حارث گوید: علی (ع) به بازار آمد و گفت:
یا مَعشَرَ اللَّحّامِین مَن نَفَخَ مِنکم فِی اللَّحمِ فَلَیسَ مِنّا (ثقفی، ۱۳۹۵ ق، ج ۱، ص ۱۱۱)
«ای جماعت قصابان هر که در گوشت بدمد از ما نیست.»
حضرت علی (ع) هنگامی که در بازارها می‌گشت و اهل بازار را اندرز می‌داد، فرمود:
یا مَعْشَرَ التُّجَّارِ قَدِّمُوا الِاسْتِخَارَهَ وَ تَبَرَّکوا بِالسُّهُولَهِ وَ اقْتَرِبُوا مِنَ الْمُبْتَاعِینَ وَ تَزَینُوا بِالْحِلْمِ وَ تَنَاهَوْا عَنِ الْکذِبِ وَ الْیمِینِ وَ تَجَافَوْا عَنِ الظُّلْمِ وَ أَنْصِفُوا الْمَظْلُومِینَ وَ لَا تَقْرَبُوا الرِّبَا وَ أَوْفُوا الْکیلَ‏ وَ الْمِیزانَ‏ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْیاءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ‏ (ابن بابویه، ۱۳۷۶ ق، ص ۴۹۷)
«ای بازاریان! در آغاز کار از خدا طلب خیر نمایید و با آسان‌گیری در معامله برکت جویید و با مشتریان کنار بیایید و خود را به بردباری بیارایید و از سوگند باز ایستید و از دروغ کناره گیرید و از ستم [به مشتری] دوری کنید و به مظلومان انصاف دهید و به دورو بر ربا نروید و پیمانه و ترازو را تمام نهید و اموال مردم را کم مدهید (اعراف: ۸۵) و در زمین سر به فساد بر مدارید (اعراف: ۷۴)»
امیرالمؤمنین (ع) در جای دیگر فرمودند:
مَنِ اتَّجَرَ بِغیرِ عِلْمٍ ارْتَطَمَ فِی الرِّبَا ثُمَّ ارْتَطَمَ قَالَ وَ کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَقُولُ لَا یَقْعُدَنَّ فِی السُّوقِ إِلَّا مَنْ یَعْقِلُ الشِّرَاءَ وَ الْبَیْعَ (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۵، ص ۱۵۴)
هرکس از احکام معاملات مطلع نباشد و وارد بازار تجارت شود، روز بروز در لجن‌زار ربا غرق می‌شود. امیرالمؤمنین (ع) می‌گفت: کسی وارد بازار نشود، مگر موقعی که احکام خرید و فروش را بداند.
امام علی (ع) در منشور حکومتی خویش برای حفظ سلامتی بازار و جلوگیری از افتادن در گردابی خطرناک مانند انحصار، احتکار، کم فروشی و… که ناامنی اقتصادی را به وجود می‌آورد و در نتیجه مردم را دائماً در ناامنی و اضطراب روحی و روانی نگه می‌دارد به مالک هشدار می‌دهد و از او می‌خواهد که با آن‌ها به مبارزه برخاسته، جلو افزون خواهی و زیاده‌طلبی‌های آن‌ها را بگیرد و از هرج و مرج در بازار جلوگیری کند و نظارت خود را بر آن مستمر سازد؛ چنان‌که فرمودند:

وَ ذَلِک بَابُ مَضَرَّهٍ لِلْعَامَّهِ وَ عَیْبٌ عَلَی الْوُلَاهِ (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۴۳۸)
بی‌توجهی به وضع بازار و رها ساختن آن به حال خود، برآیندی جز ضرر و زیان و افزایش محرومیت برای عامه مردم نخواهد داشت، و این خود عیب و ننگی است بر زمامدار که از عهده توازن و تعادل در بازار برنیامده است.
و-۲) اقدامات عملی
یکی از اقداماتی که امیرالمؤمنین (ع) در زمینه اصلاح بازار انجام دادند، مجازات گران فروشان، محتکران و کم‌فروشان بود. ابن عباس گوید:
چون از بصره با بیت‌المال به کوفه به خدمت علی (ع) آمد، در کوفه حضرت (ع) را در بازار ملاقات نمود که ایستاده و صدا می‌زند که:
مَعَاشِرَ النَّاسِ مَنْ أَصَبْنَاهُ بَعْدَ یوْمِنَا هَذَا یبِیعُ الْجِرِّی وَ الطَّافِی عَلَوْنَاهُ بِدِرَّتِنَا هَذِهِ (طبرسی، ۱۳۷۰، ص ۱۱۴)
ای مردم! هر کس را ببینم که جری (ماهی بی فلس) و طافی (ماهی‌ای که در آب مرده باشد) بفروشد، شلاقش می‌زنم.
در روایتی دیگر این‌چنین آمده:
دَخَلَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ علیه السلام سُوقَ التَّمَّارِینَ، فَإِذَا امْرَأَهٌ قَائِمَهٌ تَبْکِی وَ هِی تُخَاصِمُ رَجُلًا تَمَّاراً، فَقَالَ لَهَا: «مَا لَک؟» قَالَتْ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ، اشْتَرَیْتُ مِنْ هذَا تَمْراً بِدِرْهَمٍ، فَخَرَجَ أَسْفَلُهُ رَدِیّاً لَیْسَ مِثْلَ الَّذِی رَأَیْتُ. قَالَ: فَقَالَ لَهُ: «رُدَّ عَلَیْهَا» فَأَبی حَتّی قَالَهَا ثَلَاثاً فَأَبی، فَعَلَاهُ بِالدِّرَّهِ حَتّی رَدَّ عَلَیْهَا (کلینی، ۱۴۲۹ ق، ج ۱۰، ص ۲۷۱)
حضرت امیر (ع) در بازار خرمافروشان قدم می‌زد، زنی را دید گریه می‌کند، علت را سؤال کرد، وی گفت: من خرمایی خریده‌ام به یک درهم و حال می‌بینم فروشنده از زیر بار که با روی آن فرق می‌کند، برایم وزن کرده است. حضرت (ع) به خرمافروش گفت پولش را برگردان. اما او امتناع کرد. حضرت (ع) تا سه بار دستور خود را تکرار کرد و او امتناع ورزید، سپس حضرت (ع) تازیانه خود را بالا برد. در این هنگام مرد خرمافروش پول پیرزن را به وی برگردانید.
مشخص کردن گروهی از افراد معتمد جهت نظارت و بررسی مشکلات بازار و مجازات بسیار شدید آن‌ها در صورت تخلف و دریافت رشوه از دیگر اقداماتی بود که ایشان جهت اصلاح وضعیت بازار انجام دادند. در این زمینه حضرت امیر (ع) در عهدنامه مالک اشتر این طور می‌فرمایند:
اعْلَمْ مَعَ ذَلِک أَنَّ فِی کَثِیرٍ مِنْهُمْ ضِیقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِیحاً وَ احْتِکَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَکُّماً فِی الْبِیَاعَاتِ … امْنَعْ مِنَ الِاحْتِکَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص مَنَعَ مِنْهُ وَ لْیَکُنِ الْبَیْعُ بَیْعاً سَمْحاً بِموازینِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لَا تُجْحِفُ بِالْفَرِیقَیْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاع (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۴۳۸)
«این را هم بدان که در میان بازرگانان، کسانی هم هستند که تنگ نظر و بدمعامله و بخیل‌اند و احتکار کننده‌اند که تنها با زورگویی به سود خود می‌اندیشند و کالا را به هر قیمتی که می‌خواهند می‌فروشند … پس از احتکار جلوگیری کن که رسول خدا (ص) از آن جلوگیری می‌کرد. باید خرید و فروش به سادگی و با موازین عدالت باشد، با نرخ‌هایی که بر فروشنده و خریدار زیانی نرسد. کسی که پس از منع تو احتکار کند او را کیفر ده تا عبرت دیگران باشد اما در کیفر او اسراف مکن.»
