متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی (  ) آبهای زیرزمینی این منطقه در مراحل زمانی مختلف از دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰ (مراحل ۱ تا ۵) در شکل (۴-۵) نشان داده شده است.
شکل ۴-۵ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه اصفهان در مراحل مختلف نمونه برداری
چاه‌های مورد مطالعه در این منطقه شامل چاه‌های شماره ۱ تا ۱۹ (جدول (۱) پیوست) بوده‌اند. در این تحقیق, به منظور بررسی میزان آلودگی نیترات و مقایسه با استانداردهای جهانی, از استاندارد سازمان محیط زیست آمریکا (USEPA) و سازمان بهداشت جهانی (WHO) برای آب آشامیدنی که میزان ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر نیتروژن نیتراتی بوده, استفاده گردید. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه ۰۲/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر و در چاه‌های مختلف ۷۶/۶ تا ۱۶/۲۶ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده است. از نظر مقدار فراوانی, در این منطقه ۸/۱۵ درصد چاه‌ها دارای کمتر از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر ، ۲/۶۳ درصد بین ۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم بر لیتر و ۰/۲۱ درصد بین ۲۰ تا ۳۰ میلی‌گرم بر لیتر نیتروژن نیتراتی بودند. در مجموع ۲/۸۴ درصد چاه‌ها در این منطقه دارای متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد برای آب آشامیدنی هستند.

از نظر تغییرات زمانی غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل مختلف متغیر بوده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه در مراحل ۱ تا ۵ با فواصل زمانی یک ماهه (از دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰) به ترتیب ۵/۱۲، ۴/۱۳، ۴/۱۹، ۱/۱۸ و ۸/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر است. مشاهده شده که مقدار نیتروژن نیتراتی در اسفند ماه حداکثر است که این پدیده می‌تواند در اثر آبشویی نیترات مصرف شده به همراه کود در فصل کاشت و انتقال آن به آبهای زیرزمینی به وجود آمده باشد. در طول تابستان و پائیز در اثر مساعد بودن شرایط آب و هوایی برای میکروارگانیسم‌ها و کمبود بارندگی‌, نیترات در خاک تجمع یافته است و با شروع فصل بارندگی در اواخر پائیز و زمستان آبشویی انجام شده است. با افزایش بارندگی به علت رقیق شدن غلظت نیترات در آب زیرزمینی بعد از زمستان غلظت نیترات کاهش یافته است. رشد گیاه طی ماه‌های فروردین و اردیبهشت می‌تواند منجر به مصرف نیترات خاک و کاهش آبشویی آن شود. البته‌, شروع فصل کشت در اواخر زمستان و کوددهی در این زمان باعث حداکثر غلظت نیترات شده است. هر چند در اثر رقیق شدن‌, غلظت نیترات کاهش یافته است ولی به مقدار اولیه برنگشته و در اثر کوددهی‌های زیاد در هر سال افزایش یافته است. البته این اصل همیشگی نبوده و عوامل دیگری مانند بارندگی می‌تواند آنرا تغییر دهد. در این منطقه در طی مراحل ۱ تا ۵ به ترتیب ۲/۶۳, ۴/۶۸, ۵/۸۹, ۲/۸۴ و ۲/۸۴ درصد از کل چاه‌ها دارای غلظت نیترات بیشتر از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) برای آب آشامیدنی بوده‌اند.
۴-۴-۲ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه نجف آباد
در این منطقه ۲۲ چاه (چاه‌های شماره ۲۰ تا ۴۱ جدول (۱) پیوست) مورد بررسی قرار گرفته است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آب این چاه‌ها و همچنین تغییرات آن در طول دوره مطالعه در شکل (۶-۶) نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه ۱۶/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر و در چاه‌های مختلف بین ۳۶/۹ تا ۱۸/۲۸ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده است.
از کل چاه‌های مورد مطالعه در منطقه نجف آباد, به ترتیب ۵/۴, ۳/۷۷ و ۲/۱۸ درصد دارای غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از ۱۰, ۲۰-۱۰ و ۳۰-۲۰ میلی‌گرم بر لیتر بوده‌اند. در کل, ۵/۹۵ درصد چاه‌ها دارای نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) برای آب آشامیدنی بوده‌اند. همانطور که مشاهده شده است میانگین غلظت نیترات و درصد چاه‌های غیر استاندارد از نظر آب آشامیدنی در این منطقه بیشتر از منطقه اصفهان است.
با بررسی تغییرات زمانی غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مختلف این منطقه در شکل (۴-۶), نشان داده شده است که در این منطقه هم همان روندی که در منطقه اصفهان بود‌, وجود دارد. در این منطقه در مراحل ۱ تا ۵ به ترتیب ۹/۹۰، ۶/۶۳، ۱۰۰، ۸/۸۱ و ۳/۷۷ درصد از چاه‌های مورد مطالعه دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد بودند. میانگین نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی در این منطقه در ۵ مرحله (دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰) به ترتیب ۳۶/۱۶، ۰۴/۱۳، ۹۶/۱۹، ۰۲/۱۷ و ۳۹/۱۴ میلی‌گرم بر لیتر است.
شکل ۴-۶ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه نجف آباد در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۴-۳ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه شهرضا
چاه‌های مورد مطالعه در این منطقه ۱۳ حلقه چاه (شامل چاه‌های شماره ۴۲ تا ۵۴ جدول (۱) پیوست) می‌باشد. در شکل (۶-۷) میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل مختلف (مراحل ۱ تا ۵) نمونه‌برداری نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در کل منطقه شهرضا ۶/۱۴ میلی‌گرم بر لیتر بوده و میانگین آن در چاه‌های مختلف این منطقه بین ۹۵/۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده و دارای غلظت‌های نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد برای آشامیدن (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بوده‌اند. از لحاظ درصد چاه‌های دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد, منطقه شهرضا بالاتر از مناطق اصفهان و نجف آباد بوده است. از نظر فراوانی محدوده‌های مختلف غلظت نیتروژن نیتراتی، ۳/۹۲ درصد از چاه‌های منطقه شهرضا دارای ۱۰ تا ۲۰ و ۷/۷ درصد بقیه چاه‌ها دارای ۲۰ تا ۳۰ میلی‌گرم بر لیتر بودند.
