کشاورزی و… از نظر مقایسه‌ای می‌تواند باعث دریافت اطلاعات جامع تر و راه کار مناسبی در نحوه استفاده از این محیط ها و منابع موجود و بهینه کردن و ارتقاء سطح سلامتی انسان و بهبود محیط زیست پیرامون گردد.
شهرستان سبزوار به علت قرار داشتن در مسیر تهران-مشهد و مسیر جاده ابریشم محلی پر تردد و نیز به لحاظ جمعیتی و گسترش شهری دارای جایگاه ویژه ای در استان خراسان رضوی و نیز از نظر پیشرفت تکنولوژی و صنعت روند رو به رشدی را دارا می باشد که این عوامل باعث گردیده این منطقه از دیدگاه زیست محیطی مخصوصا از نظر آلودگی زیستی مورد اهمیت و بررسی قرار گیرد، لذا با توجه به اهمیت موضوع، مطالعه تجمع فلزات سنگین در خاک منطقه به منظور پایش بررسی میزان آلودگی، جهت ارائه راهکارهای مختلف با هدف کاهش این آلودگی ها و احیای کارکردهای از دست رفته این منطقه ضروری به نظر می رسد. از این رو در این تحقیق سعی بر آن شد تا با بررسی میزان آلودگی فلزات سنگین در شهرستان سبزوار، راهکارهای بهینه در جهت حفاظت از آن و نحوه کنترل ورود آلاینده های مختلف، بویژه فلزات سنگین به آن ارائه گردد.
۱-۱-۱- اهداف تحقیق:

• • بررسی و تعیین میزان  غلظت عناصر سنگین سرب، روی، مس، منگنز، کروم و نیکل در اعماق مختلف خاک های سطحی در فصول مختلف سال

• • مقایسه تجمع غلظت عناصر سنگین مورد مطالعه در ایستگاه های مختلف با بهره گرفتن از شاخص های مختلف

• • مقایسه میزان غلظت  عناصر سنگین مورد مطالعه در منطقه مورد مطالعه با استانداردهای جهانی

• • بررسی رابطه بین پارامترهای مورد مطالعه و میزان غلظت عناصر سنگین

• • شناخت منایع آلاینده منطقه مورد مطالعه

۱-۱-۲- فرضیات تحقیق:

• • میزان متفاوتی از غلظت عناصر سنگین در اعماق مختلف خاک های سطحی در فصول مختلف سال وجود دارد.

• • شاخص های تجمع عناصر سنگین در ایستگاه های مختلف، نشان دهنده تجمع متفاوت عناصر در ایستگاه های مختلف می باشد.

• • میزان غلظت  عناصر سنگین در منطقه مورد مطالعه از استانداردهای جهانی بالاتر است.

• • پارامترهای مورد مطالعه بر میزان غلظت عناصر سنگین تاثیر دارند.

۱-۱-۳- سؤالات تحقیق:

• • میزان عناصر سنگین نیکل‌، کروم، منگنز، روی، مس و سرب در منطقه مورد مطالعه چقدر می‌باشد؟

• • آیا میزان عناصر سنگین نیکل‌، کروم، منگنز، روی، مس و سرب در مناطق منطقه مورد مطالعه با هم تفاوت دارد ؟

• • آیا میزان غلظت عناصر سنگین نیکل‌، کروم، منگنز، روی، مس و سرب در فصول مختلف با هم تفاوت دارد ؟

• • آیا میزان عناصر سنگین نیکل‌، کروم، منگنز، روی، مس و سرب در عمق های مختلف با هم تفاوت دارد ؟

• • آیا میزان عناصر سنگین نیکل‌، کروم، منگنز، روی، مس و سرب بین منطقه مورد مطالعه با منطقه بکر (حد استاندارد) تفاوت دارد ؟

• • در صورت اختلاف مقدار عناصر سنگین نیکل‌، کروم، منگنز، روی، مس و سرب با حد استاندارد چه راهکارهای باید انجام داد تا از لحاظ زیست محیطی و سلامتی انسان به سمت حد مطلوب پیش برود ؟

۱-۲- آلودگی زیست محیط
آلودگی اصطلاحی است که معنای آن برای افراد گوناگون تفاوت می کند یک تعریف بخردانه می تواند این گونه بیان شود که آلودگی عبارت است از ” مقدار بیش از حد مجاز چیزی در مکانی نا مناسب". این مطلب می تواند بطور کامل در بر گیرنده مواد طبیعی هم باشد.

تعریف سازمان بهداشت جهانی(WHO) از آلودگی این چنین است:
وجود موادی در بسترهای محیط زیست (آب، هوا، خاک) اعم از ذرات، مواد شیمیایی و بیولوژیکی به میزان شدت، حالت و مدتی که اثر نامطلوب بر سلامت انسان، حیوان و گیاه می گذارد و یا مانع استفاده بهینه از آن محیط گردد، آلودگی خوانده می شود.
از منابع آلودگی می توان به فرآوری و کاربرد فلزات اشاره نمود. فلزات گروه ۱۰-۱۴ جدول مندلیف در مقایسه با فراوانی آنها مصرف زیادی داشته و درجه های متغیری از مسمومیت زایی دارند. این عناصر ممکن است در حین معدنکاری و دیگر عملیات فرآوری به شکل انحلال پذیر و یا غبار در اتمسفر و یا بصورت ته نشست در خاک رها شوند. مثلا هنگام استخراج روی، آلودگی بسیار مسمومیت زای کادمیوم ممکن است رخ دهد زیرا اغلب با هم یافت می شوند.
۱-۳- آلودگی محیط زیست شهری
آلودگی محیط های شهری از اهمیت ویژه ای برخوردار است زیرا بیشتر جمعیت جهان در این محیط ها زندگی می کنند. آلودگی شهری از منابع زیادی ناشی شده و وسایل نقلیه موتوری در حال حاضر مهمترین منبع هستند. در بسیاری از مناطق شهری، شستشوی محوطه کارخانه ها منجر به آلودگی می گردند، حتی در شهرهای مدرن در بسیاری از کشورها اگرچه صنایع از مناطق شهری خارج شده اند فعالیت های صنعتی گذشته، سرزمین های آلوده ی وسیعی را باقی گذارده است. بعلاوه در بسیاری از مناطق شهری سوخت های فسی
لی همچنان برای گرم کردن خانه ها استفاده می شود. آلودگی در محیط های شهری می تواند از استفاده کود در پارک ها و فضاهای سبز شهری، باغ ها، استفاده از افت کش ها، آتش سوزی باغ ها، آتش بازی ها ناشی شده که در آلودگی خاکها و اتمسفر می افزایند. یک منیع دیگر آلودگی شهری دفع پسماندها و زباله ها در باغ ها و مناطق باز و سوزاندن کنترل نشده است. بسیاری از آلاینده ها از منابع شهری حاصل شده و عناصر بسیاری نیز در خاک شهرها و مناطق اطراف آنها تجمع می یابند(جدول۱-۱ )(کرباسی و بیاتی، ۱۳۸۶).
۱-۴- اهمیت خاک
خاک ها در تداوم حیات و در تکامل و حتی در پیدایش حیات نیز تاثیر عمده به جای گذاشته اند، و نیز فعالیت های دیگری نیز که شاید در پیدایش و تکامل حیات اهمیت شایانی داشته است، انجام داده اند که از جمله آنها می توان به نکات زیر اشاره نمود:
* حفاظت ملکول های آب از تجزیه شدن توسط پرتو فرابنفش
* در اختیار قرار دادن فسفات ها و یون های فلزی حدواسط
* پایین نگهداشتن پتانسیل اسمزی آب
* تامین قابلیت جذب نسبتا زیاد کاتیون های اصلی در نسبتی مشابه با ترکیبات گیاهان و جانوران
* تامین محلول غنی در کاتیون ها
جدول۱-۱- فلزات در محیط های شهری و اطراف آنها (کرباسی و بیاتی، ۱۳۸۶)

نشانه های جسمانی را مشکل تر می توان تشخیص داد ، زیرا در حالی که شرایط کاری معینی با بیماری ها و ناراحتی های جسمانی معینی همراه هستند، اما دشو.ار میتوان فهمید که این ناخوشی ها تا چه اندازه نتیجه دیگر جنبه های زندگی شخص هستند با این حال شواهد مدارک پژوهشی نشان داده اند که همواره رابطه بین استرس شغلی و نشانه ها و بیماری های جسمانی معینی وجود دارد یکی از عمومی ترین نشانه های بیماری جسمانی مرتبط با استرس شغلی بیماری های قلبی – عروقی است
نشانه های رفتاری به دو دسته تقسیم می شوند : دسته اول نشانه هایی هستند که می توان گفت بطور مستقیم متوجه خود فرد شاغل است این دسته شامل رفتارهایی است مثل خود داری از کار کردن ، پر خوری یا بی اشتهایی، رفتارهای ستیزه جویانه در برابر همکاران یا اعضای خانواده و بطورکلی مشکلات میان فردی دسته دوم از نشانه های رفتاری پیامدش به سازمان یا تشکیلات اداری بر می گردد، از جمله غیبت از کار، رها کردن شغل ، افزایش حادثه ها ناشی از کار فقدان بهره وری (آر راس، راندال، ۱۹۹۷).