همچنین علی (ع) در زمینه مجازات خائنین به بازار مسلمین به شدت عمل می‌کرد و در این باره هیچ‌گونه مماشاتی نمی‌فرمود. عملکرد ایشان درباره ابن هرمه شاهد بر این مطلب است. ابن هرمه ناظر بازار اهواز بود. خیانتی کرد و علی (ع) از آن خیانت آگاه گشت، به رفاعه بن شداد به جلی- فرماندار خود در اهواز- چنین نوشت:
إِذَا قَرَأْتَ کِتَابِی فَنَحِ ابْنَ هَرْمَهَ عَنِ السُّوقِ وَ أَوْقِفْهُ لِلنَّاسِ وَ اسْجُنْهُ وَ نَادِ عَلَیْهِ وَ اکْتُبْ إِلَی أَهْلِ عَمَلِک تُعْلِمُهُمْ رَأْیِی فِیهِ وَ لَا تَأْخُذْک فِیهِ غَفْلَهٌ وَ لَا تَفْرِیطٌ فَتَهْلِک عِنْدَ اللَّهِ وَ أَعْزِلُک أَخْبَثَ عُزْلَهٍ وَ أُعِیذُک بِاللَّهِ مِنْ ذَلِک فَإِذَا کَانَ یَوْمُ الْجُمُعَهِ فَأَخْرِجْهُ مِنَ السِّجْنِ وَ اضْرِبْهُ خَمْسَهً وَ ثَلَاثِینَ سَوْطاً وَ طُفْ بِهِ إِلَی الْأَسْوَاقِ فَمَنْ أَتَی عَلَیْهِ بِشاهدٍ فَحَلِّفْهُ مَعَ شَاهَدِهِ وَ ادْفَعْ إِلَیْهِ مِنْ مَکْسَبِهِ مَا شُهِدَ بِهِ عَلَیْهِ وَ مُرْ بِهِ إِلَی السِّجْنِ مُهَانًا مَقْبُوحاً مَنْبُوحاً وَ احْزِمْ رِجْلَیْهِ بِحِزَامٍ وَ أَخْرِجْهُ وَقْتَ الصَّلَاهِ وَ لَا تَحُلْ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ مَنْ یَأْتِیهِ بِمَطْعَمٍ أَوْ مَشْرَبٍ أَوْ مَلْبَسٍ أَوْ مَفْرَشٍ وَ لَا تَدَعْ أَحَداً یَدْخُلُ إِلَیْهِ مِمَّنْ یُلَقِّنُهُ اللَّدَدَ وَ یُرَجِّیهِ الْخُلُوصَ فَإِنْ صَحَّ عِنْدَک أَنَّ أَحَداً لَقَّنَهُ مَا یَضُرُّ بِهِ مُسْلِماً فَاضْرِبْهُ بِالدِّرَّهِ فَاحْبِسْهُ حَتَّی یَتُوبَ وَ مُرْ بِإِخْرَاجِ أَهْلِ السِّجْنِ فِی اللَّیْلِ إِلَی صَحْنِ السِّجْنِ لِیَتَفَرَّجُوا غَیْرَ ابْنِ هَرْمَهَ إِلَّا أَنْ تَخَافَ مَوْتَهُ فَتُخْرِجَهُ مَعَ أَهْلِ السِّجْنِ إِلَی الصَّحْنِ فَإِنْ رَأَیْتَ بِهِ طَاقَهً أَوِ اسْتِطَاعَهً فَاضْرِبْهُ بَعْدَ ثَلَاثِینَ یَوْماً خَمْسَهً وَ ثَلَاثِینَ سَوْطاً بَعْدَ الْخَمْسَهِ وَ الثَّلَاثِینَ الْأُولَی وَ اکْتُبْ إِلَی بِما فَعَلْتَ فِی السُّوقِ وَ مَنِ اخْتَرْتَ بَعْدَ الْخَائِنِ وَ اقْطَعْ عَنِ الْخَائِنِ رِزْقَهُ (ابن حیون، ۱۳۸۵ ق، ج ۲، ص ۵۳۲ و ۵۳۳)
«هنگامی که نامه مرا خواندی، ابن هرمه را از نظارت بازار برکنار دار، و او را به مردم معرفی کن، و به زندانش افکن، و رسوایش ساز، و به همه بخش‌های تابع «اهواز» بنویس که من این‌گونه عقوبتی (شدید) برای او معیّن کرده‌ام. مبادا در مجازات او غفلت یا کوتاهی کنی، که نزد خداوند خوار می‌شوی؛ و من به زشت‌ترین صورت ممکن تو را از کار بر کنار می‌کنم- و خدا آن روز را نیاورد- و چون روز جمعه رسید او را از زندان در آور و ۳۵ تازیانه بزن و در بازارها بگردان؛ و هر کس گواهی آورد (که ابن هرمه از او چیزی ستانده است)، او را با گواه خود قسم ده، و مبلغ مورد شهادت را از مال ابن هرمه بردار و به طلبکار بده. دوباره ابن هرمه را- خوار و سرافکنده و بی‌آبرو- به زندان بازگردان، و پاهایش را در بند گذار، و تنها برای نماز باز کن؛ فقط اگر کسی برایش خوراک یا نوشابه یا پوشاک یا زیراندازی آورد به او برسان؛ و مگذار ملاقاتی داشته باشد که راه پاسخ‌گویی به محاکمه را به او نشان دهد و به آزاد شدن از زندان امیدوارش سازد؛ و اگر دانستی که کسی چیزی (عذری) به او آموخته است که به مسلمانی زیانی می‌رساند، او را نیز تازیانه بزن و به زندان انداز تا توبه کند. شب‌ها زندانیان را به فضای باز بیاور تا تفریح کنند جز ابن هرمه، مگر بترسی که بمیرد. در این صورت او را نیز با دیگران به حیاط زندان بیاور؛ و اگر دیدی هنوز طاقت تازیانه خوردن دارد، پس از ۳۰ روز، ۳۵ تازیانه دیگر به او بزن- پس از ۳۵ تازیانه اول؛ و برای من بنویس که در باره «بازار» (و نظارت بر آن و پایان دادن به هر گونه خیانتی به مردم) چه کردی، و پس از این خائن، چه کسی را برای نظارت برگزیدی. در ضمن حقوق ابن هرمه خائن را قطع کن.»
از توصیه‌های امیر مؤمنان (ع) به حاکمان و ناظران، این نکته روشن می‌شود که حکومت نباید نسبت به وضعیت بازار بی‌تفاوت بوده، نظاره گر اجحاف، بی‌نظمی و فشار بر گرده ضعیفان باشد، بلکه در حوزه‌ها یا در زمان‌های خاصی باید بر بازار و روند جاری آن نظارت داشته باشد، به ویژه در مرحله مبادله کالا که یکی از نقاط لغزش تجّار است و معرکه‌ای است که ممکن است حقوق بسیاری از شهروندان ضایع شود؛ بنابراین، نظارت حکومت بر تجارت و معاملات است که می‌تواند عدالت را تأمین کرده و از زیادتر شدن فقر محرومین و فقرا جلوگیری کند.
۴-۲-۱-۲- اصلاحات در نظام توزیع
ریشه‌کن کردن فقر جز با برقراری عدالت امکان پذیر نیست و عدالت جز با توزیع درست منابع، ثروت و ابزارهای تولید و حتی مصرف درست تحقق نمی‌یابد. به همین جهت اسلام در همه مراحل آن از آغاز تا انجام، توجه خاصی را مبذول داشته و احکامی را صادر کرده است. از نظر قرآن، برای دست یابی به عدالت در حوزه اقتصادی لازم است در همه مراحل، مدیریت و نظارت دقیق شود. از این رو در توزیع منابع ثروت، اجازه نمی‌دهد تا هر کسی هر چیزی را مالک شود. این در حالی است که در اقتصاد کاپیتالیستی، شخص می‌تواند مالک هر چیزی شود. به سخن دیگر، آزادی اقتصادی افراد در جامعه اسلامی، از جهاتی محدود می‌شود و به شخص اجازه داده نمی‌شود تا از آزادی مطلق و بی‌قید و بند بهره‌مند شود.
خداوند در آیه ۸۷ سوره هود^[۵۲]، به نقد تفکر سرمایه‌داری بی بند و بار قوم شعیب می‌پردازد و خواسته آنان را درباره آزادی مطلق در مناسبات اقتصادی و تصرفات در اموال و ثروت، مردود می‌شمرد؛ چرا که از نظر قرآن، دست یابی به شرایط کاملاً مناسب عمومی برای تحقق جامعه ‌ایمانی و عدالت گستر، تنها در سایه پذیرش محدودیت‌ها امکان پذیر است و هرگز آزادی مطلق نمی‌تواند عدالت جهانی را تحقق بخشد.
با نگاهی به سیره عملی امیر مؤمنان علی (ع) متوجه می‌شویم که ایشان در مدت محدودی که حاکمیت جامعه اسلامی را به عهده داشتند تمام سعی خود را در راستای برقراری عدالت و توزیع عادلانه اموال و ثروت‌های عمومی به کار بستند و فعالیت‌های مهمی در این زمینه انجام دادند که عبارت‌اند از:
الف) عدم تأخیر در پخش اموال عمومی
امام علی (ع) حبس اموال عمومی را در خزانه دولت، روا نمی‌دانست و می‌کوشید تا هرچه زودتر، به دست نیازمندان برساند. سیره امام، نشان دهنده آن است که ایشان حتّی تأخیر یک شب را نیز در این امر برنمی‌تابید. او بر این باور بود که آنچه برای مردم و از آنِ مردم است، در اوّلین فرصت باید در اختیار آنان قرار گیرد. (ابن حیون، ۱۳۸۵ ق)
ب) رعایت مواسات در تقسیم بیت‌المال
حاکمان، امین مردم‌اند و آنچه در اختیار دارند، امانت است. کارگزاران دولت، حق ندارند به مناسبت‌های مختلف و به بهانه‌های گوناگون، از اموال دولتی بذل و بخشش کنند. علی (ع) برخوردهایی از این دست با اموال عمومی را ستمگری تلقّی می‌کرد:
جُودُ الْوُلَاهِ بِفَی‏ءِ الْمُسْلِمِینَ جَوْرٌ وَ خَتَرٌ (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۳۴۲)
«سخاوتمندی زمامداران در اموال عمومی مسلمانان، ستم و عهدشکنی است.»
در برخوردش با عبداللّه بن زمعه که از پیروان او بود و در دوران خلافتش بر وی وارد شد و از او درخواست مالی کرد، فرمود:
إِنَّ هَذَا الْمَالَ لَیسَ لِی وَ لَک وَ إِنَّمَا هُوَ لِلْمُسْلِمِینَ وَ جَلَبُ‏ أَسْیافِهِمْ‏ فَإِنْ شَرِکتَهُمْ فِی حَرْبِهِمْ شَرِکتَهُمْ فِیهِ وَ إِلَّا فَجَنَا أَیدِیهِمْ لَا یکونُ لِغَیرِ أَفْوَاهِهِم (تمیمی، ۱۳۶۶، ص ۳۴۱)
این مال، نه از آنِ من است و نه از آنِ تو؛ بلکه غنیمتِ مسلمانان است که در سایه شمشیرها به دست آمده است. اگر در جنگ با آنان شریک بودی، تو نیز به اندازه آن‌ها سهم داری؛ وگرنه، دستاورد آنان، برای غیر دهان‌هایشان نیست.
علی (ع) برای حل معضلات اقتصادی، تمام تلاش خود را بر توزیع عادلانه بیت‌المال و تقسیم منصفانه درآمد ملی - همانند زمان رسول خدا (ص) - مصروف داشته و بهای زیادی نیز در این راه پرداختند.
امام (ع) میان خواهرش ام هانی و برده عجمی وی بیت‌المال را بالسویه پرداخت نمود، و در مقابل اعتراض خواهرش می‌فرمود:
إِنِّی نَظَرْتُ فِی کتَابِ‏ اللَّهِ‏ فَلَمْ أَجِدْ لِوُلْدِ إِسْمَاعِیلَ‏ عَلَی وُلْدِ إِسْحَاقَ‏ فَضْلا (کلینی، ۱۴۰۷ ق، ج ۸، ص۴۹)
(منصرف شو) در کتاب خدا تفاوتی میان فرزند اسماعیل و فرزندان اسحاق (عرب بر عجم) مشاهده نکردم.