از لحاظ تغییرات زمانی غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این منطقه، با توجه به شکل (۴-۷) در طول ۵ ماه متوالی از دی ماه ۱۳۷۹ تا اردیبهشت‌ماه ۱۳۸۰, روندی افزایشی در کل چاه‌ها مشاهده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در این ۵ مرحله به ترتیب ۱/۱۱، ۶/۱۱، ۲/۱۷، ۳۵/۱۷ و ۷/۱۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده که حداکثر آنها در ماه‌های اسفند و فروردین بوده است. در این منطقه در مرحله اول ۸/۵۳‌ درصد, در مرحله دوم ۲/۶۹ درصد و در مراحل بعدی (مرحله ۳ و ۴ و ۵) ۱۰۰ درصد چاه‌های مورد مطالعه دارای غلظت نیتروژن نیتراتی بیش از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بودند.
شکل ۴-۷ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه شهرضا در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۴-۴ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه نطنز و کاشان
در این منطقه آمار ۲۱ حلقه چاه (چاه‌های شماره ۵۵ تا ۷۵ جدول (۱) پیوست) مورد بررسی قرار گرفت. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی و تغییرات آن در شکل (۴-۸) نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های این منطقه بین ۰۳/۱ تا ۰۲/۲۱ میلی‌گرم بر لیتر متغیر بوده و میانگین آن در کل منطقه ۲۵/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. از کل چاه‌های مورد مطالعه در منطقه نطنز و کاشان ۷/۶۶ درصد دارای غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از ۱۰ و ۶/۲۸ درصد دارای غلظت ۲۰-۱۰ میلی‌گرم بر لیتر بودند. پس در این منطقه فقط ۳/۳۳ درصد چاه‌ها دارای غلظت نیتروژن نیتراتی بیشتر از حد استاندارد هستند که در مقایسه با درصد آن که در مناطق اصفهان, نجف آباد و شهرضا که به ترتیب ۲/۸۴، ۵/۹۵ و ۱۰۰ درصد بود، بسیار کمتر است. این مسأله به این دلیل است که در مناطق نطنز و کاشان در کل, فعالیت‌های کشاورزی از نظر وسعت و شدت به‌اندازه مناطقی مانند اصفهان, نجف آباد و شهرضا نبوده است. چون منطقه نطنز تقریباً کوهستانی بوده و دارای دشت‌های وسیع نیست و مناطق اطراف کاشان هم نسبت به مناطق دیگر گرم و خشک و کویری بوده‌اند.
متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه نطنز و کاشان در طول دوره مطالعه روند افزایشی داشته و حداکثر آن در مرحله سوم یعنی اسفندماه ۱۳۷۹ بوده است (شکل ۴-۸). میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در این منطقه در ۵ مرحله نمونه‌برداری به ترتیب ۶, ۲/۶، ۵/۱۰، ۱/۱۰ و ۴/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده که این مقادیر نسبت به مناطق اصفهان، نجف آباد و شهرضا کمتر است. چاه‌های مورد مطالعه در منطقه نطنز شامل چاه‌های شماره ۵۵ تا ۶۰ اکثراً دارای نیترات کمتر از حد استاندارد برای آب آشامیدن هستند و فقط چاه شماره ۶۰ که در مناطق کشاورزی جنوب شرقی نطنز واقع است دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد بوده است. در منطقه کاشان (چاه‌های شماره ۶۷ تا ۷۳) هم بجز در بعضی مراحل معمولاً دارای غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از حد استاندارد هستند. این چاه‌ها در مناطق کوهستانی, بین کاشان و میمه واقع بوده و یا از این مناطق تغذیه شده‌اند. در این منطقه از مرحله اول تا پنجم به ترتیب ۱۹، ۱۹، ۴۳، ۴۳ و ۳/۳۳ درصد از کل چاه‌های مورد مطالعه دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد بودند.
شکل ۴-۸ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی منطقه نطنز و کاشان در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۴-۵ آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی منطقه حاشیه زاینده‌رود
منطقه اطراف زاینده رود منطقه‌ای بزرگ به شکل باریک و کشیده در دو طرف رودخانه زاینده رود است که از نقطه ورود زاینده رود به استان اصفهان یعنی بخش باغبهادران شروع و تا ورزنه که در کنار باتلاق گاوخونی است، ادامه یافته است. قسمت بالایی این منطقه، از باغبهادران تا نواحی اطراف زرین شهر، بسیار باریک و در دره زاینده رود واقع بوده ولی از اطراف زرین شهر تا ورزنه شامل زمین‌های وسیع کشاورزی مانند لنجان، مبارکه، فلاورجان، اصفهان، براآن و رودشت است که مراکز اصلی کشاورزی در استان اصفهان بوده‌اند.
به منظور بررسی میزان نیترات در آبهای زیرزمینی این منطقه ۱۰۰ حلقه چاه مورد مطالعه قرار گرفت (چاه‌های شماره ۷۶ تا ۱۷۵) که تقریباً به ترتیب شماره، از بخش باغبهادران تا ورزنه و در زمین‌های کشاورزی و شهرهای اطراف زاینده رود قرار داشتند. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آب چاه‌های کل منطقه ۴/۸ میلی‌گرم بر لیتر و کمتر از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) برای آب آشامیدنی بود. در ناحیه بالایی این منطقه، از باغبهادران تا زرین شهر که قبلاً گفته شد، زمین‌های کشاورزی کوچک و باغ‌ها بوده‌اند و چاه‌های شماره ۷۶ تا ۹۰ را شامل گردیده است، عموماً غلظت نیتروژن نیتراتی بجز در برخی مراحل، پایین و کمتر از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر بوده و میانگین آن در این ناحیه در حدود ۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده ولی در نواحی پایین‌تر رو به افزایش رفته است.