۲-۴-۳٫ پیامدهای استرس

پیامدهای استرس را می توان به دو بخش عمده پیامدهای فردی و پیامدهای اجتماعی تقسیم کرد:
پیامدهای فردی: پیامدهای فردی نتایجی هستند که عمدتاً بر فرد اثر می گذارند.هر چند ممکن است سازمان نیز به طور مستقیم یا غیر مستقیم از این پیامد متاثر می شود، ولی این فرد است که بهای اصلی را می پردازد. پیامدهای فشار عصبی را می توان به سه گروه رفتاری، روانی و جسمانی تقسیم کرد:
پیامدهای رفتاری؛ پیامدهای رفتاری فشار عصبی واکنشهایی هستند که ممکن است باعث ایجاد آسیب به فرد یا دیگران شوند.یکی از این نوع رفتارها سیگار کشیدن است. حادثه آفرینی، خشونت و به هم خوردن اشتها نیز از جمله پیامدهای رفتارهای فشار عصبی می باشند.
◦پیامدهای روانی؛ پیامدهای روانی فشار عصبی بستگی به سلامت جسمانی- روانی فرد دارند.هنگامیکه اشخاص در محیط کار با فشار عصبی شدیدی مواجه می شوند، ممکن است دچار افسردگی، پرخوابی یا بی خوابی شوند. ممکن است فشار عصبی باعث بروز مشکل خانوادگی و ناراحتیهای نیز بشود.
پیامدهای جسمی؛ فشار عصبی ممکن است باعث بروز بی نظمیهای جسمی نیز بشود. پیامدهای جسمی فشار عصبی بر وضع جسمی فرد اثر می گذارند. به عوان مثال، بین ناراحتی و حمله قلبی با فشار عصبی رابطه وجود دارد. سایر پیامدهای ناشی از فشار عصبی شدید عبارتند از: سردرد، کمردرد، زخم معده و ناراحتی های معده، ناراحتی های پوستی مانند جوش صورت و کهیر.
پیامدهای سازمانی: فشار عصبی پیامدهایی دارد که اثر مستقیم بر سازمان دارند:
◦عملکرد: یکی از پیامدهای واضح فشار عصبی شدید، کاهش عملکرد مناسب و درست است. این کاهش در مورد کارگران اجرایی بصورت کیفیت ضعیف کار و افت بهره وری متجلی می گردد و در مورد مدیران ممکن است به معنی تصمیم گیری غلط و یا برهم خوردن روابط کاری با دیگران به دلیل عصبانیت و ناسازگاری باشد.
کناره گیری: کناره گیری نیز می تواند نتیجه فشار عصبی باشد.مهمترین انواع کناره گیری عبارتند از غیبت و استعفاء. اشخاصی که برای مقابله با فشار عصبی ، دوران سختی را در محیط کار می گذرانند احتمالاً بیشتر بیمار می شوند و یا به منظور پیدا کردن سازمان بهتری، به ترک سازمان خود می اندیشند.

طرز تلقی ها: یکی دیگر از پیامدهای مستقیم سازمانی فشار عصبی کارکنان به طرز تلقی مربوط می شود. همانطور که اشاره شد، رضایت شغلی، روحیه، تعهد سازمانی، همزمان با انگیزش فرد از فشار عصبی صدمه می بینند.
واماندگی: واماندگی یک احساس عمومی تحلیل رفتگی است و هنگامی بوجود می آید که فرد احساس کند فشارهای خیلی زیادی را تحمل می کند و منابع رضایت نیز خیلی کم می باشند. در این مرحله، ممکن است فرد کم کم از رفتن به سر کار احساس وحشت کند، ممکن است وقت زیادی را صرف انجام کار کند ولی موفق به انجام کار کمتر شود و ممکن است ناتوانی فکری و جسمی از خود نشان دهد (مورهد، ۱۳۸۶)