همچنین هنگامی که امیرالمؤمنین (ع) به سبب تقسیم مساوی بیت‌المال از سوی اطرافیان و نزدیکان خود مورد اعتراض قرار گرفت، فرمود:
وَ أَمَّا مَا ذَکرْتُمَا مِنْ أَمْرِ الْأُسْوَهِ فَإِنَّ ذَلِک أَمْرٌ لَمْ أَحْکمْ أَنَا فِیهِ بِرَأْیی وَ لَا وَلِیتُهُ هَوًی مِنِّی بَلْ وَجَدْتُ أَنَا وَ أَنْتُمَا مَا جَاءَ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ ص قَدْ فُرِغَ مِنْهُ (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۳۲۲)
«امّا اعتراضی که شما در امر تقسیم بیت‌المال به طور مساوی (بر من) دارید، حکمی نبوده که به رأی خود صادر کرده باشم یا مطابق خواسته دلم باشد؛ بلکه من و شما می‌دانیم این همان دستوری است که پیامبر خدا (ص) آورده و انجام داده است.»
لذا حضرت (ع) محکم و استوار بر سیره مساوات در تقسیم ایستاد و با وجود همه مخالفت‌ها، سرانه بیت‌المال را به صورت تساوی میان همگان تقسیم کرد و تبعیض‌های گذشته را زدود و میان خودی و غیر خودی، عرب و غیر عرب تفاوت نگذاشت؛ زیرا توزیع ناعادلانه درآمدهای ملی، معضل فقر و تنگدستی جامعه اسلامی را در پی ‌داشت.
ج) شناسایی فقرا و تعیین «سهم مشخصی» از بودجه درآمدهای عمومی جامعه برای کمک به آن‌ها
نحوه رفتار امام (ع) با از کار افتادگان از مسلمان و غیر مسلمان در قول و عمل بسیار قابل توجه است. ایشان همواره رسیدگی به بینوایان و درماندگان را به کارگزاران خویش توصیه می‌فرمودند و متذکر می‌شدند که برخی از یتیمان و سالخوردگان کسی را ندارند که از آنان دستگیری کند و خودشان هم روی سؤال کردن و اظهار نیاز ندارند؛ لذا گماردن افرادی برای شناسایی فقرا و اختصاص دادن بودجه‌ای برای کمک به آن‌ها را لازم دانسته و در دستور کار کارگزاران قرار می‌دادند. ایشان در عهد نامه مالک اشتر می‌نویسند:
ثُمَّ اللَّهَ‏ اللَّهَ‏ فِی الطَّبَقَهِ السُّفْلَی مِنَ الَّذِینَ لَا حِیلَهَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاکینِ وَ الْمُحْتَاجِینَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَی وَ الزَّمْنَی فَإِنَّ فِی هَذِهِ الطَّبَقَهِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً وَ احْفَظِ [اللَّهَ‏] لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَک مِنْ حَقِّهِ فِیهِمْ وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَیتِ مَالِک وَ قِسْماً مِنْ غَلَّاتِ صَوَافِی الْإِسْلَامِ فِی کلِّ بَلَدٍ فَإِنَّ لِلْأَقْصَی مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِی لِلْأَدْنَی وَ کلٌ‏ قَدِ اسْتُرْعِیتَ حَقَّهُ وَ لَا یشْغَلَنَّک عَنْهُمْ بَطَرٌ فَإِنَّک لَا تُعْذَرُ [بِتَضْییعِ التَّافِهِ‏] بِتَضْییعِک التَّافِهَ لِإِحْکامِک الْکثِیرَ الْمُهِمَّ فَلَا تُشْخِصْ هَمَّک عَنْهُمْ وَ لَا تُصَعِّرْ خَدَّک لَهُمْ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَ مَنْ لَا یصِلُ إِلَیک مِنْهُمْ مِمَّنْ تَقْتَحِمُهُ الْعُیونُ وَ تَحْقِرُهُ الرِّجَالُ فَفَرِّغْ لِأُولَئِک ثِقَتَک مِنْ أَهْلِ الْخَشْیهِ وَ التَّوَاضُعِ فَلْیرْفَعْ إِلَیک أُمُورَهُمْ- ثُمَّ اعْمَلْ فِیهِمْ بِالْإِعْذَارِ إِلَی اللَّهِ [سُبْحَانَهُ‏] یوْمَ تَلْقَاهُ فَإِنَّ هَؤُلَاءِ مِنْ بَینِ الرَّعِیهِ أَحْوَجُ إِلَی الْإِنْصَافِ مِنْ غَیرِهِمْ وَ کلٌّ فَأَعْذِرْ إِلَی اللَّهِ فِی تَأْدِیهِ حَقِّهِ إِلَیهِ وَ تَعَهَّدْ أَهْلَ الْیتْمِ وَ ذَوِی الرِّقَّهِ فِی السِّنِّ مِمَّنْ لَا حِیلَهَ لَهُ وَ لَا ینْصِبُ لِلْمَسْأَلَهِ نَفْسَهُ وَ ذَلِک عَلَی الْوُلَاهِ ثَقِیلٌ وَ الْحَقُّ کلُّهُ ثَقِیلٌ وَ قَدْ یخَفِّفُهُ اللَّهُ عَلَی أَقْوَامٍ طَلَبُوا الْعَاقِبَهَ فَصَبَّرُوا أَنْفُسَهُمْ وَ وَثِقُوا بِصِدْقِ مَوْعُودِ اللَّهِ لَهُم‏ (صبحی صالح، ۱۴۱۴ ق، ص ۴۳۹)
«خدا را، خدا را، در کار طبقه فرو دست، یعنی بینوایان و نیازمندان و فقیران و بیماران زمین‌گیر، که هیچ کاری از دستشان برنمی‌آید، و در میان آنان هم اظهارکننده نیاز و طالب احسان وجود دارد و هم کسانی که چنین نیستند؛ تو حق آنان را که خدا تو را نگهبان آن قرار داده است، برای خدا، نگاهبانی کن، و سهمی از بیت‌المال خود را مخصوص ایشان قرار ده، نیز در هر شهر قسمتی از محصول زمین‌های غنیمتی را به آنان مخصوص دار، که دورترین ایشان را همان اندازه حق است که نزدیک‌ترین آنان دارند، حق همگان باید رعایت شود، پس مبادا طغیان در نعمت تو را از رسیدگی در باره ایشان غافل کند، چه عذر تو برای آن‌که کار کوچکی را به علت پرداختن به کار مهمی فرو گذاشته‌ای پذیرفته نیست؛ پس از آنان غافل مشو و از رسیدگی به احوال ایشان از روی کبر و غرور خودداری مکن، و در جستجوی کار و بار کسانی از ایشان باش که مردمان به چشم حقارت در آنان می‌نگرند و دستشان به تو نمی‌رسد، و برای رسیدگی به کار ایشان مردانی را برگمار که از خدا بترسند و فروتن باشند و احوال ایشان را به تو گزارش کنند. سپس در حق ایشان چنان به کار برخیز که پوزش‌خواه تو در روز ملاقات خدا باشد، زیرا که اینان در میان رعیت از همه بیشتر نیازمند آن‌اند که حقشان به عدل داده شود. حق هر کس را به او بده، و به احوال خانواده یتیمان و سالخوردگان بی‌وسیله که خود روی سؤال ندارند برس. این کار بر والیان سنگین است، و هر گونه ادای حقی سنگین است، و خدا آن را بر کسانی سبک می‌کند که خواستار عاقبت نیک باشند، و نفس خود را به شکیبایی عادت دهند، و به درستی آنچه خدا به ایشان وعده کرده است یقین داشته باشند.»
نکته‌ای که در کلام حضرت (ع) مشاهده می‌شود این است که افرادی که برای شناسایی فقرا تعیین می‌شوند باید انسان‌های پرهیزگار و مورد اعتمادی باشند و احوال فقرا را دقیق، درست و دور از اغراض ناپسند گزارش دهند تا این بودجه خاص در اختیار فردی که واقعاً نیازمند نیست قرار نگیرد و در حق نیازمندی هم ظلمی نشود.
۴-۲-۱-۳- اصلاحات در نظام مصرف
سیاست مداران غربی همواره کوشیده‌اند توسعه یافتگی را آرزوی ممالک در حال توسعه جلوه دهند و این در حالی است که توسعه یافتگی غربی، از منظر آنان چیزی جز تبدیل شدن به مستعمره غرب و زایل شدن فرهنگ‌های بومی ملت‌ها نیست.
سطح و شکل مصرف افراد و اقشار جامعه، الگوی مصرف آن‌ها را به وجود می‌آورد. به عبارت دیگر، الگوی مصرف در برگیرنده کمیت و کیفیت اقلام مصرفی افراد و خانوارهای جامعه است، که تحت تأثیر استاندارد مصرف، درآمد، موقعیت اجتماعی و غیره تغییر می‌یابد. افزایش درآمد بر سطح مصرف اثر می‌گذارد، اما میزان تأثیر آن بر شکل مصرف متغیر است. به عبارت دیگر، وقتی درآمد افزایش یابد، مصرف همه اقلام مورد نظر همزمان افزایش نمی‌یابد، بلکه به عنوان مثال در جامعه شهری با افزایش مصرف کالا،‌ درصد مخارج مربوط به اغذیه کاهش می‌یابد و در نتیجه سهم بیشتری از درآمد افزایش یافته، به کالاهای بادوام داده می‌شود. البته این امر در جوامع مختلف متفاوت است.

اگر مذاکره به طور واقعی برای برطرف کردن تفاوت ها استفاده شوند متقاعد کردن منطقی مهارت خیلی قوی است . آن روش تهدید آمیز نیست بنا بر این روابط مثبت باقی می ماند . بیشترین چالش این است که آن مستلزم دانش استثنایی از حالت موضوع است این مسائل موضوعات فنی ، ملاحظات هزینه و قیمت و موضوعات پیمانی و مشروح است . پیشنهاد مداوم تقاضاها که توسط دانش صحیح مورد حمایت قرار می گیرد دارای اثر مشروط و مثبتی است آن هم چنین اطمینان و اعتماد را بوجود می آورند و طرف قرار می گیرد دارای اثر مشروط و مثبتی است آن هم چنین اطمینان و اعتماد را بوجود می آورند و طرف دیگر را متقاعد می کند که برای تشخیص این که مذاکره ی تجاری خاص می تواند در حالت مبادله حقیقی اطلاعات اجرا شود . این مبنایی برای مذاکرات مثبت است که منجر به توافقات پیمانی با میل به موفقیت شود .