از کل چاه‌های مورد مطالعه در منطقه کنار زاینده رود، ۷۲ درصد دارای میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی کمتر از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر (حد استاندارد آشامیدن) و ۲۸ درصد دارای ۱۰ تا ۲۰ میلی‌گرم بر لیتر بودند. مقدار نیترات در این منطقه نسبت به مناطق نجف آباد، اصفهان و شهرضا کمتر بوده که دلیل اصلی آن تغذیه مداوم آبهای زیرزمینی این منطقه توسط رودخانه زاینده رود بوده و بطور مداوم آب‌های آلوده به نیترات توسط آب زاینده رود جایگزین و رقیق شده است.
تغییرات متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل مختلف نمونه‌برداری در این منطقه در شکل (۴-۹) نشان داده شده است. میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در مراحل ۱ تا ۵ در این منطقه به ترتیب ۳۳/۵، ۰۵/۷، ۷۵/۹، ۱/۱۰ و ۶۱/۹ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. همچنین در طی این ۵ مرحله به ترتیب ۱۰، ۲۵، ۴۸، ۵۳ و ۵۳ درصد از کل چاه‌های مورد مطالعه در این منطقه دارای نیترات بیشتر از حد استاندارد بودند.
شکل ۴-۹ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی حاشیه زاینده‌رود در مراحل مختلف نمونه برداری
۴-۵ بررسی آلودگی نیترات در مناطق کشاورزی, شهری و صنعتی مناطق مختلف در سال ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰
در این تحقیق علاوه بر بررسی غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی، در تعیین نقاط یا چاه‌های نمونه برداری سعی گردیده از همه مناطق کشاورزی، شهری و صنعتی نمونه برداری شود تا بتوان مقایسه‌ای بین میزان آلودگی نیترات در این مناطق مختلف انجام داد و مشخص نمود که در کدامیک از این مناطق، آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی بیشتر است و در نتیجه فعالیت‌ها در کدام نوع منطقه باعث غلظت بیشتر نیترات در آبهای زیرزمینی شده است.
البته شناسایی دقیق منابع آلوده کننده در نواحی مختلف منطقه مورد مطالعه از اهداف این تحقیق نبوده است ولی از این طریق می‌توان در منطقه مورد مطالعه تأثیر هر یک از فعالیت‌های کشاورزی، صنعتی یا شهری را بر آلودگی آبهای زیرزمینی به نیترات اندازه گیری کرده و از مقایسه آنها علت اصلی این آلودگی را مشخص نمود.
میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در کل مناطق شهری، کشاورزی و صنعتی مورد مطالعه در استان اصفهان در شکل (۴-۱۰) نشان داده شده است.
شکل ۴-۱۰ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در مناطق شهری، کشاورزی و صنعتی در مراحل مختلف نمونه برداری
نکته قابل ذکر دیگر، قبل از بررسی آلودگی نیترات در مناطق مختلف کشاورزی، شهری و صنعتی این است که در منطقه مورد مطالعه و یا در کل کشور ما، هنوز این مناطق کاملاً از هم جدا و تفکیک نشده‌اند و بیشتر مناطق شهری و صنعتی در داخل یا مجاورت زمین‌های کشاورزی قرار دارند. برای مثال شهرک‌های صنعتی شهرضا، مورچه خورت و کاشان در مناطق کشاورزی اطراف این شهرها واقع شده‌اند. البته در چند سال اخیر در بعضی شهرها اقداماتی در این زمینه انجام شده و در حال انتقال کارگاه‌ها و صنایع به بیرون از شهرها و مناطق کشاورزی بوده‌اند ولی این امر بطور کامل صورت نگرفته است. با این حساب آلودگی‌هایی که در آبهای زیرزمینی در مناطق شهری و صنعتی وجود دارد، از آلودگی با منشأ کشاورزی جدا نیست. با این توضیحات، همانطور که ملاحظه شده است میزان غلظت متوسط نیترات در مناطق صنعتی بیشتر از مناطق کشاورزی و در مناطق کشاورزی بیشتر از مناطق شهری بوده است.
برای بررسی بیشتر آلودگی نیترات منطقه، به تفکیک نوع کاربری (کشاورزی، شهری و صنعتی) مورد تجزیه و تحلیل قرار داده شده است. نوع کاربری اراضی منطقه در برگیرنده هر چاه در جدول (۲) پیوست مشخص شده است.
۴-۵-۱ آلودگی نیترات در مناطق شهری
میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در کل مناطق شهری استان ۲۶/۷ میلی‌گرم بر لیتر و در طی مراحل مختلف ۱ تا ۵ به ترتیب ۹۴/۴، ۸۷/۵، ۹۱/۸، ۴/۸ و ۱۷/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده که روندی افزایشی در زمستان سپس کاهشی در بهار داشته است. درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق شهری در شکل (۴-۱۱) نشان داده شده است.
شکل ۴-۱۱ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق شهری
بطور میانگین در کل مناطق شهری استان اصفهان، مقدار آلودگی نیترات کمتر از حد استاندارد برای آب آشامیدنی است. البته این به معنی عدم وجود آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی این منطقه نبوده و در بعضی از چاه‌های مورد مطالعه در این مناطق که آب آنها برای آشامیدن استفاده شده است، غلظت نیترات بیش از حد مجاز برای آب آشامیدنی است که به علت حساسیت بیشتر در بخش بعدی به طور جداگانه به آن پرداخته شده است. دلیل اصلی این آلودگی در شهرها، فاضلاب‌های شهری بوده که متأسفانه در بسیاری از شهرهای کشور ما هنوز سیستم‌های فاضلاب احداث نشده و فاضلاب‌های شهری و خانگی با نفوذ در زمین باعث آلودگی آبهای زیرزمینی مخصوصاً در مورد نیترات شده‌اند. البته قرار گرفتن بیشتر مناطق مسکونی و شهری استان در مناطق کشاورزی هم در این زمینه بی‌تأثیر نیست.