۲-۴-۴٫ عوامل مؤثر بر استرس شغلی

عوامل استرس زا را می توان به ۶ طبقه اساسی به شرح زیر تقسیم نمود:
الف) عوامل درونی خود شغل
ب ) نقشهای سازمانی
ج ) روابط کاری نظیر ارتباط با سرپرستان، همکاران و زیر دستان
د ) مسائل مربوط به توسعه کار
ه ) عوامل سازمانی نظیر ساختار و جو سازمان، و محیط سیاسی آن
و ) تداخل کار با مسائل خانوادگی
در ادامه به توضیح هر یک از این موارد می پردازیم.
الف) ویژگی های درونی خود شغل
این عوامل استرس زا با عملکرد وظایف خاصی که شغل فرد را شکل می دهند که گاهی از آن به‏عنوان عوامل محتوای موضوع» یاد می شود، عوامل محیط کاری و عوامل مربوط به جدول زمانی کار، مرتبط می‏باشد. این عوامل استرس زا شامل متغیرهایی نظیر سطح پیچیدگی شغل، تنوع وظایفی که فرد انجام می‎دهد، میزان آزادی عمل وکنترلی که افراد روی سرعت و زمان بندی کار خود دارند و محیط فیزیکی انجام کار می شوند در ادامه به تشریح این عوامل می پردازیم.
آلودگی صوتی: شرایط کاری ضعیف (نظیر سرو صدا و حرارت زیاد) می توانند اثرات تعیین کننده بسیار مهمی روی سلامت فیزیکی و روانی کارمند داشته باشند. هر چند اصوات خاصی نظیر موسیقی، به زندگی فرد معنا بخشیده و موجب محکمتر شدن فرهنگ و جامعه می شود، اما از اصوات ناخواسته، بعنوان سرو صدا یاد می شود. سرو و صدای بیش از اندازه (تقریبا ۸۰ دسیبل) و مداوم می‏توانند با کاهش میزان تحمل کارمند در برابر سایرعوامل استرس شده و بطور نا مطلوبی بر انگیزش فرد انتظار این سزو صدا را دارد ،در مقایسه با شرایطی که در آن ،این سرو و صدا غیر قابل پیش بینی و یا غیر قابل انتظار است ،عامل استرس زای ضعیف به حساب می آید ،به علاوه تغییر در سطوح سرو وصدا می‏توانند به طور با لقوه نسبت به سطوح ثابت سرو صدا ،عامل استرس زای قوی تر باشد (شفیعی، ۱۳۸۶).
حجم کار: مقدار کاری که باید توسط فرد انجام گیرد ،عامل استرس زای دیگری برای بسیاری از کارکنان می‏باشند هم حجم کاری کم وهم حجم کاری زیاد می توانند منجر به استرس روانی و فیزیکی گردند. حجم بهینه ای از کار برای هر فرد وجود دارد.هر گونه انحراف ار این میزان بهینه،(چه در جهت بالا و چه در جهت پایین) ،می تواند منجر به ایجاد استرس گردد. همچنین تمایز قائل شدن میان حجم کاری یا حجم کاری کم ازلحاظ کمی و کیفی بسیار مهم است . حجم کاری کمی اشاره با میزان خالص کار مورد نیاز و چارچوب زمانی تکمیل انجام کار دارد (سایبان فرد،۱۳۸۱).
الزام به کار کردن تحت فشار ،اضطراب و افسردگی مرتبط است.همچنین حجم کم کاری از لحاظ کمی نیز بعنوان عاملی استرس زا در نظر گرفته شده است ،بگوئنه ای که عدم وجود چالش ناشی از کارهای روتین و تکراری منجر به اضطراب ،افسردگی و عدم رضایت شغلی میگردد.حجم کاری کم و یا حجم کاری زیاد ممکنست ناشی از جریان نامنظم کاری باشد که تحت کنترل کارگر نیست،نظیر نیازهای بازار و درخواست‏های فصلی ،حجم کاری کم و حجم کاری زیاد کیفی نیز می توانند منابع موثری برای فشار روانی بوده و با عکس العمل های موثر افراد نسبت به مشاغل‏شان مرتبط می باشند.حجم کاری کیفی زمانی اتفاق می افتدکه افراد معتقد باشند،آنها دارای مهارت‏ها و یا ظرفیت‏های لازم برای انجام رضایت بخش وظایف شغلی شان نبوده و این امر با سطوح پایین عزت نفس نیز مرتبط باشد.حجم کاری کم از لحاظ کیفی نیز می تواند به اندازه حجم کاری و یا تو سعه کامل توانایی های بالقوه داده نشود، این امر منجر به عدم رضایت شغلی، انگیزه پایین و جابجایی بالای کارکنان می شود. تکنولوژی جدید و افزایش اتوماسیون در صنعت نیز می‏تواند منجر به ساذه شدن کار و مشاغلی تکراری گردد که اینگونه مشاغل از لحاظ حجم کاری ،استرس زا می باشند.اگرچه کارهایی که نیازمند تلاش و جنب و جوش زیادی هستند، استرس زا می بتشند، کارهای خسته کننده، تکراری و یکنواخت نیز می توانند برای سلامت فیزیکی و روحی ،بسیار مضر باشند.فقدانانگیزه ،استفاده نکردن از مهارتها ،خستگی و بی حوصلگی ،ویژگی بسیاری از مشاغل کارگران یقه آبی بوده و ممکن است بسیار خطرناک باشند (جمال^[۳۵]، ۲۰۰۴).
ساعات کاری: تعداد ساعاتی که فرد مشغول به کار است نیز می توانند استرس زا باشند.مطالعات متعدد صورت گرفته نشان می دهند که رابطه مهمی میان ساعاتکلی کار و شاخصه های مختلف بهداشتی و سلامتی وجود دارد.تجزیه و تحلیلی های که اخیرا انجام گرفت رابطه جزئی (کوچک)، اما از لحاظ آماری بسیار مهم را بین ساعات کاری و سلامت فرد(هم سلامت فیزیولوژیکی و هم سلامت روانی) نشان داده است (بهزادی،۱۳۸۴)، پارک^[۳۶] (۱۹۹۷) بیان میدارند که ممکن است رابطه ای غیر خطی میان ساعات کاری و نشانه های بیماری مرتبط با استرس وجود داشته باشد،به‏گونه‎ای که افرادی که بیشتر از ۴۸ ساعت در هفته کار می کنند، بیشتر در معرض بیماری قرار می گیرند. در سالهای اخیر شاهد ظهور الگوهای مختلف ساعات کاری و یا در واقع جداول کاری بوده‏ایم. یکی از آنها کار متغیر است که بعنوان الگوی متغیر ساعت کاری (تغییر الگوی ساعات کاری) تعریف می‏شود، نوع دیگری از جداول کاری که اخیرا توجه قرار گرفته است، جدول کاری متغیر و فشرده است. بسیاری از سازمانها برای تعریف انعطاف پذیری و بهره ورزی و همچنین برای کاهش هزینه های سفر کارکنان در جائیکه کارکنان باید از محل زندگی به محیط کاری منتقل شوند، ساعات کاری روزانه را افزایش داده اند و از میزان روزهای هفتگی کاسته اند (شفیعی،۱۳۸۶).
تکنولوژی جدید: در میحط کاری سریع‏التغییر، مهارت ها نیز سریعا کهنه می‏شوند. الزام به آشنایی مداوم با سیستم ها و تجهیزات جدید ممکنست برای بعضی از افراد تعهد آور باشد.هنگاه عرضه تکنولوژی جدید در محیط کاری ،هر چند آموزشهای لازم هم داده شده باشد و افراد برای این امر مهیا گردیده باشند ،ممکنست آنه در سازگاری با نو آوری ها ،احساس ناتوانی ،که این امر می تواند شرایط استرس زایی را بوجود آورد. عرضه تکنولوژی های جدید با تغییر در رضایت شغلی و سلامتی جمعی از افراد مرتبط می باشد. همراه شدن با تکنولوژی جدید نیز ممکن است برای مدیران استرس زا باشد. هر چند در سال‏های اخیر میزان استفاده از کامپیوتر در تمام سطوح سازمان ،افزایش چشم‏گیری داشته است ،اما مدیران اغلب نگران پیشرفت تکنولوژی کامپوتری بوده و تمایل کمی برای استفاده از سیستمهای جدید از خود نشان می دهند،که این امر ممکن است برای مدیران و زیر دستانشان مشکل ساز گردد (جمال، ۲۰۰۴).
قرار گرفتن در معرض ریسکها و خطرات: بعضی از گروهای شغلی نظیر افسران پلیس ،کارگران معدن، سربازان،پرسنل زندان،آتش نشانان و کارگران صنایع اکتشافات و تولید نفت وگاز ،دارای ریسک بالایی می باشند. این افراد در حالت هیجان دائمی و آمادگی برای ارائه واکنش فوری بسر می برند که این امر می تواند برای سلامتی آنها مضر باشد . همچنین احتمال این امر نیز وجود دارد مه تاکید مداوم و مستمر بر نیاز به توجه و ایمنی در محیطهای خطرناک نسبت به خود خطرها ،استرس بیشتری را بوجود آورد. این طبعیت انسان است که از تفکر درباره خطر و یا مرگ در محیطی خطرناک دوری نماید. با این حال مطالعات مختلف نشان می دهند که بعضی از کارکنان، خطرات مرتبط با شغل را بعنوان عامل و منبعی برای استرس قلمداد می نمایند (سایبان فرد،۱۳۸۱).
ب) نقشهای سازمانی:
نقش‏ها شامل رفتارها و الزاماتی هستند که با کاری که فرد انجام می دهد ،در ارتباط می‏باشند.. مطالعات وی در این زمینه ،چارچوبی را برای انجام پژوهش‏های بعدی روی استرس ناشی از شغل ،فراهم آورد. بر طبق نظر آنها، اختلال در نقش ها به دو طریق صورت می گیرد که عبارتند از : ۱- ابهام نقش، ۲- تضاد نقش و الزامات شغلی متعارض.
ابهام در نقش: ابهام نقش اشاره به غیر قابل پیشبینی بودن پیامد های عملکرد شغلی فرد دارد.بعدا این مفهوم گشترش پیدا نمود وفقدان اطلاعات مورد نیاز برای ایفای نقش را نیز در بر گرفت. لذا این مفهوم، هم غیر قابل پیش بینی بودن پیامد ها هم کمبود اطلاعات مورد نیاز را با توجه به رفتارهای مورد انتظار نقش،ارزیابی می نماید. مطالعات متعدد نشان داده اند که رابطه ثابتی میان ابهام نقش در شغل و سطوح بالای استرس روانی وجود دارد (شفیعی،۱۳۸۶).
تعارض نقش: متشابها تعارض در نقش که منعکس کننده الزامات (خواسته های) ناسازگاری از فرد (چه در یک نقش و چه در نقشهای متعدد و مختلفی که فرد بر عهده دارد)می تواند باعث بوجود آمدن واکنشهای منفی روانی در فرد شود خصوصاً زمانی که فرد احساس ناکاراآمدی در شغل نماید (بهزادی،۱۳۸۴).
حجم نقش: حجم نقش اشاره به تعداد نقشهای مختلفی دارد که یک فرد مجبور به انجام آنهاست.حجم نقش نه تنها منجر به ایجاد فشار زمانی برای انجام شده توسط نرگنان (۱۹۹۹)، اکثر پاسخ دهندگان اظهار می‏داشتندند که حجم کاری در مقایسه با ابهام و یا تضاد شغلی ،موجب ایجاد استرس (فشارهای) بیشتری می‏گردد.دلیلی که می توان برای آثار منفی این متغیر های مربوط به نقش (ابهام، تضاد وحجم) روی سلامت روانی و فیزیکی فرد بیان نمود، این است که این متغیرها منجر به ایجاد عدم اطمینان (برای فرد) می‏گردند،که این امر نیز به نوبه خود از لحاظ روانی، ناراحت کننده و عذاب آور است و اگر تداوم داشته باشد و این تداوم در سطوح بالا صورت گیرد، می‏تواند منجر به اختلالات روانی در فرد گردد (شفیعی،۱۳۸۶).