۶- اهداف تجاری واقعی :
در اینجا هدف جستجو برای این است که هر دو گروه بایستی چه چیزی از معامله مورد نظر از طریق بحث بر اهداف تجاری واقعی انجام دهند . برای مثال ممکن است فرصتی برای قرار داد بلند مدت وجود داشته باشد . ممکن است فرصتی برای جوی که در آن عرضه کننده ، شانسی برای پذیرفتن سرمایه گذاری در کالاهای سرمایه ای وجود داشته باشد وقتی او مطمئن است که تجارت بلند مدت امکان پذیر است . برای اینکه این روش مذاکره تجاری موفقیت آمیز باشد ، باید جو اعتماد ایجاد شود ، این روش ارحج مذاکرات تجاری در اکثرسازمان هاست . (‌ Ashcro ft , 2004 , 231 ‌ )
انواع اساسی مذاکره :
مذاکره توزیعی^۱۲ :
این نوع مذاکره به طور معمول درباره ی یک مورد به تنهایی صورت می گیرد که در آن سود یکی به ضرر دیگری تمام می شود و از این جهت این نوع مذاکره را مذاکره برد و باخت می نامند .
این نوع مذاکره اغلب در زمینه ی مسائل اقتصادی است . مذاکره ی توزیعی بر ارزش مورد ادعای طرفین تأکید دارد . بنا بر این ، مذاکره کنندگان با دقت پیشنهاد های آغازین و نیز پیشنهاد های بعدی خود را ارائه می دهند ، به گونه ای که بتوانند مقدار مورد نظر را به طور موفقیت آمیز به خود اختصاص دهند و در مذاکره پیروز شوند .
در مذاکره توزیعی قدرت نقش مهمی ایفا می کند ، زیرا میزان نفوذ مذاکره کننده را افزایش و شکل گبری ادراکات طرف مقابل را تحت تأثیر قرار می دهد . در مذاکره توزیعی ، بیشتراز سبک های مدیریت تعارض زور و مصالحه استفاده می شود . ( رضائیان ، ۱۳۸۲ ، ۹۳ )
مذاکره توزیعی نوعاٌ به طور رقابتی منابع را تقسیم می کنند ، فنون رقابتی یا غیر همکاری ممکن است به نتایج برنده با زنده منجر شود . (Pulins & etal.2000.468 )
مذاکره تلفیقی^۲۱ :
روش حل مسأله مشارکتی برای دستیابی به راه حل هایی است که به نفع طرفین مذاکره باشد . در این نوع مذاکره ، مذاکره کنندگان مسائل طرفین را شناسایی و گزینه ها را معین و ارزیابی می کنند . با بیان آشکار ترجیحات خود ، توأمان به گزینه مورد پذیرش طرفین نائل می آیند . گزینه ی انتخاب شده به ندرت به طور یکسان مورد قبول طرفین خواهد بود . این نوع مذاکره به تازگی در مذاکرات میان مدیریتی و کارکنان متداول شده است . در مذاکره تلفیقی بیشتر از سبک های مدیریت تعارض مصالحه و همکاری استفاده می شود . ( رضائیان ، ۱۳۸۲ ، ۹۴ )
موقعیت استراتژیک جدیدترین مذاکر کننده ها برنده برنده^۱۲ می باشد ، یعنی هر دو طرف در معامله برنده می شوند آنها آنچه که از معامله می خواهند بدست می آورند . توافق برنده برنده هردو طرف را نگاه می دارد . (H.Buskirk and D.Buskirk , 1992 , 314 )
تلفیق به معنی ارتباط برقرار کردن با همدیگر یا ادغام در یک واحد می باشند . که برای ایجاد واحد بزرگتر ترکیب می شوند مذاکره تلفیقی بحثی برای رسیدن به توافق اشاره می کند که اهداف دو طرف را برآوردمی کندهدف این روش برای دستیابی به نتایج برنده برنده است.(Pullinse & etal , 2000,468 )

ساخت دهی مبتنی برگرایش^۲۳ :
در تمام فرایند مذاکره ، هر یک از طرفین ، الگوی ویژه ای از رابطه میان فردی به نمایش
می گذارد ( نظیر : رفتار خصمانه یا دوستانه و رفتار رقابتی یا مبتنی بر همکاری ) که تعامل آنان را تحت تأثیر قرار می دهد . ساخت دهی مبتنی بر گرایش فرآیندی است که طرفین مذاکره در جستجوی برقراری گرایشها و روابط مطلوب می باشند . ( magnet , 1994 , 61 )
مذاکره درون سازمانی :
گروه ها اغلب از طریق نمایندگان خود مذاکره می کنند . در این صورت ، هر نماینده ناگزیر است نخست توافق اعضای گروه خود را بدست آورد و بعد آن ، دو نماینده بتوانند با یکدیگر به توافق برسند در مذاکره درون سازمانی ، هر نماینده یا مجموعه ی نمایندگان تلاش می کنند تا در گروه خود به اجماع نظر برسند ، به عبارت دیگر ، نماینده باید پیش از آنکه با گروه دیگر وارد مذاکره بشود نخست تعارض درون گروهی خود را حل کند ( Hellriegel & etal , 1998 , 448 )
مذاکره اصولی :
مذاکره اصولی مبتنی بر چهار نکته اساسی است . که حاصل این چهار نکته یک روش روشن و ساده است و مذاکره را که تقریباٌ در همه موارد و تحت هر شرایطی می تواند به کار آید تعریف
می کند .
نکته اول : اشخاص را از مسأله جدا کنید .
۱- مذاکره کنندگان در درجه اول انسانند : یک حقیقت اساسی درباره مذاکره ، که در معاملات مربوط به شرکت ها و معاملات بین المللی به سادگی فراموش می شود این است که شما با نمایندگان انتزاعی « طرف دیگر» سر و کار ندارید بلکه با انسان ها روبرو هستید . این انسان ها دارای احساسات هستند ، واجد ارزش های عمیقی می باشند و سوابق و دیدگاه های متفاوت و گوناگونی دارند و غیر قابل پیش بینی هستند.
این جنبه ی انسانی مذاکره هم می تواند مفید باشد و هم می تواند فاجعه به بار آورد . در یک رابطه کاری حس اعتماد ، تفاهم ، احترام و دوستی در طول زمان ایجاد گردد ، می تواند هر مذاکره جدیدی را هموارتر سازد

۱- رقابت‌پذیری بر مدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
۲- مسئولیت اجتماعی بر مدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
۳- حمایت‌گری بر مدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
۴- نوآوری برمدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
۵- تاکید بر پاداش بر مدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
۶- جهت گیری عملکرد بر مدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
۷- ثبات بر مدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
۸- معنویت و باورهای دینی بر مدیریت دانش در اداره کل گمرک فرودگاه امام خمینی(ره) تاثیر دارد.
متغیرهای تحقیق
متغیر مستقل : فرهنگ سازمانی^[۱]
تعریف صوری: فرهنگ سازمانی، سیستمی از استنباط مشترک است که اعضا، نسبت به یک سازمان دارند و همین ویژگی موجب تفکیک دو سازمان از یکدیگر می‌شود. (رابینز ، ترجمه الوانی ،۱۳۸۹)
تعریف عملیاتی: فرهنگ سازمانی متغیری است مستقل، کمی و چند ارزشی که محقق به منظور اندازه‌گیری آن شاخص‌های رقابت‌پذیری، مسئولیت اجتماعی، حمایت‌گری، نوآوری، تأکید بر پاداش، جهت‌گیری عملکرد و ثبات را بر اساس طیف پنج گزینه‌ای لیکرت ارزیابی و در نهایت فرضیه تحقیق را مورد آزمون قرار خواهد داد.
متغیر وابسته : مدیریت دانش^[۲]
تعریف صوری: ایجاد فرآیندهای لازم برای شناسایی و جذب داده، اطلاعات و دانش‌های مورد نیاز یک سازمان از محیط درونی و بیرونی و استفاده از آن ها در تصمیم‌ها و اقدامات سازمان و کارکنان آن. (کارل ویگ ،۲۰۰۰)

تعریف عملیاتی: مدیریت دانش متغیری است وابسته، کمی و چند ارزشی که محقق به منظور اندازه‌گیری آن شاخص‌های ایجاد، جذب، سازماندهی، ذخیره، انتشار و کاربرد دانش را بر اساس طیف پنج گزینه‌ای لیکرت ارزیابی و در نهایت فرضیه تحقیق را مورد آزمون قرار خواهد داد.
مدل اولیه تحقیق
چارچوب و مدل اولیه رابطه بین عوامل فرهنگ سازمانی(ساروس و دیگران، ۲۰۰۲) و فرایندهای مدیریت دانش (لاوسون، ۲۰۰۳) در بخش زیر آمده است.
شکل ‏۱‑۱ مدل فرهنگ سازمانی ساروس و مدیریت دانش لاوسون
خلاصه فصل اول
در این فصل پس از مقدمه‌ای کوتاه درباره فرهنگ سازمانی و مدیریت دانش به بیان مسئله، توضیح اهمیت و ضرورت آن، اهداف، فرضیه‌ها و متغیرهای پژوهش پرداخته شد. در انتهای فصل نیز مدل مفهومی اولیه پژوهش ارائه گردید.
فصل دوم: ادبیات تحقیق
مقدمه
اجرای موفق مدیریت دانش در سازمان، مستلزم فراهم سازی بسترهای فکری، مهارتی و علمی خاصی است. نظریه پردازان، عوامل مختلفی را در زمینه موفقیت مدیریت دانش برشمرده­اند که از جمله این عوامل می­توان به فرهنگ سازمانی(افراد، اعتماد، اشتراک)، ترویج فرهنگ پست الکترونیک، حمایت مدیران عالی، رهبری آگاه و تاثیر گذار، ترکیب کردن وظایف دانش با وظایف روزانه، زیرساخت‌های فنی، آموزش و یادگیری و غیره اشاره نمود. لی­بوویتز و چن(۲۰۰۳) بر این باورند که “موفقیت مدیریت دانش تا ۸۰ درصد مربوط به افراد و فرهنگ بوده و تنها ۲۰ درصد آن بستگی به فناوری دارد و فرهنگ به اشتراک گذاری دانش نیز جزء کلیدی و مهم مقوله فرهنگ و افراد محسوب می­گردد.”