۴-۵-۲ آلودگی نیترات در مناطق صنعتی
در کل مناطق صنعتی مورد مطالعه در استان اصفهان، میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی ۸/۱۴ میلی‌گرم بر لیتر بوده است که این مقدار بیشتر از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بوده است. در مدت مطالعه و طی مراحل ۱ تا ۵، غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی این مناطق به ترتیب ۱/۱۲, ۷/۱۱، ۵/۱۷، ۷/۱۷ و ۱/۱۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده و همانطور که در شکل (۴-۱۲) نشان داده شده است، در اکثر چا‌ه‌ها بیش از حد استاندارد بوده است.
شکل ۴-۱۲ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق صنعتی
همچنین مشاهده شده که میانگین آلودگی نیترات در مناطق صنعتی استان اصفهان بیشتر از مناطق شهری بوده است که این نشان دهنده نقش مؤثرتر فاضلاب‌های صنعتی نسبت به فاضلاب‌های شهری در آلودگی آبهای زیرزمینی به نیترات است. این مسئله توجه و اهتمام بیشتر مسئولین صنایع و مخصوصاً سازمان حفاظت محیط زیست، برای جلوگیری از ازدیاد بیش از حد آلودگی نیترات در آبهای زیرزمینی طلب کرده است. البته شاید در این زمینه کنترل‌هایی وجود داشته باشد ولی بعضی از صنایع متأسفانه از روی آگاهی و یا بدلیل نا‌آگاهی در این زمینه، با دفع غیر قانونی فاضلاب یا زباله‌های خود باعث این امر شده‌اند.
۴-۵-۳ آلودگی نیترات در مناطق کشاورزی
در کل مناطق کشاورزی مورد مطالعه در استان اصفهان، میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی ۱۰/۱۱ میلی‌گرم بر لیتر بوده که بیش از حد استاندارد (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) بوده است. مقدار میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در طی مراحل ۱ تا ۵ به ترتیب ۴/۸، ۲/۹، ۳/۱۳، ۹/۱۲، ۷/۱۱ میلی‌گرم بر لیتر بوده است که همانند دیگر مناطق استان روند افزایشی در زمستان و روند کاهشی در بهار داشته است.
آلودگی نیترات در مناطق کشاورزی بعضی نواحی استان مانند نجف آباد، اصفهان و شهرضا زیاد و گاهی تا چند برابر حد استاندارد هم بوده است و به دلیل کم بودن غلظت نیترات در مناطق اطراف زاینده رود و بعضی مناطق کاشان میانگین غلظت نیترات در کل مناطق کشاورزی استان کاهش یافته است. به عبارت دیگر متوسط غلظت نیتروژن نیتراتی در مناطق اطراف زاینده رود ۷/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده در صورتی که در بقیه مناطق مورد مطالعه در استان در حدود ۲/۱۶ میلی‌گرم بر لیتر (نزدیک به دو برابر مناطق اطراف زاینده رود) بوده است. درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق کشاورزی در شکل (۴-۱۳) نشان داده شده است. در نواحی مختلف استان نیز مشاهده شد که بیشترین غلظت‌های نیترات در آبهای زیرزمینی بیشتر مربوط به مناطق کشاورزی و مخصوصاً استفاده بی‌رویه از کودهای شیمیایی برای بالا بردن میزان محصول بوده است.
خاتون آبادی [۱۶] با مطالعه میزان مصرف کودهای نیتروژن‌دار در مناطق کشاورزی استان اصفهان به این نتیجه رسید که ۸/۱۷ درصد از کشاورزان ۴۰۰-۲۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن (ازت) در هکتار, ۳/۶۳ درصد، ۵۰۰-۴۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن (ازت) در هکتار و ۹/۱۸ درصد، ۷۵۰-۷۰۰ کیلوگرم کود نیتروژن در هکتار استفاده کرده‌اند. همچنین ۹۰ درصد از کشاورزان از آلودگی آبهای زیرزمینی توسط کود بی اطلاع بوده‌اند و ۷۸ درصد معتقد بوده‌اند در صورت آلوده شدن آب آشامیدنی توسط کودهای نیتروژن‌دار مصرف خود را کاهش خواهند داد. دراین مطالعه ۸۸ درصد از کشاورزان بر این عقیده بوده‌اند که در صورت سرطان‌زا بودن آلودگی نیترات، مصرف کودهای نیتروژن‌دار را کاهش خواهند داد. در کل، این تحقیق مقایسه عوامل سرطان‌زایی، آلودگی آب آشامیدنی و افزایش قیمت در ارتباط با مسئله کاهش مصرف کود نشان داده است که عامل سرطان‌زایی نقش مهمتری را در کاهش مصرف کود بر عهده دارد (۸۸ درصد عقیده کشاورزان). سپس عامل آلودگی آب نقش مهمی را در این زمینه ایفا کرده است (۷۸ درصد عقیده کشاورزان). در حالی که در مورد عامل افزایش قیمت، تنها نیمی از کشاورزان (۵۷ درصد) آن را عامل بازدارنده در مصرف کود تلقی کرده‌اند. این در حالی بوده است که اکثر کشاورزان (۹۲ درصد) درحالت عادی بدون مطرح نمودن هر گونه مطلب خاصی, حاضر به کاهش مصرف کود نبوده‌اند. با توجه به این مطلب نتیجه گیری شده است که اطلاع رسانی در راستای کاهش مصرف کود و آگاه‌کردن کشاورزان و مردم از اثرات سوء زیست محیطی کودهای نیتروژن دار نتایج مفیدی را به همراه خواهد داشت.