مسولیت: مسولیت بعنوان یک عامل استرس ژای بالقوه مرتبط باد نقشهای افراد در سازمان شان ،شناخته شده است.بین مسولیت در قبال اشیاء و وسایل (مثل بودجه ها و یا تجهیزات)و مسولیت در قبال افراد ،تمایزو تفاوت وجود دارد .اگرچه مسولیت بیش از حد ،عاملی برتی ایجاداسترس به شمارمی آید ،در عین حال فقدان مسولیت نیز ممکنست استرس زا باشد(خصوصا اگر افراد ،فقدان مسولیت را دال بر حجم کاری کم،تلقی نمایند). برای بعضی از کارگران ،مسولیت در قبال زندگی و امنیت دیگران ،عامل مهمی برای استرس روانی بشمار می رود.بعنوان مثال،راننده یک جرثقیل می داند که در صورت مرتکب شدن اشتباه،پیامدهای خطرناکی بوجود می آید.همچنین مسولیت در قبال ایمنی و سلامت افراد، ممکن است عاملی مهم در پیش بینی خطر ابتلا به بیماری های قلبی در بین کنترل کننده های ترافیک هوایی باشد (شفیعی، ۱۳۸۶).
ج)روابط کاری :
کیفیت روابط بین فردی و فقدان حمایت اجتماعی (از سوی سایرین در محیط کاری) به عنوان منابع بالقوه استرس مرتبط با شغل مورد بررسی قرار گرفته اند.این امر زوشن است که روابط بین فردی منفی و عدم وجود حمایت از سوی همکاران و سر پرستان ،می تواند عامل استرس زای مهمی برای بسیاری از کارکنان باشد . برعکس ،برخورداری از حمایت اجتماعی از سوی سایرین در درون سازمان،میتواند مستقیما از میزان استرس روانی بکاهد و آنرا تسکین دهد. حمایت اجتماعی به شکل انسجام گروهی ،اعتماد بین فردی و توجه سرپرست به فرد ،با سطوح پایین تر استرس شغلی و سلامتی بیشتر در ارتباط است.به عبارت دیگر ،رفتار غیر حمایتی سرپرست، ارتباط چشمگیری بت احساس فشارشغلی دارد. و همچنین سرپرستی دقیق و نظارت سخت و غیر منعطف بر عملکرد نیز می‏تواند استرس زا باشد (بهزادی،۱۳۸۴).
شخصیت های نابهنجار و تند: بعضی افراد ممکن است به علت نادیده گرفتن احساسات سایرین، بطور ناآگاهانه برای سایرین ایجاد استرس نمایند. این افراد، اغلب افرادی موفقیت گرا و با هوش می باشند، اما در سطح احساسی، از عملکرد خوبی برخوردار نمی باشند. نیاز به کمال، داشتن مشغله ذهنی فخرفروشی و شیوه انتقادی شخصیت ناهنجار، باعث ایجاد احساس ضعف وکمبود در سایر کارکنان می گردد. هنگامی که فردی یا فرد دارای شخصیت خسن وناهنجار، همکار می گردد، برقراری ارتباط به این گونه شخصیت برای وی مشکل آفرین و استرس زا می گردد (اشمایل^[۳۷]، ۲۰۰۹).
شیوه رهبری : سبک رهبری، یکی از منابع بالقوه‏ استرس کاری برای کارکنان است. خصوصاً مشاهده شده است که سبکهای رهبری اتوکراتیک و خودکامه، منجر به ایجاد استرس برای بسیاری از کارکنان می شود. عدم توجه به انگیزه ها، نگرشها و نیازهای کارمندان، که مبین شیوه رهبری وظیفه گرایی می باشد، منجر به ایجاد استرس برای بسیاری از کارکنان می شود. واکنشهای ارائه شده به کسب اقتدارگرا بین افراد متفاوت است. اگر چه تعداد کمی از افراد ترجیح می دهند که کسی آنها را هدایت نماید و در کارشان اختیار هیچگونه تصمیم گیری نداشته باشند، اما بسیاری از کارکنان برای داشتن نقش در فرآیندهای تصمیم گیری و داشتن آزادی عمل در محیط کارشان ارزش قائلند (زارعی متین، ۱۳۹۲).
د ) توسعه کار
این طبقه از عوامل بالقوه اسرس زا شامل عدم امنیت شغلی، احساس ارتقاء ناکافی و یا ارتقاء بیش از حد در سازمان و احساس عدم دستیابی به اهداف و یا رویاهای فردی می شود. در سال‏های اخیر شاهد تغیراتی اساسی در مفهوم کار بوده ایم، بطوریکه اشکال مختلفی از قراردهای استخدامی مورد توافق طرفین قرار گرفته و یا در بعضی از حالات به اجرا در آمده اند، برای بسیاری از کارکنان مسیر خطی توسعه کار ، یک گزینه امکان پذیر و حتی مورد دلخواه نیست. با این حال، در مقایسه با سایر عوامل تشریح شده در بالا، رابطه
موجود میان موضوعات کار و استرس، کمتر بطور تجربی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. شواهد بسیاری دال بر این مطلب وجود دارد که احساس نبود فرصتهای ترفیع و فقدان پیشرفت کار برای فرد،منابع اولیه عدم رضایت شغلی می باشد، و لذا بعنوان عوامل مهم استرس زا برای بسیاری از افراد به حساب می‏آیند (شفیعی، ۱۳۸۶).
عدم امنیت شغلی: یکی از ابعاد کار راهه ای بسیاری از افراد در حال حاضر و آینده، در زمینه مدیریت، تهدید از دست دادن شغل با توجه به بیکاری و وجود کارمندان مازاد می‏باشد. با توجه به افزایش میزان ادغام ها و کوچک کردن در صنایع و همچنین تلاشهای صورت گرفته برای کاهش سطوح مدیریت در درون سازمانها، بسیاری از افراد، خصوصاً آن دسته از افرادی که پست های مدیریتی میان سازمان مشغول به‎کارند، با خطر از دست دادن مشاغل‏شان مواجه شدهاند و این روند در طی دهه ۱۹۹۰ نیز تداوم داشته است. همراه با این تغیرات، تکنولوژی های جدیدی عرضه شده است که در بیشتر مواقع منجر به اتوماسیون کارها و در نتیجه ساده سازی مشاغل و مهارت زدایی نیروی کار شده است (بهزادی،۱۳۸۴).
در قرن جدید، عدم امنیت شغلی ممکن است یکی از مهمترین منابع برجسته و چشمگیر استرس برای کارکنان باشد و آثار آن در تمام سطوح تجربه خواهد شد.نهایتاً اینکه، استرس ناشی از نیاز به تغییر و دیدن آموزش مجدد، زمانیکه فرد بسیار آسیب پذیر است، بروز می نماید. فردی که تحت فشار از دست دادن قریب الوقوع شغل خود قرار دارد، این نکته را درک می نماید که یادگیری مجدد در میانسالی، نیازمند وقت بیشتری بوده و در این سن، انرژی نایاب تر و فرصت کمتر بوده و کارفرمایان ترجیح می دهند که افراد جوان‏تر را استخدام نمایند (اشمایل، ۲۰۰۹).
در قرن جدید، این روشن ومبرهن است که ماهیت استخدام و کار راهه، بطور شگفت انگیزی، بوسیله عواملی چون جهانی شدن بازار نیروی کارما تکنولوژی‏های بسیار پیشرفته که بسیاری از مشاغل فعلی و غیر ضروری و حتی کهنه و قدیمی را خواهند ساخت ونیازمندی سازمانها به جستجوی روش های جدیدتر برای تقویت جایگاه رقابتی و حفظ سهم بازارشان، تحت تاثیرقرار خواهند گرفت. عمر استخدام تمام وقت بسر آمده و بسیاری از کشورها چه کشورهای در حال توسعه و چه کشورهای توسعه یافته با سطوح بالایی از بیکاری نیروی کار مواجه شده اند.
ترفیع و پیشرفت کاری : حتی در شرایطی که افراد معتقدند، مشاغل‏شان از امنیت لازم برخوردار است، مسائل و موضوعات مرتبط با پیشرفت در کارهای فردی و یا در ترفیع در سازمان، غالباً بعنوان منابع عمده عدم رضایت شغلی و استرس شغلی ذکر می‏گردند. عموماً استرس بعنوان فقدان پیشرفت (ترفیع کمتر از حد) بوجود می آید. اما در بعضی مواقع، حالت عکس نیز ممکن است رخ دهد، یعنی هنگامی‎که افراد احساس ارتقاء بیش از حد ظرفیت خود را نمایند، استرس بوجود می آید. بعنوان مثال، هنگامیکه فرد از کارگر کارخانه به نقش سرپرست ترفیع مقام داده می شود و یا مسئولیت‏های جدیدی به وی داده می‏شود که برای پذیرفتن این مسئولیت‏ها، آمادگی و آموزش لازم را دریافت نکرده است، در وی فشار و استرس شکل می گیرد. هم ترفیع بیش از لیاقت فرد و هم کمتر از لیاقت فرد می توانند آثار تعیین کننده مهمی روی سلامت فردی و سطوح رضایتی وی داشته باشد (شفیعی، ۱۳۸۶).
و) عوامل سازمانی
این دسته از فشارهای روانی که به عوامیپل سازمانی نسبت داده می شوند، با فرهنگ و شیوه مدیریتی اتخاذ شده در درون سازمان در ارتباط می باشند. البته سازمان چندی وجود دارد که بر اعضای سازمان تاثیر سوء گذاشته و ممکنست در افراد، ایجاد استرس نمایند. ساختارهای سازمانی بروکراتیک و سلسه مراتبی ممکن است اجازه کمی به افراد برای مشارکت در تصمیمهاتی که بر کارشان تاثیر می‏گذارند، بدهند. وجود ارتباطات نامناسب و ناکافی، خصوصاً بین پرسنل مدیریتی و غیر مدیریتی نیز می توانند در استرس کارکنان، نقش داشته باشند (مورهد، ۲۰۰۷).
مطالعات انجام شده روی جو سازمانی نشان داده است که محتوا و ماهیت فرایندهای ارتباطی در درون سازمان‏ها، بر واکنشهای کارکنان نسبت به شغل‏شان و سازمان تاثیر می گذارند. جای که ارتباطات متوجه انتصابات منفی و نامناسب پرسنل می باشند، نسبت به رهبری و مدیریت سازمان، نوعی بدبینی بوجود می‏آید و افراد سعی می نمایند به هزینه دیگران به اهداف شخصی خود دست یابند. در این موقع اعتماد کارکنان سازمان نسبت به رهبری و مدیریت سلب شده و میزان استرس آنها افزایش می‏یابد. فقدان مشارکت در تصمصم گیری، فقدان ارتباطات مناسب و موثرکاری، سیاست های سازمان و احساس عدم تعلق، همگی بعنوان عوامل بالقوه استرس زای سازمانی شناحته شده اند. به عبارت دیگر افزایش فرصت برای مشارکت با رضایت شغلی بالاتر، سطوح بالای تعهد، موثر و کارآمد بودن برای سازمات و افزایش احساس سلامت در ارتباط است (جمال، ۲۰۰۴).