فرهنگ‌ سازمانی به عنوان یک حوزه پژوهشی به اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه ۱۹۸۰ و به حوزه‌های فرهنگ اداری^[۳]، نمادگرائی سازمانی^[۴] و داستان‌ها و افسانه‌های سازمانی^[۵] بر‌می‌گردد. همچنین، این مفهوم با مفاهیم جدیدتری مثل «ایده‌های سازمانی غالب^[۶]» و «تئوری‌های سازمانی بومی» (هل‌گرن^[۷] و لواستد^[۸] ،۱۹۹۷) یا «تئوری کسب و کار» (دراکر^[۹] ،۱۹۹۴)، «جو سازمانی^[۱۰]» (جورده ـ بلوم^[۱۱]، ۱۹۹۸) و پارادایم‌های سازمانی (شلدون^[۱۲]، ۱۹۸۰، لینکلن^[۱۳]، ۱۹۸۵) مشابهت نزدیکی دارد. (Kekale,1999,2).
سابقه موضوع و تحقیقات انجام شده
موضوع : بررسی تاثیر فرهنگ سازمانی درمدیریت دانش سازمان آموزش و پرورش شهرستان سمنان
نویسندگان: علی اکبر امین بیدختی/ شاهرخ مکوند حسینی/ زهرا احسانی
تاریخ : خرداد ۱۳۹۰
منتشر شده در : نشریه راهبرد شماره ۵۹
فرضیه‌ها: بین فرهنگ سازمانی و مدیریت دانش در سازمان آموزش و پرورش شهرستان سمنان رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد و بین همه انواع فرهنگ سازمانی (قبیله، سلسله ‌مراتب، بازار، وضعیت ‌سالار) و مدیریت دانش در سازمان آموزش و پرورش شهرستان سمنان رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد.
نتایج: آزمون فرضیه اصلی این پژوهش حاکی از آن است که بین فرهنگ سازمانی و مدیریت دانش رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد. همچنین نتایج آزمون سایر فرضیات بیانگر آن است که بین همه انواع فرهنگ سازمانی(قبیله، سلسله‌مراتب، بازار، وضعیت‌سالار) و مدیریت دانش رابطه مثبت و معنی‌داری وجود دارد. به طور کلی طی نتایج تحلیل رگرسیون در گام اول مؤلفه فرهنگ سازمانی وضعیت‌سالار، وارد معادله رگرسیون شده است و ۵۸ درصد از تغییرات مدیریت دانش را تبیین می‌کند. در گام دوم فرهنگ سازمانی قبیله به معادله اضافه شده است و به طور همزمان نزدیک به ۶۰ درصد از تغییرات مدیریت دانش را تبیین می‌کنند. در نتیجه می‌توان گفت که فرهنگ سازمانی یکی از مهم‌ترین ابزارهای استقرار و اجرای موفقیت‌آمیز مدیریت دانش در سازمان‌ها محسوب می‌شود. تغییر در فرهنگ سازمانی به منظور استقرار مدیریت دانش در سازمان آموزش و پرورش باید به نحوی باشد که بیشتر، فرهنگ سازمانی وضعیت‌ سالار و فرهنگ سازمانی قبیله نسبت به سایر فرهنگ‌ها مورد توجه قرار گیرد.
موضوع : تاثیر بین مدیریت دانش و شاخص‌های فرهنگ سازمانی دنیسون
نویسندگان : گودرزوند، مهرداد ؛ نجبایی، سید صدرا؛ هاشمی، سیده سعیده
تاریخ : مرداد ۸۹
نشریه: اقتصاد کار و جامعه - شماره ۱۲۲
فرضیه‌ها : مدیریت دانش بر شاخص‌های فرهنگ سازمانی دنیسون تاثیر دارد.
نتایج : این تحقیق نشان می‌دهد که شناخت‌ این دو عامل (مدیریت دانش و فرهنگ سازمانی) به عنوان یک ضرورت مهم در اولویت فعالیت‌های مدیران سازمان قرار دارد و با تنظیم راهبرد سازمان‌ در حوزه دانش و فرهنگی و همچنین ایجاد یک فرهنگ سازمان قوی، بقای سازمان تضمین می‌شود و موجبات‌ عکس العمل مطلوب سازمانی در برابر تغییرات را فراهم می‌آورد.
موضوع : بررسی تاثیر بین مدیریت دانش و فرهنگ سازمانی در هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان
تاریخ : پاییز ۱۳۸۹
نشریه : علوم مدیریت شماره ۱۴
فرضیه‌ها: بین مدیریت دانش و فرهنگ سازمانی در هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان همبستگی مثبت وجود دارد
نتایج: این تحقیق که به روش پیمایشی انجام شده است نشان می دهد که بین مدیریت دانش و فرهنگ سازمانی در هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی کرمان همبستگی مثبت وجود دارد. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که رسالت سازمانی دارای بالاترین ضریب همبستگی و تولید دانش کمترین ضریب همبستگی را داشته‌اند.
موضوع : تاثیر فرهنگ سازمانی در مدیریت دانش شرکت‌های آب و فاضلاب و توزیع نیروی برق استان ایلام
نویسندگان : دکتر سید حیدر حسینی و دکتر عباس صمدی و رضا بوچانی
تاریخ : مهر ۱۳۹۰
انتشار : نشریه بازاریابی ایران
فرضیه‌ها: بین فرهنگ سازمانی و مدیریت دانش براساس مدل رابینز درشرکت‌های مورد مطالعه «در شرکت آب و فاضلاب و شرکت توزیع نیروی برق استان ایلام» رابطه وجود دارد.
نتایج : در نهایت پس از جمع‌ آوری و تحلیل اطلاعات بدست آمده تصویر فرهنگ سازمان‌های مورد مطالعه بر اساس مدل رابینز ترسیم شد که گویای وضعیت فرهنگ این سازمان‌ها است. بر این اساس سازمان‌های مورد مطالعه در تمام ابعاد پنج‌گانه در حد بالاتر از متوسط قرار گرفته‌اند.
موضوع : فرهنگ سازمانی و تسهیم دانش: عوامل کلیدی موفقیت
نویسندگان: عادل اسماعیل العلوی، نایلا یوسف المرزوقی
تاریخ : سال ۲۰۰۷
فرضیه‌ها: عواملی مانند اعتماد، ارتباط میان کارکنان، سیستم‌های اطلاعات، سیستم‌های پاداش و ساختار سازمانی نقش مهمی در تعیین ارتباط میان کارکنان و از بین بردن موانع در تسهیم دانش دارند.
نتایج : نتایج تحقیق آنان حاکی از آن بود که اعتماد، ارتباطات، سیستم‌های اطلاعات، سیستم پاداش و ساختار سازمان دارای رابطه مثبتی با تسهیم دانش در سازمان‌ها می‌باشند.

نمودار۵ – ۳۸ ب:نمودار خودهمبستگی جزئی فصل بهار(PACF) 86
نمودار ۵ – ۳۹ الف: خودهمبستگی باقیمانده ها فصل بهار(ACF) 86
نمودار ۵ – ۳۹ب: نمودار خودهمبستگی جزئی باقیمانده ها فصل بهار(PACF) 86
نمودار۵ – ۴۰ الف:نمودار خود همبستگی فصل تابستان(ACF) 87
نمودار۵ – ۴۰ ب:نمودار خودهمبستگی جزئی فصل تابستان(PACF) 87
نمودار ۵ – ۴۱ الف: خودهمبستگی باقیمانده ها فصل تابستان(ACF) 88
نمودار ۵ – ۴۱ب: نمودار خودهمبستگی جزئی باقیمانده ها فصل تابستان(PACF) 88
نمودار۵ – ۴۲ الف:نمودار خود همبستگی فصل پاییز(ACF) 89
نمودار۵ – ۴۲ ب:نمودار خودهمبستگی جزئی فصل پاییز(PACF) 89
نمودار ۵ – ۴۳ الف: خودهمبستگی باقیمانده ها فصل پاییز(ACF) 90
نمودار ۵ – ۴۳ب: نمودار خودهمبستگی جزئی باقیمانده ها فصل پاییز(PACF) 90
فصل اول: کلیات تحقیق
فصل اول
کلیات تحقیق
۱ – ۱ – مقدمه :
مقدمه:
جغرافیا^[۱]عبارت است از روابط متقابل انسان، تکنیک و محیط و یا روابط متقابل انسان، تکنیک، مدیریت و محیط ( پاپلی یزدی ۱۳۶۹ ).
اقلیم شناسی^[۲] عبارت است از مطالعه علمی اقلیم یعنی توصیف و نمایش اقالیم، تجزیه و تحلیل عوامل، تفاوت بین اقالیم و کاربرد اطلاعات اقلیمی در حل مسائل جامعه (هاسچک^[۳] ۱۹۸۰ ).
به عبارت دیگر هدف اقلیم شناسی عبارت است از کشف و تبیین رفتار طبیعی اتمسفر و بهره ­برداری از آن در جهت منافع انسانی. اقلیم به عنوان موضوع اصلی علم اقلیم ­شناسی از زمان­های بسیار دور برای انسان و جامعه علمی شناخته شده بوده است (دارست^[۴] ۱۹۵۱ ).

اگر چه رفتار اتمسفر به و­سیله قوانین مسلم فیزیکی قابل تبیین و تشریح است مثلا حرکت بخار آب یا هوا در اتمسفر به وسیله قوانین و اصول مشخصی کنترل می­ شود، ولی حالات ظاهری اتمسفر علاوه بر این که به وسیله رفتار اتمسفر کنترل می­ شود تحت تاثیر پستی و بلندی­های سطح زمین نیز قرار دارد و در نتیجه نمود ظاهر اتمسفر که به صورت تغییرات مداوم دما، رطوبت، ابرناکی، فشار و …جلوه­گر می­ شود توسط اصول و قوانین مسلم و ثابت فیزیکی قابل بیان و توضیح نیست. در مجموع حالت­های اتمسفر واقعیتی است که از طریق مشاهدات مکرر در بعد زمان و مکان قابل درک است. به همین علت تغییرات روزمره­­ی حالت اتمسفر به صورت متغیرهای نیمه تصادفی فرض می­ شود و لذا با بهره گرفتن از توزیع­های آماری احتمالات قابل تبیین و توجیه است ( لندسبرگ^[۵] ۱۹۸۷ ).