شکل ۴-۱۳ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های مناطق کشاورزی
۴-۶ بررسی آلودگی نیترات در چاه‌های آب شرب منطقه مورد مطالعه در سال ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰
تعداد ۳۰ حلقه از چاه‌های نمونه‌برداری شده جهت تأمین آب شرب استفاده گردید که متوسط مقدار نیتروژن نیتراتی و درصد فراوانی آن در مراحل مختلف نمونه‌برداری در شکل‌های (۴-۱۴) و (۴-۱۵) نشان داده شده است. مقدار متوسط نیتروژن نیتراتی ۶/۷ میلی‌گرم بر لیتر بوده و در طی مراحل مختلف ۱ تا ۵ به ترتیب ۹۳/۵، ۸۴/۵، ۰۹/۹، ۹۴/۸ و ۲۲/۸ میلی‌گرم بر لیتر بوده است.
همانطور که در شکل (۴-۱۵) دیده شده است در هر مرحله از نمونه‌برداری به ترتیب ۲۰، ۷/۱۶، ۷/۳۶، ۳/۴۳ و ۴۰ درصد از چاه‌ها مقدار نیتروژن نیتراتی فراتر از حد استاندارد آشامیدن دارند و در برخی از چاه‌ها از ۲ برابر حد مجاز نیز فراتر بوده که بایستی حتی‌الامکان تا برطرف شدن مشکل آلودگی، از آب آنها جهت شرب استفاده نشده و برنامه‌های مدیریتی جهت کاهش آلودگی آنها به‌کار بسته شود.
شکل ۴-۱۴ میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های آب شرب در مراحل مختلف نمونه برداری
شکل ۴-۱۵ درصد فراوانی میانگین غلظت نیتروژن نیتراتی در چاه‌های آب شرب منطقه مورد مطالعه
۴-۷ بررسی نقشه‌های هم‌نیترات مناطق مورد مطالعه در مراحل زمانی مختلف طی سالهای ۱۳۷۹، ۱۳۸۰ ، ۱۳۸۶ و ۱۳۸۷
نقشه‌های هم‌نیترات با بهره گرفتن از داده‌های غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی و مختصات ماهواره‌ای (طول و عرض جغرافیایی) چاه‌های مورد مطالعه و با کمک نرم افزار ArcMap Gis تهیه شدند.
شکل (۴-۱۶), نقشه منحنی‌های هم‌نیترات آبهای زیرزمینی کل منطقه مورد مطالعه مربوط به مرحله اول (دی ماه ۱۳۷۹) بوده است مناطق تیره‌تر مقادیر بیشتر نیترات را نشان داده‌اند. همانطور که مشاهده شده است در بیشتر مناطق، مقدار نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی موجود بین اصفهان و مورچه خورت و ادامه آن تا نجف آباد و تیران، بیش از حد مجاز (۱۰ میلی‌گرم بر لیتر) و بیشترین آلودگی نیترات در این منطقه در اطراف شهر نجف آباد و خمینی‌شهر و مربوط به زمین‌های کشاورزی بوده است. منطقه دیگری دارای آبهای زیرزمینی با غلظت نیترات بیش از حد مجاز در نواحی شمال، شرق و غرب شهرضا وجود داشته که البته در این مناطق مقدار آلودگی نیتروژن نیتراتی بین ۱۰ تا ۱۵ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. غیر از این مناطق، در مناطق کوچکی درشمال شرق، جنوب وجنوب شرقی شهر اصفهان، غرب میمه و جنوب شرقی کاشان، غلظت نیتروژن نیتراتی در آبهای زیرزمینی بیش از ۱۰ میلی‌گرم بر لیتر بوده است. در بقیه مناطق مورد مطالعه، در مرحله اول، غلظت نیترات در آبهای زیرزمینی کمتر از حد استاندارد بوده است.
شکل (۴-۱۶) نقشه منحنی‌های هم‌نیترات آب‌های زیرزمینی منطقه مورد مطالعه در مرحله اول (دی ماه ۱۳۷۹)
شکل (۴-۱۷)، نقشه منحنی‌های هم‌نیترات آبهای زیرزمینی منطقه مورد مطالعه مربوط به مرحله دوم (بهمن ماه ۱۳۷۹) بوده است. همانطور که در این نقشه مشاهده شده است، وسعت مناطق دارای غلظت نیترات بیش از حد استاندارد در آبهای زیرزمینی نسبت به شکل (۴-۱۶), افزایش یافته است. یکی از این مناطق در این مرحله، منطقه وسیعی بین شهرهای اصفهان، مورچه خورت، میمه، تیران و زرین شهر بوده است. بیشتر وسعت این منطقه شامل زمین‌های وسیع کشاورزی بوده و دیده شده که آلوده‌ترین منطقه از نظر مقدار نیترات در آبهای زیرزمینی، همان منطقه جنوب شرق و شرق نجف آباد بوده است. منطقه دیگری که دارای آبهای زیرزمینی با غلظت نیترات بیش از حد مجاز بوده، منطقه وسیعی در جنوب و جنوب غربی منطقه مورد مطالعه (حدفاصل اصفهان تا شهرضا) است که بیشتر این ناحیه شامل دشت‌های مرغ و مهیار بین اصفهان و شهرضا وزمین‌های کشاورزی اطراف شهرضا بوده است.

تضمین/امنیت: آیا کارکنان با اطلاع، آموزش دیده، باصلاحیت و قابل اطمینان هستند؟ این بعد شایستگی، تواضع و دقت موسسه را در بر می گیرد.
همدلی: آیا موسسه خدمات را با دقت و توجه شخصی فراهم می کند؟
این عناصر آشکارا عامل ذهنی بالایی دارند که به شخص پیوند یافته، کسی که خدمات را دریافت میکند. در حقیقت، طبق گفته کیلبورن^[۳۹] و همکاران(۲۰۰۴)، هر نوع خدمت میتواند فاکتورهای معینی داشته باشد که مهمتر از دیگر فاکتورها مطرح شوند، که به ویژگیهای محیطی یا نوع فعالیت مربوط خواهد بود.