Cross-section random

۲۹.۹۳۶۰۴۳

۱۱

۰.۰۰۰۰

نتایج آزمون F (آزمون چاو) در جدول فوق نشان می­دهد که مقدار آماره این آزمون برابر با ۰۴۵/۱۶ و سطح معناداری آن ۰۰۰/۰ می­باشد، که این نتیجه بدان معناست که الگوی مدل، دارای اثرات ثابت می­باشد. نتایج بدست آمده در آزمون هاسمن به شرح جدول دوم که جهت بررسی تصادفی بودن این اثرات ثابت انجام شده نشان می­دهد که مقدار آماره کای- دو (Chi-Sq) برابر با ۹۳۶/۲۹ و سطح معناداری آن ۰۰۰/۰ می­باشد و با توجه به اینکه این مقدار کوچکتر از ۵% است، لذا اثرات ثابت مدل از نوع تصادفی نمی ­باشد و الگوی اثرات (غیرتصادفی) به عنوان الگوی ارجح پذیرفته خواهد شد. بنابراین مدل تحقیق با بهره گرفتن از الگوی اثرات ثابت مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته که نتایج بدست آمده به شرح زیر است:

(جدول ۴-۱۶ نتایج آزمون t)
نتایج بدست آمده نشان می­دهد که؛
- مقدار آماره F مدل برابر با ۳۴۵/۲۷ و سطح معناداری آن برابر با ۰۰۰/۰ می­باشد و از آنجایی که این مقدار کمتر از ۰۵/۰ است، فرض تساوی ضرایب متغیرهای مستقل با صفر در سطح اطمینان ۹۵ ‌درصد رد می‌شود و این بدان معناست که بین متغیرهای مستقل و متغیر وابسته رابطه خطی وجود دارد (به عبارت دیگر مدل معنی‌داری وجود دارد).
- مطابق نتایج بدست آمده از جدول بالا ضریب تعیین مدل برابر با ۱۹۱/۰ است و این نتیجه بدان معناست که حدود ۱۹ درصد از تغییرات متغیر وابسته (هموارسازی سود تقسیمی بر اساس مدل لینتنر) توسط متغیرهای مستقل بیان می­گردد. مقدار آماره دوربین واتسون برابر با ۸۲۸/۱ می­باشد که این مقدار بیانگر عدم خود همبستگی باقیمانده­هاست و بدین شکل یکی دیگر از فروض رگرسیون مورد تایید قرار می­گیرد.
همانطور که در جدول ضرایب مدل (Coefficients) مشاهده می­ شود:
- مقدار آماره t و سطح معناداری (Prob) متغیر رقابت در بازار محصولات صنعت (HHI) به ترتیب برابر با ۶۸۲/۳ و ۰۰۰/۰ می­باشد و این به معنای آن است که متغیر رقابت در بازار محصولات صنعت تاثیری مثبت و معنادار بر متغیر وابسته (هموارسازی سود تقسیمی بر اساس مدل لاینتنر) داشته است. مثبت بودن مقدار آماره t وسطح معناداری این متغیر نشان دهنده آن است که با افزایش میزان رقابت، بر میزان هموارسازی سود تقسیمی افزوده می­گردد و بالعکس. در واقع نتیجه بدست آمده نشان می­دهد که در صنایعی که شاهد رقابت شدیدتری هستیم، میزان هموارسازی سود تقسیمی نیز افزایش یافته است. این نتیجه بیانگر آن است که فرضیه پنجم تحقیق مبنی بر اینکه مدیران شرکت­هایی که در صنایع دارای رقابت شدید قرار گرفته­اند، هموارسازی سود تقسیمی بالاتری انجام می­ دهند (افزایش رقابت در صنعت منجر به افزایش در هموارسازی سود تقسیمی می­گردد)، در سطح اطمینان ۹۵% مورد تایید قرار می­گیرد.
- مقدار آماره t و سطح معناداری متغیر نوسان بازده سهام (indReturn_VOL) که نشان دهنده ریسک بازده سهام شرکت­های حاضر در صنعت می­باشد، به ترتیب برابر با ۴۴۴/۰ و ۶۵۶/۰ می­باشد. نتیجه بدست آمده نشان می­دهد که این متغیر تاثیر مثبت اما بی­معنا بر هموارسازی سود تقسیمی داشته است. این نتیجه نشان می­دهد که مطابق انتظار؛ میزان هموارسازی سود تقسیمی در شرکت­هایی که در صنایع دارای نوسان شدید بازده سهام قرار گرفته­اند، بیشتر بوده است و بالعکس، هر چند که این نتیجه بدست آمده از لحاظ آماری معنادار نمی ­باشد. در واقع این نتیجه نشان می­دهد که فرضیه ششم تحقیق مبنی بر اینکه مدیران شرکت­هایی که در صنایع با نوسان بازده شدید قرار دارند، هموارسازی سود تقسیمی بالاتری انجام می­ دهند، در سطح اطمینان ۹۵% رد می­ شود.
- نتایج بدست آمده در خصوص سایر متغیرها همانند بخش گذشته می­باشد. لازم به ذکر است که مبنای تصمیم ­گیری در خصوص فرضیات اول تا چهارم، مدل بخش گذشته می­باشد و متغیرهای وارد شده در این مدل صرفاً به عنوان متغیرهای کنترلی در نظر گرفته می­شوند.
- نتایج آزمون هم­خطی (در ستون آخر جدول فوق) نشان می­دهد که مقادیر آماره VIF (عامل تورم واریانس) در تمام متغیرهای مدل، کمتر از ۱۰ می­باشد که این امر نشان دهنده عدم وجود هم­خطی بین متغیرهای مستقل تحقیق است (با توجه به اینکه مقادیر کمتر از ۱۰ نشان دهنده عدم وجود احتمال هم­خطی بین متغیرهای تحقیق است). و بدین شکل یکی دیگر از پیش فرض­های رگرسیون مورد تایید قرار می­گیرد.
۴-۵-۲-۳ بررسی تاثیر عوامل مربوط به شرکت بر هموارسازی سود تقسیمی (مدل سود هدف)
نتایج حاصل از مدل نخست تحقیق، مربوط به بررسی تاثیر عوامل مربوط به شرکت بر میزان هموارسازی سود تقسیمی (بر اساس مدل سود تقسیمی هدف)، به شرح جداول صفحه بعد می باشد:
(جدول ۴-۱۷ نتایج آزمونF)

نتایج آزمون F

باید دقت شود که سمت راست معادله­ (۴-۴۳) فقط برای قسمتی از سیم که به آن مقاومت بسته شده است، نوشته می­ شود و بازه­ی انتگرال­گیری روی قرار دارد. برای اعمال تاثیر معادلات فوق در ماتریس که قبلاً محاسبه شده بود، مقادیر زیر را در درایه­های منطبق اضافه می­ شود، با فرض فرد بودن داریم:

(۴-۴۴الف)

(۴-۴۴ ب)

با بدست آوردن ماتریس بقیه حل مشابه قسمت ۴-۱ می­باشد.
فصل پنجم
خصوصیات نرم­افزار و نحوه­ تهیه­ آن
پیاده سازی روابط و معادلات نوشته شده فصل چهارم بکمک
همانطور که در فصل قبل دیدیم برای محاسبه جریان القا شده روی سیم­ها ناشی از میدان الکتریکی تابیده شده به آرایه­ای از آنتن­های سیمی، با یک سری از عملیات ریاضی سروکار داشتیم، از قبیل انتگرال­گیری، بدست آوردن حاصلضرب ماتریس­ها، جمع و تفریق ماتریس­ها، معکوس­گیری از ماتریس­، درحالیکه درایه­های ماتریس­ها اعداد مختلط بودند. انجام این عملیات ریاضی در مطلب^[۴۴] با توجه به اینکه اعداد مختلط، انتگرال گیری، ماتریس و کلیه عملیات روی ماتریس­ها تعریف شده است، بسادگی انجام پذیر است، در حالیکه ابزارهای موجود در ابتداً یک سری عملگرهای ساده ریاضی از قبیل چهار عمل اصلی، توان، روابط مثلثاتی و عملگرهای منطقی و… هستند که بر روی اعداد حقیقی عمل می­ کنند.
با توجه به آنچه که در مقدمه این فصل گفته شد، اولین کاری که باید در شروع برنامه نویسی با انجام داده می­شد تعریف اعداد مختلط بود، که خوشبختانه اینکار بکمک یک کلاس^[۴۵] آماده صورت گرفت. در این کلاس اعداد مختلط به صورت دو قسمت حقیقی و موهومی تعریف شده ­اند، هر قسمت یک عدد از نوع است و چهار عمل اصلی بر روی اعداد مختلط را انجام می­ دهند.
در ادامه ما مجبور بودیم عملگرهای ریاضی استفاده شده درمحاسباتمان را به طریقی در برنامه­نویسی خود پیاده سازی کنیم. در قسمت­ های بعدی برخی از روش­های بکار رفته را بطور مختصر توضیح می­دهیم.
انتگرال گیری عددی بکمک روش ذوزنقه­ای
برای پیاده­سازی انتگرال­گیری به روش ذوزنقه­ای،انتگرال تابع را در نظر بگیرید:

(۵-۱)

برای بدست آوردن مقدار (۵-۱) بازه­ای تا به قسمت مساوی تقسیم می­ شود و طول هر قسمت در نظر گرفته می­ شود و مقدار تابع در این نقاط محاسبه می­ شود. با توجه به شکل زیر مقدار انتگرال (۵-۱) را می­توان با رابطه زیر تخمین زد:
شکل ۵- ۱: نمودار یک تابع مفروض برای انتگرال­گیری

(۵-۲)

که با فاکتور­گیری و ترکیب قسمت­ های مشابه می­توان نوشت[۱۶]:

(۵-۳)