عمده­ترین عامل هر توزیع آماری میانگین آن است که تا اواخر قرن نوزدهم مهم­ترین آماره تعریف اقلیم محسوب می­ شود. امروزه بسیاری از ا­­فراد عامه و حتی اقلیم شناسان آن را به ­کار می­برند اما در اواخر قرن ۱۹ کوپن اعلام کرد که اقلیم یک منطقه فقط از طریق محاسبه میانگین دراز مدت عنا­صر هواشناسی آن تشریح و توصیف نمی­ شود (استرینگر^[۶] ۱۹۸۲ ). بلکه در توصیف اقلیم یک مکان باید به فرین­ها و فراوانی­ها نیز توجه کرد. بنابراین امروزه اقلیم
از طریق بررسی فراوانی حدوث عناصر اقلیمی یک مکان مانند دما، بارش، نم نسبی، روزهای یخبندان و …تعیین می شود. فرایند تعیین اقلیم یا بر اساس فراوانی هوا­­­های لحظه­ای متفاوت و مقدار زمانی و یا بر اساس مجموعه شرایط دراز مدت عناصر اقلیمی و با بهره گرفتن از روش­های آماری چند متغیره صورت می­گیرد. ناهمواری، عرض جغرافیایی و دوری و نزدیکی به توده­های بزرگ آب از عمده­ترین عوامل موثر بر پرا­­کنش مکانی دما به شمار می­آیند. در فصول سرد و گرم اختلاف دمای میانگین سردترین و گرم­ترین نقاط کشور ایران آن چنان زیاد است که بخش­های مختلف کشور هم زمان فصول متفاوتی را تجربه می­ کنند ( منتظری ۱۳۹۲ ).
در سال­های اخیر دانشمندان به منظور تجزیه و تحلیل الگوهای اقلیمی توجه ویژه­ای به سری­های دمایی معطوف داشته اند، دما از مهم­ترین عناصر اقلیمی بوده و در تعیین نقش و پراکنش دیگر عناصر اقلیمی نیز موثر است. دما نیز از عوامل اصلی و اساسی در پهنه­ بندی و طبقه ­بندی اقلیمی بوده و بنابراین اساس نوسانات و تغییرپذیری دما بسیار حائز اهمیت بوده و به دلیل پیش ­بینی دماهای آتی نیز دارای اهمیت فوق العاده علمی ­_ کاربردی است. روش­های سری زمانی به منظور مطالعه اقلیم به­ ویژه بررسی دما در نوشته­ های بی­شماری مورد استفاده و استناد قرار گرفته است (قویدل رحیمی ۱۳۹۱ ).
دما یک متغیر ترمودینامیک و مهم جوی است که تغییر آن منشا بسیاری از تغییرات فیزیکی، شیمیایی و زیست محیطی بوده و اندازه ­گیری آن در جو در مقایسه با سایر عناصر جوی از سابقه­ طولانی­تری برخوردار است (مسعودیان و دارند ۱۳۹۰ ). در سال­­های اخیر تغییرات اقلیمی به­ ویژه گرم شدن کره زمین بسیار مورد توجه قرار گرفته است. اقلیم کره زمین همواره در حال تغییر بوده، اما گرم شدن آن بیشتر مورد توجه اقلیم شناسان قرار گرفته است. از آنجا که دما از عناصر اساسی شکل­ گیری اقلیم است تغییرات آن می ­تواند ساختار آب­و­هوایی هر محل را دگرگون سازد. به همین دلیل بررسی روند دما در مقیاس­های زمانی و مکانی بخش بزرگی از تحقیقات اقلیم شنا­­­­سی را به خود اختصاص داده است (اسدی و حیدری ۱۳۹۰). علی­رغم وجود شواهدی بر تغییرات دما و هشدار تنی چند از دانشمندان در سال­های ۱۹۴۸ و ۱۹۴۷ راجع­به گرم شدن کره زمین عقیده مبتنی بر ایستایی اقلیم تا دهه ۱۹۷۰ کماکان وجود داشت. نتایج مطالعات گسترده­ای که در سطوح ملی، منطقه­ای و جها­نی انجام شده است بیانگر ا­فزایش دما در بسیاری از نقاط کره زمین و به طور کل افزایش میانگین دما هوای کره زمین می­باشد. در طی چند دهه گذشته دما­­­های حداقل و حداکثر­­ رفتارهای متفاوتی از خود نشان داده­اند و دمای حداقل در بسیاری از نقاط به طور آشکار نرخ ا­­فزایشی داشته است؛ گر چه دمای حداکثر هم در خیلی از نقاط نرخ افزایشی نشان می­دهد. ولی به علت نرخ کمتر آن در مقایسه با دمای حداقل، موجب کاهش دامنه شبانه روزی^[۷] دما شده است (رحیم زاده و عسگری ۱۳۸۳ ).
سرعت و ماهیت تغییرات پارامترهای اقلیمی در نیمه دوم قرن ۲۰ متفاوت بوده و شتاب بیشتری به خود گرفته و روند آن با گذشته قدری متفاوت شده است. مساله تغییر آب­و­هوا همیشه با تردید­­­­های زیاد مواجه بوده و به همین دلیل محققین و دانشمندان مختلفی در زمینه ما­­هیت و علل آن کارهای تحقیقاتی زیادی انجام داده و فرضیه­هایی را اعلام کرده ­اند که گاه در تنا­­قض با یکدیگر هستند. تغییر آب­و­هوا یکی از پیچیده­ترین مشکلاتی است که بشر در حال حاضر و آینده با آن مواجه خواهد بود. این پدیده ناشی از تغییراتی است که در فرایند­های اتمسفری رخ داده و باعث گرم شدن هوای کره زمین شده است و اثرات و پیا­مد­های مهمی در چرخه هیدرولوژی گذا­شته، یکی از اثرات مهم این پدیده تغییر در منابع و مصارف آب کشاورزی است ( ابراهیمی ۱۳۸۴). دانشمندان و محققین بسیار زیادی معتقدند که در کره زمین نشانه­هایی از گرم­تر شدن تدریجی هوا وجود دارد. یکی از اساسی­ترین دلایل آن­ها این است که بیشتر انرژی رسیده از خورشید و دریا­فت شده از هوای احاطه شده به روی زمین در جو نگهداری شده و خروج آن از اتمسفر کره زمین به کندی صورت می­گیرد. با وجود آن که علل واقعی تغییر­پذیری اقلیمی به طور کامل شناخته نشده است لیکن فرضیه­هایی به عنوان عوامل موثر در تغییرات اقلیم مطرح شده ­اند که نتیجه تمام این فرضیه ­ها تغییر پارامترهای درجه حرارت و بارش است ( نصیری محلاتی و همکاران ۱۳۸۵ ). میا­نگین دمای هوا در سطح کره زمین و تغییرات آن نمایه­ای از تغییرات اقلیمی است که تقریبا در تمامی نظریه­ های تغییر اقلیم از آن یاد می­ شود. برآورد­ها نشان می­دهد که میزان میانگین دما در سال ۲۰۳۰ میلادی ۷/۰ تا ۲ درجه سانتی ­گراد گرم­تر از امروز خواهد بود. همچنین بر اساس مدل­های اقلیمی پیش ­بینی می­ شود که میانگین دمای هوای کره زمین در سال ۲۱۰۰ در حدود ۲ تا ۵/۳ درجه سانتی ­گراد افزایش می­یابد ( ابراهیمی و همکاران ۱۳۸۴ ).
۱ – ۲ - بیان مسئله:
از آنجا که اقلیم نقش مهمی در همه ابعاد زندگی ایفا می­ کند، توجه به تغییرات و نو­سانات آن در ۱۵۰سال گذشته و به­ ویژه در دهه­های اخیر به یکی از دغدغه­ های انسان تبدیل شده است. تغییر اقلیم عبارت است از تغییرات رفتار اقلیمی یک منطقه در مقایسه با رفتاری که در طول یک دوره­ زمانی بلند مدت از اطلاعات ثبت و مشاهده شده، مورد انتظار است ( آذرخشی و همکاران ۱۳۹۲ ).
در این میان با توجه به اینکه در حال حاضر گرمایش جهانی تمامی کشورها، از جمله ایران را متاثر کرده است شناخت تغییر اقلیم منطقه و نقش مستقیم یا حتی غیرمستقیم این تغییرات بر کشور ما بسیار مهم است. امروزه اکثر طرح­ها و پروژه ­­های عمرانی سعی بر شناخت نوسانات اقلیمی و کاهش اثرات آن دارند. اجرای طرح­های عمرانی، اقتصادی، اجتماعی و غیره نیاز به شناخت وضعیت اقلیمی جهت برنامه­ ریزی صحیح و قابل قبول داشته و از اهمیت مطالعات اقلیمی در کالبد برنامه­ ریزی خرد و کلان کشور و در مقیاس کوچک­تر، استان و شهر قابل لمس است. وضعیت اقلیمی و تغییرات دما از مسائل مهم و روزمره انسان به حساب می ­آید. پژو­­هشگران بر این باورند که تغییر اقلیم بیشتر در قالب نوسانات مقادیر حدی و فرین رخنمود می­ کند، ممکن است که میانگین­ها نیز دچار تغییر و دگرگونی شوند (دارند ۱۳۹۲). بر اساس نتایج تحقیقات، تغییر هر چند کم دما موجب تغییر در وقوع پدیده ­های حدی نظیر خشکسالی، بارش­های سنگین و طوفان می­ شود (بالینگ^[۸] و آیداسو^[۹] ۱۹۹۹ ).