پنج بعد مقیاس سروکوال در بیست و دو آیتم ضبط میشوند که شامل دو بخش میباشد. یکی انتظارات مشتری را در رابطه با یک بخش خدمت ترسیم میکند و دیگری ادراکات(عملکرد کس
ب شده) را در رابطه با خدمات معین یک موسسه ترسیم میکند و از پاسخگویان خواسته میشود که هریک از آیتمها را بر اساس مقیاس هفت درجهای لیکرت ارزیابی کنند. کیفیت خدمات سپس می توانند بعنوان تفاوت بین انتظارات و ادراکات در هر آیتم، در هر بعد، یا بعنوان یک نمرهکلی برآورد شوند
سروکوال به عنوان یک ابزار طراحی شده برای اندازه گیری کیفیت خدمات، هم به داشتن صحت و هم به داشتن قابلیت اطمینان ثابت شده است

در واقع پاراسورامان و همکاران(۱۹۸۸) پنج بعد کیفیت خدمات را با بهره گرفتن از تحلیل عاملی گسترش دادند و همچنین این مقیاس را هم برای روایی(همگرا و همزمان/موافق بودن) وهم برای پایایی(استفاده از آلفای کرونباخ) مورد آزمون قرار دادند. اطلاعات مورد نیاز برای تحلیل از چهار بخش متفاوت خدمات بنام بانکداری جزئی، کارتهای اعتباری، دلالی اوراق بهادار و اصلاح و نگهداری محصول/تولید جمع آوری شدند. این چهار بخش خدمات بدین دلیل انتخاب شدند که آنها یک سطح متقاطعی از خدمات را نشان دادند که به تنهایی ویژگیها یا مشخصه های کلیدی مورد استفاده در طبقهبندی خدمات را تغییر میدهند(ببکو،۲۰۰۰؛ لولاک، ۲۰۰۱؛ پاراسورامان و همکاران، ۱۹۸۵)
این ابزار همچنین زیاد مورد استفاده قرار گرفته است و در بین محیطهای تجاری متنوعی با موفقیت بکار برده شده است(اولدفیلد& بارن،۲۰۰۱). آن همچنین یک ابزار تطبیقپذیر است چونکه چارچوب اولیه/بنیادی آن میتواند برای فراهم کردن نیازهای اساسی هر سازمان وفق داده شود(پاراسورامان و همکاران، ۱۹۸۵)
۲-۲۵-رویکرد تجزیه و تحلیل شکاف
این مدل که به مدل تجزیه و تحلیل شکاف معروف است بوسیله پاراسورامان، بری و ژیتامل، برای کمک به شناخت مدیران از کیفیت خدمات و چگونگی ارتقاء کیفیت، در سال ۱۹۹۱ ارائه شد(شکل۲). در این مدل، مشکلات موجود بر سر راه مدیران در مسیر ارتقاء کیفیت خدمات آموزشی گنجانده شده است. مدل مذکور بیانگر آن است که کیفیت خدمات آموزشی چگونه ایجاد میشود. قسمت بالایی مدل مربوط به پدیده های خاص مشتری و قسمت پایینی آن به پدیده های مربوط به دانشگاه است. خدمات مورد انتظار در واقع تابعی از تجربیات قبلی دانشجویان و نیازهای شخصی آنهاست. در ضمن تبلیغ شفاهی نیز بر خدمات مورد انتظار دانشجویان موثر است.
۲-۲۶- شکاف کیفیت خدمات
فاصله بین ادراکات و انتظارات از خدمات ارائه شده می باشد.گام اساسی در بررسی این شکاف ،شناسایی ادراکات و انتظارات دانشجویان از کیفیت خدمات ارائه شده می باشد.( خادملو،۱۳۹۰)
این مطالعه با هدف تعییین شکاف کیفیت خدمات آموزشی ارائه شده در دانشکده پزشکی زاهدان با استفاده ازانتظارات و ادراکات دریافت کنندگان خدمت انجام شده است.
۲-۲۷- مزایای ناشی از کیفیت خدمات
مزایای ناشی از کیفیت خدمات خود عامل دیگر است که باعث افزایش توانایی سازمان جهت ارائه خدمات به صورتی موثر به مشتریان باشد و سازمان دریافته است که مشتریان نیازها و خواسته هایی دارند و سازمان مستقیما به رفع این احتیاجات می پردازد و از ارائه خدمات غیر ضروری می کاهد. با افزایش اثر بخشی و کارائی در ارائه خدمت، سودآوری سازمان را افزایش می دهد. هم چنین ارائه خدمات بهتر باعث تکرار خرید و گسترش تبلیغ مثبت برای سازمان می گردد. ( ضرغامی ،۱۳۸۵ :۳۹-۳۸ )
۲-۲۸-تفاوت خدمات
خدمات را می‌توان به روش‌های مختلفی تقسیم کرد. اولین روش، تقسیم خدمات براساس منشا ایجاد آن است. آیا منشا ایجاد خدمت، انسان است یا ماشین؟ خدمات ماشینی، بسته به اینکه خودکار باشند، یا نیازمند نظارت افراد ماهر یا نیمه ماهر، متفاوت‌اند. خدمات انسانی نیز از نظر اینکه توسط افراد ماهر، نیمه ماهر یا حرفه‌ای انجام شوند، باهم فرق دارند. در شکل۲-۲ انواع مختلف خدمات ماشینی و انسانی آمده است:
انواع خدمات
خدمات انسانی
خدمات ماشینی
خودکار
با نظارت افراد غیرماهر
با نظارت افراد ماهر
افراد حرفه ای
افراد ماهر
افراد غیرماهر
شکل ‏۰-۲٫ انواع فعالیتهای خدماتی(لامعی،۱۳۷۸)
۲-۲۹- انواع فعالیت‌های خدماتی