تبصره ۱ ماده ۴۱ قانون مجازات نیروهای مسلح بیان داشته است که:
چنانچه تیراندازی مطابق مقررات صورت گرفته باشد مرتکب از مجازات و پرداخت دیه و خسارت معاف خواهد بود و اگر مقتول یا مجروح مقصر نبوده و بی‌گناه باشد دیه از بیت‌المال پرداخت خواهد شد.
به موجب ماده ۱۲ قانون بکارگیری سلاح مصوب ۱۳۷۳ مأمورینی که با رعایت مقررات این قانون مبادرت به بکارگیری سلاح نمایند از این جهت هیچ‌گونه مسئولیت جزائی یا مدنی نخواهند داشت.
همچنین ماده ۱۳ قانون یاد شده مقرر نموده است که در صورتی که مأمورین با رعایت مقررات این قانون، سلاح به کارگیرند و در نتیجه طبق آراء محاکم صالحه شخص یا اشخاص بی‌گناهی مقتول و یا مجروح شده یا خسارت مالی بر آنان وارد گردیده باشد، پرداخت دیه و جبران خسارت بر عهده سازمان مربوطه خواهد بود و دولت مکلف است همه ساله بودجه‌ای را به این منظور اختصاص داده و حسب مورد در اختیار نیروهای مسلح قرار دهد.
پس به عنوان قاعده کلی می‌‌توان چنین نتیجه گرفت که هرگاه پلیس در اجرای قوانین عملی مرتکب شود که سبب ورود خسارت گردد مسئولیتی برای جبران خسارت نخواهد داشت اما در اینکه جبران چنین خساراتی به عهده کیست ابهام وجود دارد زیرا در قانون نحوه بکارگیری سلاح مسئولیت سازمان پلیس به جبران چنین خساراتی منحصر به موردی است که استفاده از سلاح سبب ورود خسارت مالی شده باشد اما چنانچه اقدامات دیگر پلیس خسارتی وارد آورد، مسئولیت سازمان پلیس روشن نشده است. مثلاً هرگاه پلیس برای دستگیری سارقی که در حال فرار از بانک است با اتومبیل به تعقیب او بپردازد و با ورود در ملک دیگری به درختان صاحب آن خسارتی وارد آورد مسئولیت مدنی سازمان پلیس قابل طرح و بررسی خواهد بود مسلماً در چنین فرضی و با اثبات اینکه پلیس در اجرای قانون چنین اقدام زیان‌باری را مرتکب شده است مسئولیت مدنی نخواهد داشت. در مقابل می‌‌توان با بهره گرفتن از ملاک ماده ۱۳ قانون نحوه بکارگیری سلاح، سازمان پلیس را مسئول جبران خسارات یاد شده تلقی نمود هرچند که در مقابل ممکن است استدلال شود که مسئولیت ناشی از فعل غیر به عنوان یک امر استثنایی در نظر گرفته می‌‌شود و قابل و تسری به موارد مشابه نیست از این رو نقص قانون‌گذاری در این فرض روشن می‌شود و بجاست که قانون‌گذار به عنوان یک قاعده کلی مقرر نماید که در صورت رعایت قوانین از ناحیه پلیس، جبران خسارات وارده به شهروندان به عهده سازمان پلیس خواهد بود و از تخصیص این حکم به موارد استفاده از سلاح خودداری نماید^[۱۰۱].