تقریبا می­توان اذعان داشت که تمامی فرضیه ­های مربوط به نو­سانات ا­قلیمی مهم­ترین بحث­های خود را در رابطه با مقدار و پراکنش گرما و سرما­ی جو زمین قرار داده­اند (براتیان ۱۳۷۷ ). به همین دلیل است که بررسی روند دما در مقیاس­های مختلف زمانی و مکانی بخش بزرگی از تحقیقات اقلیم شناسی را به خود اختصاص داده است ( مسعودیان ۹۰ – ۱۳۸۹ ). پارا­متر­های مختلف اقلیمی نظیر دما، بارش، رطوبت، روزهای یخبندان و…در یک محل از عواملی هستند که بر اقلیم آن منطقه تاثیرگذار می­باشد. روند متوسط سالانه، ما­هانه و فصلی متغیرهای اقلیمی از جمله دما و یخبندان به عنوان شاخص­ هایی برای ارزیابی نوسانات اقلیمی مورد استفاده قرار می­گیرند. برای این منظور استفاده از سری­های زمانی دقیق و طولانی مدت ضرورتی اجتناب ناپذیر است. مطالعات اقلیمی بر اساس روش­های تحلیل سری­های زمانی از اوایل قرن ۲۰ آغاز شده است. از این قبیل مطالعات می­توان پروژه­ های انجام شده توسط جونز و همکاران^[۱۰] (۱۹۸۶) کاتسولیس و کامبتزیدیس^[۱۱] (۱۹۸۹) و ودوارد و گری^[۱۲] (۱۹۹۳) اشاره نمود. دما از جمله مهم­ترین پارا­مترهای جوی و آب­و­هوایی است که همراه با بارش و یخبندان از جمله عناصری هستند که در معرض نوسانات اقلیمی قرار دارند، لذا بررسی تغییرات آن­ها در سال­های اخیر می ­تواند در برنامه­ ریزی و کاهش اثرات معضلاتی چون خشکسالی، سیلاب­های ناگهانی و…موثر باشد (شیراوند و همکاران۱۳۸۹). بیشتر مطالعات انجام شده در این زمینه حاکی از کاهش دما­­های حدی پایین و ا­فزایش دماهای حدی بالاست، اگر با دیدی آماری به رویداد­­های اقلیمی بنگریم، ملاحظه خواهیم نمود که تغییر میانگین و انحراف معیار عنصر اقلیمی دما سبب تغییرات زیادی در فراوانی و احتمال مقادیر حدی مرتبط با آن عناصر آب­و­هوایی، از پوشش مکانی و دوره­ های نسبتا بیشتری برخوردارند (رحیم زاده و عسگری­ ۵۵ - ۱۳۸۸). با توجه به موارد ذکر شده، تغییرات دما در مدیریت و برنامه­ ریزی محیط عامل مهمی به شمار می­رود. امروزه بسیاری از معضلات محیطی عصر ما از جمله سیل، طوفان، خشکسالی و تکثیر زیاد از حد حشرات موذی و نیز مصونیت آن­ها در برابر سموم و مسائلی از این دسته…غالبا می­بایستی ریشه در تغییر آب­و­هوا کره زمین خصوصا افزایش دمای جهان داشته باشد. امروزه تغییر آب­و­هوا یک موضوع کلان در سطح اقلیم شناسی می­باشد که اطلاع از وقوع تغییرات و پیش ­بینی آن می ­تواند برنامه­ ریزی را برای آینده آسان کند (جلالی و خنجر۱۳۸۸). امروزه نیاز به مطالعه و تحقیق در زمینه دما بیش از پیش حائز اهمیت و ضروری می­باشد، دما به عنوان یک پارامتر مهم اقلیمی تاثیرگذار در میزان تولید محصولات کشاورزی از اهمیت فوق العاده­ای برخوردار می­باشد. از آنجایی که نوسانات شدید دمایی می ­تواند صد­مات و خسارت­های غیر قابل جبرانی را به کشاورزی هر منطقه وارد کند، مطالعه در زمینه میزان تغییر­پذیری در هر منطقه امر مهمی است که باید به­­طور جدی به آن پرداخته شود. با مطالعه این تغییرات دمایی می­توان یک برنامه­ ریزی خوب و مفید در زمینه مسائل مربوط به کشاورزی، مسائل مهم آب و هوایی شهری، عمرانی، بهداشتی و…انجام داد. تغییرات دما از زمانی به زمان دیگر و از مکانی به مکان دیگر تغییر می­ کند، ولی آنچه که اهمیت دارد نوسانات و تغییرات آن در مدت طولانی، موضوع مهمی می­باشد که باید مورد بررسی قرار گیرد (نظری پور و دانشمند،۱۳۸۹). از این رو با توجه به مسائلی که بیان شد بر آن شدیم تا روند نوسانات دمای حداقل در شهرستان خرم­آباد را که یکی از مناطق کوهستانی واقع در غرب کشور می­باشد و در سال­های اخیر شا­هد افزایش روز افزون دمای هوا در این منطقه­­ کوهستانی بوده­ایم را مورد بررسی قرار دهیم. علاوه بر آن گزارشات هواشناسی حاکی از آن است که میزان بارش جامد در این ایستگاه به طور قابل ملاحظه­ای کاهش یافته است. در پژوهش حاضر روند تغییرات دو پارامتر اقلیمی دمای حداقل ( کمینه )، و تعداد روزهای یخبندان در این ایستگاه مورد ارزیابی قرار می­گیرد تا آشکار گردد که روند تغییرات دمای حداقل در این ایستگاه تا کنون چه تغییراتی را محتمل شده ­اند. روند دما سیر نزولی دارد یا صعودی و اینکه روند تعداد روزهای یخبندان در این منطقه چه تغییراتی داشته است.
۱ – ۳ - اهمیت و ضرورت تحقیق
نتایج بسیاری از تحقیقات بیانگر این است که اقلیم قرن ۲۱ بسیار متفاوت­تر از اقلیم قرن ۲۰ خواهد بود و این مسئله نقش فعالیت­های انسانی در تغییر اقلیم را متذکر می­ شود. از جمله مسائلی که امروزه در بین اقلیم شناسان مورد اختلاف است، وجود نو­سانات روند پارامترهای آب­و­هوایی است ( امیدوار و سالاری ۱۳۹۲). از اثرات تغییر اقلیم، افزایش فرکانس رویداد­های حدی است، رویداد­های حدی در شرایط دمایی و بارش­های حدی رخ می­دهد. بنابراین تجزیه و تحلیل دما و بارش­های حدی ضروری به نظر می­رسد. از آنجایی که تغییرات کوچک در شرایط متوسط می تواند منجر به تغییرات بزرگ در فروانی رویدادهای حدی شود. تغییرات در تغییر­پذیری و فراوانی رویداد­های حدی می ­تواند اثرات و آسیب­های شدیدتری را نسبت به تغییرات در متوسط­­­های ویژگی­های اقلیمی داشته باشد. وقوع خشکسالی­های شدید در بسیاری از ا­ستان­های کشور در سال­های اخیر بیانگر ضرورت بررسی رویداد­های حدی دمایی و بارش در ایران می­باشد. به طوری­که سال­های اخیر وقوع خشکسالی در مقایسه با گذشته خسارت بیشتری را به تاسیسات زیر­بنایی روستایی وارد آورده است ( محمدی و تقوی، ۱۳۸۴). دما عنصری است که تحت تأثیر الگوها و پدیده ­های جوی به سرعت د­چار تحول می­ شود و به پویایی جو به شدت حساسیت نشان می­دهد. بنابراین تغییرات دما در مدیریت و برنامه­ ریزی محیط مؤلفه بسیار مهمی به­شمار می­رود ( احمدی و قویدل ،۱۳۹۰). یخبندان یکی از پدیده های مهم اقلیمی است که عبارت است از، تغییر دما به صفر یا کمتر از آن ( میرموسوی و بابایی ۱۳۹۰). با توجه به موارد ذکر شده و طی گزارشاتی که تحقیقات پژوهشگرانی هم چون ( شیرا­وند و همکاران در سال ۱۳۸۹) برای استان لرستان طی دهه­های آتی انجام دادند به این نتایج رسیدند که روند کاهش میزان بارندگی و افزایش دما در ایستگاه­های استان کاملا مشهود می­باشد. همچنین رئیس ستاد حوادث و سوانح غیرمترقبه استان اعلام کرد که تغییر اقلیم و و­­جود پدیده گرد و غبار، افزایش درجه حرارت، تغییر بارش­ها از برف به باران و عدم تعادل در پراکنش بارندگی­ها موجب تشدید خشکسالی و نابودی جنگل­های بلوط در استان شده است. طی پنج سال گذشته بخش­های بسیاری از لرستان تحت تاثیر اثرات مخرب خشکسالی قرار گرفت. طبق آخرین آمار تقسیم ­بندی ستاد خشکسالی کشور در سال زراعی ( ۹۲ – ۹۱ ) سراسر لرستان متاثر از پدیده خشکسالی بوده است. سال گذشته به دلیل عدم بارندگی در اسفند و فروردین ماه کشاورزی دیم به صورت ۱۰۰ درصد از بین رفت ( مرکز ملی مطالعات، پایش و هشدار خشکسالی سازمان هواشناسی کشور ۱۳۹۲ ). با توجه به موارد گفته شده ضرورت مطالعه روند دما در ایستگاه خرم­آباد که مرکز استان می­باشد آشکار می­گردد. بر همین اساس بررسی و پیش ­بینی عناصر اقلیمی در جهت مدیریت شرایط بحران اهمیت بسیار داشته و پیش ­بینی و برآورد شرایط جوی برای هر منطقه و کشوری به عنوان یکی از مهم­ترین پارامترهای اقلیمی در استفاده بهینه از منابع طبیعی محسوب می­گردد و لازم است مطالعاتی در این زمینه صورت گیرد تا هم در مدیریت بحران منابع درست عمل کرده و هم پیش ­بینی درستی از وضعیت موجود جوی به­دست آید.
۱ – ۴ – اهداف تحقیق:
- استفاده از روش مناسب برای ارزیابی داده ­های مورد استفاده قبل از تعیین روند
- بررسی روند تغییرات دمای حداقل و روزهای یخبندان در ۳۰ سال اخیر
۱ – ۵ - سئوالات تحقیق:
۱- آیا دما­­های حداقل طی دوره آماری در منطقه مورد مطالعه کاهش یافته است؟
۲- آیا شدت یخبندان در طول دوره آماری روند کاهشی داشته است؟
۱ – ۶ - فرضیات تحقیق:
۱- دما­­های حداقل در منطقه مورد مطالعه روندی رو به کاهش داشته اند .
۲ – شدت یخبندان در طول دوره آماری روند کاهشی داشته است.
این پایان نامه در ۶ فصل تنظیم گردیده، که عبارتند از:
فصل اول ( کلیات تحقیق ): به بیان مسئله و اهمیت موضوع پرداخته، و سوالات و فرضیات را مطرح می­ کند.