بعضی از خدمات (نه تمام آنها)، مستلزم حضور مشتری است. ارائه خدمات دندان‌پزشکی، مستلزم حضور مشتری است؛ در حالی‌که تعمیر اتومبیل به‌حضور مشتری نیاز ندارد. خدمات از نظر اینکه برطرف‌کننده نیاز شخصی یا نیاز غیر شخصی باشند نیز با یکدیگر فرق می‌کنند. بین مقدار وجهی که پزشکان بابت ارائه خدمات پزشکی از بیماران مخصوصی مطالبه می‌کنند، با مبلغی که براساس قرارداد از کارکنان شرکت‌ها وصول می‌کنند، تفاوت وجود دارد. سرانجام، اهداف ارائه‌کننده خدمات می‌تواند انتفاعی یا غیر انتفاعی باشند و مالکیت آن خصوصی یا عمومی. که این خصوصیات تنوّع در نوع مؤسسات خدماتی را در پی دارد. برای مثال، برنامه‌های بازاریابی یک بیمارستان خصوصی با برنامه‌های بازاریابی یک بیمارستان خیریه، اختلاف فاحشی دارد.( سرمد وهمکاران ،۱۳۸۴)
۲-۳۰- ویژگی‌های خدمات
خدمات دارای ویژگی‌هایی هستند که آن‌ها را از کالاها متمایز می‌سازد. این ویژگی‌ها عبارتند از:
الف) ناملموس بودن^[۴۰]؛ خدمات را نمی‌توان به‌وسیله هیچ‌کدام از از خواص فیزیکی ارزیابی کرد ؛ به‌عبارتی، قبل از مصرف نمی‌توان این‌گونه خدمات را مستقیما ارزیابی نمود. خریدار بالقوه، اغلب می‌تواند کالا را قبل از خرید ببیند، لمس کند، ببوید و بچشد. به‌علاوه بسیاری از ادعاهای تبلیغاتی مربوط به این ویژگی‌های ملموس را می‌توان قبل از خرید، بررسی و از صحت و سقم آن اطلاع پیدا کرد. در طرف دیگر، خدمات خالص، ویژگی‌های ملموس ندارند؛ تا بدان وسیله، مشتریان، قبل از خرید، صحت و سقم تبلیغات را بررسی کنند.
ب) تفکیک‌ناپذیری^[۴۱]؛ به‌طور معمول، خدمات هم‌زمان با تولید به مصرف می‌رسند. اما تولید و مصرف کالاهای ملموس، دو فعالیّت مجزا از هم هستند؛ زیراکه این کالاها تولید و انبار می‌شوند، واسطه‌های زیادی آنها را توزیع می‌کنند و بالاخره پس از مدتی به مصرف می‌رسند. اگر خدمت توسط کسی ارائه شود، ارائه‌کننده هم بخشی از خدمت خواهد بود.http://www.pajoohe.com/fa/index.php?Page=definition&UID=41635
ج) تغییرپذیری^[۴۲]؛ کیفیت خدمات بسیار متغیر است. بدین معنا که کیفیت یک خدمت بستگی به شخص ارائه‌کننده و زمان و مکان و نحوه ارائه خدمت دارد. برای مثال، بعضی از هتل‌ها از نظر کیفیت خدماتی، دارای شهرت و اعتبار خوبی هستند و نیز در داخل یک هتل هم می‌توان به دو کارمند مسئول ثبت اسامی میهمانان برخورد که یکی بشّاش و کارآمد است و دیگری عبوس و کندکار. حتی کیفیت ارائه خدمت توسط هر یک از کارکنان منفرد نیز می‌تواند در زمان تماس با میهمانان، بسته به حوصله فرد متفاوت باشد.
د) فناپذیری^[۴۳]؛ خدمات فناپذیرند. یعنی خدمات را نمی‌توان برای فروش یا مصرف بعدی انبار کرد. پزشکان حق ویزیت خود را از بیمارانی که سر وقت حاضر نشده‌اند وصول می‌کنند؛ زیرا خدمت درمانی فقط سر وعده آماده ارائه بوده و پس از آن از بین رفته است. زمانی‌که تقاضا یکنواخت است، فناپذیری خدمات، مشکلی ایجاد نمی‌کند، اما مؤسسات خدماتی وقتی با مشکل مواجه می‌شوند که تقاضا برای خدمات ایشان دچار نوسان شود. مثلا شرکت‌های اتوبوسرانی شهری به‌دلیل مواجه شدن با ازدحام مسافر در ساعات به‌خصوصی از روز، به اتوبوس‌های بیشتری نیاز پیدا می‌کنند. اگر تقاضای خدمات حمل و نقل شهری در طول روز یک‌نواخت بود، این شرکت‌ها با این مشکل مواجه نمیشدند.
ه) مالکیت؛ یکی دیگر از تفاوت‌های کالا و خدمات، این واقعیت است که مشتریان فقط ارزش خدمات را کسب می‌کنند؛ بدون اینکه مالکیت دائمی چیزی را به‌دست آورند. ناتوانی برای به مالکیت درآوردن خدمت به ویژگی‌های ناملموس بودن و فناپذیری مرتبط است. در خرید کالاها، خریداران عموما مالکیت کالا را به‌دست می‌آورند و هر آنچه که بخواهند با آن انجام می‌دهند، اما وقتی یک خدمت ارائه می‌شود مالکیتی از فروشنده به خریدار منتقل نمیشود. در اینجا خریدار صرفا حق فرایند خدمت(مثلا استفاده از پارکینگ یا زمان مشاوره حقوقی) می‌خرد. (دیوانداری وهمکاران ،۱۳۸۴ :۱۸۳٫۲۲۳)

۲-۳۱- تقسیم‌بندی مدل‌های سنجش رضایتمندی مشتریان
مدل سروکوال زیر مجموعه‌ای از مدل‌های ذهنی می‌باشد که ادراک و عقاید مشتریان را نیز در نظر می‌گیرد.. این مدل سعی دارد کیفیت‌خدمات در محیط‌هایی اندازه‌گیری کند که کیفیت‌خدمات به عنوان یک ضرورت برای درک مشتری، احساس شود. مدل پاراسورمن دارای ویژگیهایی است که برای طیف گسترده‌ای از محیط‌های خدماتی می‌تواند کاربرد داشته باشد.(دل‌خواه، ۱۳۸۴).