۲: دستور مقام صالح
در بسیاری از موارد پلیس از دستورات مراجع و اشخاص دیگر تبعیت می‌‌کند و مطابق قانون نیز در سلسله مراتب اداری و نظامی ملزم به اطاعت از دستورات مافوق خود می‌‌باشد حتی در قانون مجازات جرائم نیروهای مسلح مصوب ۱۳۸۱ مجازات‌هایی برای پلیس پیش‌بینی شده است که در صورت عدم رعایت و اجرای دستورات مقام مافوق به آن مجازات محکوم می‌‌گردد.
اقدامات پلیس دراجرای دستورات و اوامریادشده درمواردی ممکن است سبب ورود خسارت شود مثلاً هرگاه دستوری صادرشود تاپلیس با شکستن پنجره یا درب منزلی متهم مخفی درآن را بازداشت نماید موضوع جبران خسارت یادشده مطرح می‌‌گردد یاهرگاه برای دستگیری سارق بانک رئیس پلیس دستورتیراندازی صادرکند وبا تیراندازی پلیس خسارتی به شیشه‌های بانک واموال مردم وارد آید فرض یادشده مطرح می‌‌شود.
دراین بخش ما دستورمقام صالح رادردوقسمت جداگانه مورد بررسی قرارمی دهیم حالت نخست موردی که پلیس دراجرای حکم و تصمیم دادگاه به عنوان یک مرجع صالح اقدام زیان‌باری را انجام می‌‌دهد وحالت دوم هنگامی است که پلیس دراجرای مأموریت‌های نظامی و انتظامی خود با اجرای دستور مقام مافوق سبب ورود خسارت به دیگران می‌‌گردد^[۱۰۲].
ج: اضطرار
در قانون مدنی و سایر قوانین موضوعه در خصوص اضطرار و اثر آن در مسئولیت مدنی حکمی بیان نشده است ولی حقوقدانان در این ارتباط نظریاتی ابراز نموده‌اند.
در ماده ۵۵ قانون مجازات اسلامی مقرر شده است که هر کس هنگام بروز خطر شدید از قبیل آتش‌سوزی، سیل و طوفان به منظور حفظ جان یا مال خود یا دیگری مرتکب جرمی شود مجازات نخواهد شد مشروط بر اینکه خطر را عمداً ایجاد نکرده و عمل ارتکابی نیز با خطر موجود متناسب بوده و برای رفع آن ضرورت داشته باشد. در ادامه این حکم و در تبصره ماده مذکور آمده است که دیه و ضمان مالی از حکم این ماده مستثنی است.
حقوقدانان ما در این خصوص نظریات مختلفی ابراز نموده‌اند و برخی^[۱۰۳] معتقدند که اضطرار از اسباب معافیت از مسئولیت مدنی به شمار نمی‌رود.
در مقابل عده‌ای دیگر^[۱۰۴] با انتقاد از این نظریه معتقدند که اگر معیار تقصیر تجاوز از رفتارانسانی متعارف و معقول است چرا شخص متعارفی که در شرایط اضطراری دست به چنین اقدامی زند باید مقصر تلقی گردد و مسئولیت مدنی داشته باشد؟
این عده راه حل‌ها و نظریاتی در خصوص معافیت شخص مضطر بیان داشته‌اند که ذکر تمامی این ادله جایی در این تحقیق ندارد اما آنچه به نظر می‌رسد اینکه صراحت تبصره ماده ۵۵ قانون مجازات اسلامی تردیدی در این خصوص باقی نمی‌گذارد که شخص مضطر از مسئولیت مدنی معاف نمی‌باشد و نظر مشهور نیز چنین است که با این وصف می‌‌تواند آن را به عنوان قاعده کلی پذیرفت.
آنچه در این ارتباط مطرح می‌‌شود این است که آیا می‌‌توان قاعده کلی را در خصوص خسارات ناشی از اعمال و اقدامات پلیس به کار بست و وی را مسئول اعمال زیان‌بار ناشی از اضطرار تلقی نمود؟ دلیل طرح این مسئله آن است که پلیس در انجام مأموریت‌های محوله هیچ نفع شخصی ندارد و دستورات سازمان خود را به منظور حفظ جان و مال مردم و جلوگیری از اقدامات تبهکارانه و نتیجتاً تأمین امنیت و آسایش در جامعه اجرا می کند تفاوت بسیاری میان نقش اضطرار در اعمال زیان‌بار پلیس با سایر اعمالی که یک فرد عادی به منظورگریز از حادثه قهریه و شرایط اضطراری مرتکب می‌‌شود وجود دارد. در مواردی که شهروند عادی خسارتی بر اثر اضطرار وارد می‌‌سازد چه بسا با دفع ضرر بزرگتر از خود نفع، امتیازی دیگر تحصیل می‌‌نماید مثلاً چنانچه بر اثر زلزله پلی تخریب شود و فرو ریزد و راننده اتومبیل برای نجات جان خود و سرنشینان وارد ملک دیگری شود که منتهی به تخریب اموال و خسارت صاحب ملک گردد؛ می‌‌توان مدعی شد که با این عمل اضطراری هر چند که علی‌القاعده تقصیر به شمار نمی‌رود و هر انسان متعارف دیگری نیز در شرایط مشابه چنین می‌‌کند امتیاز بزرگی نصیب او شده است که همانا نجات جان خود و اعضای خانواده است. با این وصف مسئول شناختن چنین راننده مضطری نه تنها دور از انصاف و منطق نیست بلکه عاقلانه و عادلانه نیز می‌باشد زیرا چگونه می‌‌توان مدعی شد که چون راننده مضطر مرتکب تقصیر نشده است، پس نباید زیان وارده به صاحب ملک را جبران نماید.
برعکس در مأموریت‌های پلیسی که مأمور نیروی انتظامی در شرایط اضطراری خسارتی به بار می‌آورد، نمی‌توان مدعی شد که بهره و فایده‌ای نصیب او شده است. پلیس در مأموریت‌های خود همیشه با خطر صدمات بدنی روبروست و در این اقدامات هیچ‌گونه نفع شخصی برای او متصور نمی‌شود تا به تبع آن و تحصیل سود و امتیازی جبران خسارت ناشی از اضطرار را بر او تحمیل ساخت بر این مبنا شایسته است در نتیجه‌گیری کلی نقش اضطرار در خسارات وارده توسط پلیس، به این مهم نیز توجه کافی مبذول گردد.^[۱۰۵]
د: اجرای حق و رضایت زیان‌دیده
برخی ادعا نموده‌اند که رضایت زیان‌دیده، تقصیر را در زمره افعال و اعمال مباح قرار می‌دهد و فاعل مسئولیتی در این موارد ندارد اما در مقابل عده‌ای معتقدند که خطا و صواب از مفاهیم اجتماعی است و با تراضی دگرگون نمی‌شود ولی پس از وقوع خسارت شخص زیان‌دیده می‌‌تواند زیان‌های ناشی از تقصیر را پذیرا شود و حقی را که از این بابت دارد ساقط کند^[۱۰۶] پس آنچه قابل بررسی است، موضوع رضایت زیان‌دیده قبل از ورود خسارت می‌‌باشد. در مورد خسارات جسمی اصولاً اثری ندارد و هرگاه شخص با دستور یا اذان دیگری صدمه‌ای جسمانی به وی وارد کند ولو آنکه با انگیزه انسان‌دوستانه همراه باشد مسئول است در مورد خسارات مادی نیز در شرایط خاصی امکان دارد که شخص با انعقاد قراردادی رضایت دهد که خسارات مالی که در آینده واقع خواهد شد مورد رضایت اوست و قابل مطالبه نخواهد بود که از این توافق به شرط عدم مسئولیت یاد می‌شود.
پلیس در اعمال و اقدامات خود کمتر با چنین مواردی روبروست زیرا معمولاً تصور حالتی که شخص به پلیس اجازه دهد تا مال او را تلف کند یا صدمه‌ای جسمانی به وی وارد آورد نادر است اما ممکن است در شرایط خاصی همین موارد پلیس را تحت الشعاع اقدامات خود قرار دهد مثلاً هرگاه پلیس پس از انجام عملیات مخاطره‌آمیز متهم به قتلی را که در حال سقوط از ساختمان مرتفعی است با دستان خود نگه داشته و مانع سقوط او شود و چنین شخصی از پلیس تقاضا نماید تا با کشیدن دست خود وی را راحت و از عواقب ناشی از عملکرد خود خلاص نماید این موضوع مطرح می‌‌شود آیا پلیس می‌‌تواند پس از استخلاص وی به عذر اذن و رضایت زیان‌دیده استناد نماید؟ اگر متهمی پلیس را تحریک کند یا به او اذن دهد تا با شلیک گلوله به اتومبیل واژگون شده‌اش به زندگی او خاتمه دهد اثر چنین رضایتی چیست؟
در چنین مواردی علاوه بر رعایت قاعده کلی که رضایت زیان‌دیده قبل از وقوع خسارت را ا زاسباب معافیت از مسئولیت مدنی تلقی نمی‌کند به احکام و مقررات ویژه مأموریت‌های پلیسی نیز استناد می‌‌شود زیرا به موجب مقررات موجود در این زمینه پلیس باید حداکثر تلاش را بکار بندد تا در دستگیری اشخاص کمترین خسارات مالی و جسمانی واقع شود و این موضوع در حقیقت لازمه استفاده صحیح از سلاح در نظر گرفته شده است و قانون نحوه به کارگیری سلاح مصوب ۱۳۷۳در این زمینه مقرراتی را تدوین نموده است بنابر این تحت هیچ عنوان و شرایطی پلیس نمی‌تواند دست به عمل زیان‌باری زند که به اذن زیان‌دیده صورت می‌‌گیرد در چنین وضعیتی پلیس مسئولیت مدنی دارد و نمی‌تواند رضایت زیان‌دیده را سبب معافیت خود بداند البته در شرایطی که پلیس به لحاظ اعمال و اقدامات زیان‌بار خود و با در نظر گرفتن تقصیر حرفه‌ای مسئولیت مدنی دارد زیان‌دیده می‌‌تواند پس از تحقق خسارت وی را از مسئولیت معاف سازد که در این صورت حکم قضیه مشخص و در راستای همان قاعده عمومی پیش گفته می‌‌باشد^[۱۰۷].
مبحث دوم: وجود ضرر
ضرر و خسارت مفهومی است که همگان کم و بیش ازآن آگاهی دارند مردم هنگامی که اموال آنان تلف می‌‌شود یا ناقص و معیوب می‌‌گردد خود را متضرر می‌‌دانند.
اکثر نویسندگان^[۱۰۸] درمفهوم ضرر به دو قسم مدی و معنوی آن توجه بیشتری نموده‌اند که به هریک از آنها خواهیم پرداخت.
گفتار اول: مفهوم و اقسام ضرر
در این گفتار ابتدا به مفهوم ضرر و سپس اقسام ضرر خواهیم پرداخت و هریک را شرح خواهیم داد.
بند اول: مفهوم ضرر
ضرر در لغت به معنای «گزند، نقصان، تنگی و بدحالی، زیان، مقابل نفع^[۱۰۹] و در اصطلاح ضرر یعنی نقصی بر مال دیگری و یا صدمه‌ای بر جان کسی و یا وهن در عرض دیگری وارد کردن است.»^[۱۱۰] رکن دیگر مسئولیت مدنی، وجود ضرر و خسارت می‌‌باشد و اساساً تحقق مسئولیت مدنی، یعنی اشتغال ذمه‌ی شخصی در برابر دیگری منوط بر وجود ضرر و خسارت است و در فرض عدم وجود ضرر، بحث از مسئولیت مدنی و جبران خسارت، سالبه‌ی به انتفای موضوع می‌‌گردد.
ضرر با زیان و خسارت مترادف بوده و شامل هر گونه نقص و عیبی است که در اموال و اعیان پیش می‌‌آید. نتیجه و آثار مهم تقصیر، وقوع فعل زیان‌بار و در نتیجه ایراد خسارت یعنی ورود ضرر خواهد بود می‌‌آید. نتیجه و آثار مهم تقصیر، وقوع فعل زیان‌بار و در نتیجه ایراد خسارت یعنی ورود ضرر خواهد بود. نویسندگان حقوق مدنی نیز با بهره گیری از معانی لغوی، اصطلاحی و عرفی ضرر گفته‌اند: «هر جا که نقصی در اموال ایجاد شود یا منفعت مسلمی از دست برود و یا به سلامت و حیثیت و عواطف شخصی لطمه‌ای وارد آید می‌‌گویند ضرری به بار آمده است. کاستن از دارایی شخص و پیشگیری از فزونی آن به هر عنوان که باشد اضرار به اوست.»^[۱۱۱] جامعیت و گستردگی این تعریف هم شامل خسارات عدم‌النفع و هم شامل زیان‌های معنوی می‌‌شود.