فصل دوم (بررسی پیشینه تحقیقاتی و مبانی نظری پژوهش): در این فصل درباره نظریه های چهارچوب اصلی پژوهش بحث می­ شود.ضمن تعریف کلمات کلیدی به کار برده در پایان نامه
فصل سوم ( معرفی منطقه مطالعاتی): در این فصل به معرفی منطقه یا ایستگاهی که پژوهش در آن صورت گرفته است پرداخته می­ شود.
فصل چهارم ( مواد و روش ها ):چگونگی استخراج داده های مورد مطالعه، و ارائه بهترین مدل برای تجزیه و تحلیل داده ­ها
فصل پنجم: ( تحلیل فرضیات و نتیجه گیری)، در این فصل نتایج حاصل از مدل­ها بیان شده است. و سپس برای سهولت در روند پژوهش نتایج در غالب نمودارهای اقلیمی و اشکال مختلف آورده شده است.
فصل ششم: ( نتایج و بحث، جمع بندی و پیشنهادات)، نتایج به دست آمده از فصل پنجم و تحلیل فرضیات مورد بررسی قرار گرفته است.
شکل ۱– ۱ فلوچارت تدوین پایان نامه
فصل دوم: مبانی نظری و پیشینه تحقیق
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه تحقیق
۲ – ۱ – مبانی نظری تحقیق
۲ – ۱ – ۱ – فراداده:
اگر داده ­های هواشناسی برای استفاده­ی آینده جمع آوری می­شوند، سوال این خواهد بود که این داده ­ها کجا و توسط
چه کسی جمع­آوری شده است. مستندات ایستگاه­ها اطلاعاتی را در مورد داده ­ها دارند که آن را فراداده^[۱۳] (داده ها در مورد داده ­ها ) ایستگاه می­نا­مند. فراداده باید مشخص نماید که داده ­ها چگونه، کجا، چه وقت و توسط چه کسی جمع آوری شده است. یک فراداده کامل باید همه تغییرات ایستگاه از بدو تاسیس تا به حال را داشته با­شد. اطلاعات تکمیلی در خصوص مشاهدات نظیر نوع تجهیزات در تفسیر مقادیر مشاهدات مفید است. در بعضی مواقع زمانی که تجهیزات تغییر می­نماید جهش در داده ­ها مشاهده می­گردد (آگیولر و همکاران^[۱۴] ۲۰۰۳ ). چنین جهش­هایی در داده ها نمونه ­ای از ناهمگنی^[۱۵] است و باید برای از بین بردن اثرات نا­همگنی، داده ­ها تعدیل^[۱۶] گردند. اگر یک سری زمانی اقلیمی همگن باشد تمامی تغییرات و تغییرپذیری آن در نتیجه رفتار جو است. فراداده خوب محققان را از نتیجه تحلیل داده ­ها مطمئن می­سازد. برای مثال آگاهی از زمان و تغییر ادوات به حذف اثرات عوامل غیر آب­و­هوایی کمک می­نماید. داده ­های طولانی مدت همگن^[۱۷] و با کیفیت در ارزیابی­های اقلیمی مورد نیاز می­باشد. فراداده ایستگاه نقش اساسی در تهیه این داده ­ها دارد و باعث می­گردد از نتایج حاصل از تحلیل­ها مطمئن­تر شد. و بنابراین تغییرات باقی مانده در سری­های زمانی را به تغییرات^[۱۸] و تغییرپذیری^[۱۹] اقلیمی نسبت داد ( نساجی زواره ۱۳۹۳ ).
۲ – ۱ – ۲ – همگنی داده ­ها:
داده ­های اقلیمی اطلاعات زیادی را در مورد محیط جو دارند. این داده ­ها مبنا برای ا­کثر فعالیت­های انسان قرار می گیرند. برای موضوعات فوق و تحلیل­های اقلیمی طولانی مدت و بخصوص بررسی­های مربوط به تغییر اقلیم و تغییرپذیری اقلیم، داده ­های اقلیمی باید همگن باشند (پیترسون و همکاران ۱۹۹۸ ).

شکل (۴-۴۸): نمودار متوسط تغییرات pH آب­زیرزمینی محدوده بابل – بابلسر، دوره آماری ۱۱ سال
۴-۳-۲۱- تیپ و رخساره آب­زیرزمینی محدوده بابل - بابلسر
همانطور که در فصل قبل توضیح داده شد، تیپ آب­زیرزمینی تابعی از لیتولوژی، زمان ماندگاری و الگوی جریان آب­زیرزمینی است. آب­زیرزمینی در حین عبور از لایه ­ها و مواد متشکله آن، مقداری از املاح موجود در مسیر را حل و در عین­ حال تبادلات یونی نیز با مواد تشکیل دهنده لایه ­ها انجام می­دهد. بنابراین مقادیر مواد محلول آن نسبت به املاح محیط سریعاً تغییر نموده و ممکن است در اثر تبادلات یکی از آنیون­ها (سولفات، بی­کربنات و کلرور) و یکی از کاتیون­ها (سدیم، کلسیم و پتاسیم) بر دیگری ارجحیت پیدا نماید. با توجه به توضیحات در فصل قبل، جهت تعیین تیپ آب­زیرزمینی از نمودار پایپر استفاده شده است (پایپر، ۱۹۴۴).

شکل­های (۴-۴۹) و (۴-۵۰) نمودار پایپر نمونه­های آب­زیرزمینی متوسط دوره خشک و مرطوب محدوده بابل - بابلسر را نشان می­ دهند. با توجه به نمودار، تیپ غالب دشت بی­کربناته کلسیک می­باشد، که نشان­دهنده تیپ آب­ مناطق تغذیه­ای است. مجموعه شرایط اقلیمی (نزولات جوی فراوان)، رطوبت کافی، پوشش گیاهی و خاکی غنی (فراهم آوردن فشار co₂ کافی)، توسعه قابل توجه واحدهای کربناته و سازندهای کارستی ارتفاعات مشرف به­ دشت، همگی از دلایل عمده در عدم تکامل ژئوشیمیایی آب­های زیرزمینی محدوده مورد مطالعه می­باشند.
شکل (۴-۴۹): نمودار پایپر چاه­های مشاهده­ای محدوده بابل – بابلسر (متوسط ۱۱ ساله دوره خشک)
شکل (۴-۵۰): نمودار پایپر چاه­های مشاهده­ای محدوده بابل – بابلسر (متوسط ۱۱ ساله دوره مرطوب)
۴-۳-۲۲- تهیه نقشه کیفی آب­زیرزمینی محدوده بابل- بابلسر از نظر مصارف کشاورزی
در امور زراعی، علاوه بر کمیت آب، کیفیت آب نیز نقش مهمی داشته و کیفیت نامناسب آن می ­تواند یکی از عوامل مهم محدود کننده در این زمینه باشد که علاوه بر مشکلات زراعی، مشکلاتی برای خاک نیز بوجود آورده و نیاز به اندیشیدن تدابیری خاص در هر زمینه دارد. همچنین در طبقه ­بندی آب جهت مصارف کشاورزی علاوه بر تعیین خواص شیمیایی آب، عوامل مختلفی از قبیل جنس خاک، وضع آبکشی زمین، مقدار آب آبیاری، درجه حرارت محیط، عناصر شیمیایی موجود در خاک و نوع گیاه مورد کشت را باید مورد مطالعه قرار داد.
جهت پهنه بندی کیفی آب­زیرزمینی محدوده بابل- بابلسر از نظر مصارف کشاورزی با توجه به تقسیم ­بندی ویلکوکس (جدول۳-۳)، نقشه­های قابلیت الکتریکی و نسبت جذب سدیم تولید شده در محیط GIS ، طبقه ­بندی مجدد شده است، سپس نقشه­های مذکور را بر روی هم انداخته^[۳۱] و نقشه نهایی تولید شده است. در شکل­های (۴-۵۱) و (۴-۵۲) نمودار ویلکوکس متوسط دوره خشک و مرطوب چاه­های محدوده ارائه شده است. شکل­های (۴-۵۳) و (۴-۵۴) پراکندگی مکانی آب­ کشاورزی را باتوجه به تقسیم ­بندی ویلکوکس نشان می­دهد. همانطور که مشاهده می­ شود در بیشتر مناطق کیفیت آب از نظر کشاورزی متوسط می­باشد. در جدول (۴-۲۰) کیفیت و میزان درصد آن در محدوده ارائه شده است.
همانطور که از جدول (۴-۲۰) نتیجه می­ شود بیشترین میزان در هر دوره خشک و مرطوب، مربوط به کلاس C₃S₁ می­باشد. در این کلاس هدایت الکتریکی بین ۷۵۰ تا ۲۲۵۰ میکروموس بر سانتیمتر بوده و از ابن نظر دارای خطر شوری زیاد می­باشند. آب­های آلوده در آبیاری مزارع به لحاظ ویژگی­های فیزیکی و شیمیایی متفاوت، تأثیرات گوناگونی در خاک­های کشاورزی ایجاد می­ کند (آل­میدا و همکاران ۲۰۰۷، ۵۶)^[۳۲]. این نمونه آب­ها با انجام تسهیلات لازم نظیر آبشویی متوسط خاک­ها و ایجاد شبکه ­های زهکشی مناسب، قابل استفاده هستند. بطور کلی این نوع آب­ برای خاک­های با نفوذپذیری بالا و زهکشی خوب توصیه می­گردد.
از دیگر استانداردهای کیفی آب آبیاری، کربنات سدیم (RSC) می­باشد که بیانگر خطر بی­کربنات است. غلظت زیاد بی­کربنات منجر به رسوب کلسیت، افزایش فرسایش و کاهش نفوذپذیری خاک می­ شود. این نمایه از رابطه (۴-۶) برآورد می­گردد (کارانتز ۱۹۷۸، ۲۷۰)^[۳۳] ، غلظت یون­ها در رابطه بر حسب میلی­اکی­والان بر لیتر می­باشد.
رابطه(۴-۶)
چنانچه مقدار RSC در آب بیش ­از ۵/۲ میلی­اکی­والان بر لیتر باشد برای آبیاری نامناسب است. باتوجه به اینکه مقدار RSC تمامی نمونه­های مورد بررسی منطقه منفی است، لذا محدودیتی از نظر آبیاری وجود نداشته و مناسب می­باشند.