بند دوم: اقسام ضرر
ضرر یکی دیگر از ارکان تحقق مسئولیت مدنی است و به طور کلی بر چند نوع تقسیم می‌‌شود؛ ضرر مادی و ضرر معنوی و جمعی. ضرر مادی یعنی صدمات جسمانی به شخص یا خسارات به اموال. خسارت وارده یا پولی است یا غیر پولی. از طرفی خسارت را می‌‌توان بر دو نوع تقسیم کرد: خسارت عام و خاص؛ مقصود از خسارت عام کلیه خسارات اعم از مادی و معنوی است. خسارت خاص، صرفاً خسارت مادی است که به شرح هریک خواهیم پرداخت.
الف: ضرر مادی
مقصود از ضرر مادی ضرری است که به مال وارد می‌‌شود و شامل تلف جزیی یا کلی و به عبارتی نقصان یا معدوم شدن یا تلف و معیوب شدن سایر تملکات یا صدمات به سلامتی انسان را شامل می‌‌گردد. ضرر مادی ضرر به جسم یا مال زیان‌دیده است.
۱/الف: صدمه به حقوق مادی زیان‌دیده: این دسته از حقوق صرفاً جنبه مالی دارد از قبیل حق سرقفلی.
۲/الف: لطمه به حقوق معنوی از قبیل حق تألیف و تصنیف و اختراع و کپی رایت و لطمه به حیثیت و آبروی تجاری. لطمه به این حقوق دو نوع خسارت مادی و معنوی را در پی دارد. مقصود از خسارت مادی در این موارد لطمه به جنبه مالی این حقوق است. برای مثال لطمه به اعتبار تجاری شخص و کاهش مشتریان و تقلیل سود او که جنبه‌ی مادی خسارت است. علاوه بر این موجب لطمه به حیثیت شغلی و شخصی تاجر می‌‌شود. این خسارت معنوی است و اصولاً با پرداخت خسارت قابل جبران نبوده، بلکه باید کاری کرد که تا حدودی برای زیان‌دیده اعاده اعتبار شود. مثل الزام به عذرخواهی توسط عامل ورود زیان یا انتشار و اعلام بی‌اساس بودن لطمه‌ی وارده به آبرو و حیثیت شخصی و تجاری زیان‌دیده در رسانه‌های ارتباط جمعی با هزینه عامل فعل زیان‌بار.
همچنین جبران صدمه‌ی وارده به اعتبار علمی اشخاص از طریق اعاده حیثیت علمی زیان‌دیده به روش‌هایی مانند انتشار غیر موجه بودن لطمه‌ی مذکور یا الزام عامل فعل زیان‌بار به عذرخواهی در این باره.
در سازمان پلیس کشور ما بحث ضرر و خسارت مادی به حقوق معنوی افراد مطرح نشده است و ضرر مادی به اموال یا جسم افراد در مباحث مربوطه مطرح می‌‌شود.^[۱۱۲]
ب: ضرر معنوی
ضرر معنوی ضرر به احساس، عاطفه، حیثیت و آبرو و یا موارد مشابه می‌‌باشد.^[۱۱۳] ضرر معنوی، لطمه به حقوق معنوی انسان است که ملازمه با شخصیت انسانی فرد دارد، مانند حق آزادی بیان و عمل، حق فرد در مورد خصوصیات و شهرت و جایگاه اجتماعی و خانوادگی و حرفه‌ای و حقوق معنوی مانند حق تألیف و حقوق مدنی به معنی تمتع به آنچه خداوند با انسان بخشیده از مزایا و امکانات جسمی و روحی وزیبایی.^[۱۱۴] گاهی این حقوق به صورت «مسئولیت مدنی نسبت به شخصیت هم ممکن است محقق شود که هیچ زیان و ضرر ملموس و عینی به شخص یا اموال وی وارد نمی‌کند، بلکه صدمه و زیان غیرعینی به شهرت و اعتبار وی وارد می‌‌شود. این مسئولیت‌های مدنی عبارتند از هتک حرمت، تهمت، افترا، سوء استفاده از تبلیغات، تجاوز به حریم خصوصی و افشاگری.»^[۱۱۵]
دکتر محمد آشوری در تعریف خسارت معنوی می‌‌گوید: «خسارت معنوی عبارت است از ضررو زیان وارد شده به شهرت، حیثیت و آبرو و آزادی، معتقدات مذهبی، حیات، زیبایی، احساسات و عواطف و علایق خانوادگی.»^[۱۱۶]
هر چند ممکن است که از این قبیل دعاوی مسئولیت مدنی در اثر تقصیرات شخصی یا حرفه‌ای کارکنان پلیس یا در اثر تقصیر اداری واقع شود، تا کنون دعاوی این چنینی در محاکم علیه کارکنان یا سازمان طرح نگردیده است و یا حداقل آماری از آن در دسترس نیست. صرفاً پاره‌ای جرایم ارتکابی از قبیل نشر اکاذیب، توهین، افترا، فحاشی، نقض حقوق شهروندی، برخی اصول غیر اخلاقی و بازداشت غیر قانونی که مستقیماً موجب ایراد خسارت معنوی است و یا غیر مستقیم خسارات معنوی را به دنبال دارد علیه کارکنان پلیس مطرح گردیده است که بیش از ۹۰% این پرونده‌ها با احراز عدم تقصیر کارکنان مواجه و مختومه گردیده است.^[۱۱۷]
ج: ضرر جمعی
گاه خسارتی به بار میآید که به دشواری می‌‌توان زیان‌دیده ازآن را محدود به اشخاص معین کرد زیان به جمعی نامحصوروارد آمده است وچنان منتشر است که هیچ کس نمی‌تواند خودرا زیان‌دیده اصلی بداند وازاین بابت اقامه دعوی کند بنابراین خسارت جمعی به جمعیت یا دسته‌ای ازافراد می‌‌رسد بدون آن که بتوان فردی معین ازاین جمع را نشان داد که این خسارت متوجه اوبوده است برای مثال مأمورپلیس که با رفتار ناپسند خود سازمان پلیس را به بدنامی می‌‌کشد پس این پرسش به میان می‌‌آید که آیا چنین خسارتی قابل مطالبه است یا نه و اگر هست چه مقامی اقامه دعوی و مطالبه آن را دارد بنابه فرض هیچ کس زیان مستقیم و قاطعی ندیده است تا حق طرح دعوی برای جبران زیا ن مادی یا معنوی را داشته باشد لیکن آیا زیان جمعی را به طور جمعی نیز می‌توان مطالبه کرد درباره موضوع مشابه این موضوع دکتر کاتوزیان این گونه نظر داده‌اند که چون ضرر مادی یا معنوی به اشخاص رسیده و سازمان‌های مربوطه نیز منع قانونی برای مطالبه جبران ضرر مواجه هستند فلذا نمی‌توانند برای مطالبه ضرر و زیان وارده به اشخاص مبادرت به طرح دعوی نمایند نتیجه اینکه جمعی که ازشخصیت حقوقی بی‌بهره است امکان اقامه دعوی و خواستن خسارت را نیز ندارند^[۱۱۸].
گفتار دوم: شرایط ضرر
ضرر عبارتند از: ۱. مسلم بودن ضرر ۲. مستقیم بودن ضرر (بلاواسطه مبتنی بر تقصیر باشد) ۳. جبران نشدن ضرر (یعنی به صورت حادثه‌ای ناگهانی نباشد) .^[۱۱۹]
در باب شرایط تحقق ضرر و جبران آن مسایل دیگری قابل ذکر است که ما از ذکر آن خودداری کرده تا به موضوع اصلی بپردازیم و با این فرض که شرایط تحقق و مطالبه ضرر فراهم باشد به موضوع می‌‌نگریم.
بند اول: مسلم بودن ضرر
در قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی ما حکمی در این خصوص ملاحظه نمی‌شود اما ماده ۷۲۸ قانون آئین دادرسی مدنی سابق مقرر داشته بود که مدعی باید ثابت کند که ضرر به او وارد شده است یعنی ورود ضرر به او مسلم باشد و جنبه احتمالی نداشته باشد پس نمی‌توان شخصی را که احتمال می‌‌دهد در آینده دچار زیان خواهد شد مستحق دریافت خسارت تلقی کرد زیرا منطقی نیست که شخص ملزم به جبران خسارتی شود که در آتیه احتمال آن می‌‌رود^[۱۲۰] زیان‌ها و خساراتی که در زمان گذشته اتفاق افتاده است به یقین قابل احراز است و مسلم فرض می‌‌شود اما درباره خسارات آتی نمی‌توان به یقین رسید و حکم داد که زیان احتمالی آینده حتماً واقع خواهد شد یا نه البته برخی از خسارات احتمالی در آینده یقینی است مانند آنکه شخصی به هنگام عملیات پلیس مجروح شود و دست وی قطع گردد به طور مسلم وی در آینده نیز متحمل خسارت خواهد شد و به عنوان نموده تا پایان زندگی خود توانایی جسمانی خود را برای انجام کار فیزیکی از دست خواهد داد و این ضرر به نظر می‌رسد که قابل تعیین و تخمین می‌‌باشد این است که ماده ۵ قانون مسئولیت مدنی مقرر داشته است:
اگر در اثر آسیبی که به بدن یا سلامتی کسی وارد شده در بدن او نقصیی پیدا شود یا قوه کار زیان‌دیده کم گردد و یا از بین برود و یا موجب افزایش مخارج زندگانی او بشود واردکننده زیان مسئول جبران کلیه خسارات مزبور است دادگاه جبران زیان را با رعایت اوضاع و احوال قضیه به طریق مستمری و یا پرداخت مبلغی دفعتاً واحده تعیین می‌‌ناید و در مواردی که جبران زیان باید به طریق مستمری به عمل آید تشخیص اینکه به چه اندازه و تا چه مبلغی می‌‌توان از واردکننده زیان تامین گرفت با دادگاه است.
اگر در موقع صدور حکم تعیین عواقب صدمات بدنی به طور تحقیق ممکن نباشد دادگاه از تاریخ صدور حکم تا دو سال حق تجدیدنظر نسبت به حکم خواهد داشت.
آنچه مسلم است خسارات قابل جبران در ماده ۵ قانون مسئولیت مدنی ناظر به آتیه است و قابل مطالبه می‌‌باشد.^[۱۲۱] در خصوص احتمالی بودن خسارات آینده باید گفت صرفاً زیان‌هایی قابل مطالبه است که احتمال ورود آن به مراتب بیشترباشد^[۱۲۲] در اقدامات و عملیاتی که پلیس انجام می‌‌دهد این امکان وجود دارد که خسارتی یا آسیبی جسمانی به شهروندان وارد شود و در عین حال بخشی از این خسارات ناظر به آتیه باشد به نظر می‌رسد با بهره گرفتن از ماده ۵ قانون مسئولیت مدنی می‌‌توان در صورت احراز تقصیر پلیس وی را مسئول جبران تمامی خسارات وارده از جمله خسارات آینده بر پایه احتمال بسیارقوی تلقی نمود پس می‌‌توان گفت قاعده کلی مسئولیت مدنی که درماده ۵ قانون مسئولیت مدنی بیان شده است می‌‌تواند درخسارات ناشی ازاعمال و اقدامات پلیس مورد استناد قرارگیرد^[۱۲۳].
بند دوم: مستقیم بودن ضرر
در این خصوص قانون مدنی و قانون مسئولیت مدنی حکمی مقرر ننموده‌اند اما ماده ۷۲۸ قانون آیین دادرسی مدنی سابق مقرر داشته بود … در صورتی دادگاه حکم خسارت می‌‌دهد که مدعی خسارت ثابت کند که ضرر به او وارد شده و این ضرر بلاواسطه ناشی از عدم انجام تعهد یا تأخیر آن یا عدم تسلیم محکوم به بوده است.