اما در نتیجه مطالعاتی که در دهه  ۱۹۹۰صورت گرفت تعداد آن به ۵ مؤلفه کاهش داده شد. ضمن اینکه مطالعاتی که با بهره گرفتن از مدل سروکوال انجام گرفته است نشان داده است که “قابلیت اطمینان” بیشتر از سایر عوامل بر روی رضایتمندی تاثیرگذار است (میتال ^[۴۴]و لاسار^[۴۵]، ۱۹۹۸) این پنج عامل بترتیب اولویت و بنابر امتیازی که مشتریان  داده‌اند (اختصاص ۱۰۰ امتیاز) به شرح زیر ارائه می‌باشد (کاتلر^[۴۶]، ۱۳۸۴: ۵۱۷).
ابعاد ملموس و فیزیکی (۱۱ امتیاز): وجود و نمایش تسهیلات فیزیکی، تجهیزات کارکنان و مطبوعات ارتباطی
قابلیت اطمینان (۳۲ امتیاز): قابلیت انجام خدمت وعده شده به نحوی اطمینان‌بخش و صحیح.
پاسخگوئی (۲۲ امتیاز): تمایل به کمک به مشتریان و ارائه خدمات فوری.
ضمانت و تضمین (۱۹ امتیاز): دانش و تواضع کارکنان و قابلیت و توانایی آنها در انتقال اعتماد و اطمینان.
همدلی (۱۶ امتیاز): اهمیت دادن و توجه ویژه به تک‌تک مشتریان.

نظریّه بازی در مطالعه طیف گسترده‌ای از موضوعات کاربرد دارد. از جمله نحوه تعامل تصمیم گیرندگان در محیط رقابتی به شکلی که نتایج تصمیم هر عامل مؤثّر بر نتایج کسب شده سایر عوامل می‌باشد. در واقع ساختار اصلی نظریّه بازی‌ها در بیشتر تحلیل ها شامل ماتریسی چند بعدی است که در هر بعد مجموعه‌ای از گزینه‌ها قرار گرفته‌اند که درایه‌های این ماتریس نتایج کسب شده برای عوامل در ازاء ترکیب‌های مختلف از گزینه‌های مورد انتظار است. یکی از اصلی ترین شرایط بکارگیری این نظریّه در تحلیل محیط‌های رقابتی، وفاداری عوامل متعامل در رعایت منطق بازی است. در صورتی که این پیش شرط به هر دلیل رعایت نگردد، یا بایستی در انتظار نوزایی ساختار جدید دیگری از منطق تحلیلی بازیگران متعامل بود و یا به دلیل عدم پیش بینی نتایج بازی و یا گزینه‌های مورد انتظار سیستم تصمیم گیرنده به سراغ سایر روش‌های تحلیل در یک چنین محیط‌های تصمیم گیری رفت. هر چه قدر توان پیش بینی گزینه‌ها و نتایج حاصل از انتخاب آنها بیشتر باشد، عدم قطعیّت در این تکنیک کاهش می‌یابد. نوعی از بازی نیز وجود دارد که به دلیل اینکه امکان برآورد احتمال وقوع نتایج در آنها وجود ندارد به بازی‌های ابهام شهرت دارند. این نظریّه در ابتدا برای درک مجموعه بزرگی از رفتارهای اقتصادی به عنوان مثال نوسانات شاخص سهام در بورس اوراق بهادار و افت و خیز بهای کالاها در بازار مصرف‌کنندگان ایجاد شد. تحلیل پدیده‌های گوناگون اقتصادی و تجاری نظیر پیروزی در یک مزایده، معامله، داد و ستد، شرکت در یک مناقصه، از دیگر مواردی است که نظریّه بازی در آن نقش ایفا می‌کند.

پژوهش‌ها در این زمینه اغلب بر مجموعه‌ای از راهبردهای شناخته شده به عنوان تعادل در بازی‌ها استوار است. این راهبردها اصولاً از قواعد عقلانی به نتیجه می‌رسند. مشهورترین تعادل‌ها، تعادل نش است. براساس نظریّه تعادل نش، اگر فرض کنیم در هر بازی با استراتژی مختلط، بازیکنان به طریق منطقی و معقول راهبردهای خود را انتخاب کنند و به دنبال حدّاکثر سود در بازی هستند، دست کم یک راهبرد برای به دست آوردن بهترین نتیجه برای هر بازیکن قابل انتخاب است و چنانچه بازیکن راهکار دیگری به غیر از آن را انتخاب کند، نتیجه بهتری به دست نخواهد آورد.
۳-۲-۳٫ بازی
هرگاه سود یک بازیکن تنها در گرو رفتار خود او نبوده و متأثّر از رفتار یک یا چند بازیکن دیگر باشد، و تصمیمات دیگر تأثیر مثبت و منفی بر روی سود او داشته باشند، یک بازی میان دو یا چند بازیکن یاد شده شکل گرفته است.^[۳۳]
۳-۲-۴٫ رفتار بخردانه یا عقلایی^[۳۴]
اصل اصیل نظریّه بازی‌ها بر بخردانه بودن رفتار بازیکنان است. بخردانه بودن به این معنا است که هر بازیکن تنها در پی بیشینه کردن سود خود بوده و هر بازیکن می‌داند که چگونه می‌تواند سود خود را بیشینه کند. بنابر این حدس زدن رفتار ایشان که بر اساس نمودار هزینه-فایده است آسان خواهد بود. مانند بازی شطرنج که می‌توان حدس زد که حریف بازی بلد و با تجربه چه تصمیمی خواهد گرفت.
۳-۲-۵٫ استراتژی
استراتژی مهارت خوب بازی کردن و یا محاسبه بکارگیری مهارت به بهترین وجه است.
۳-۲-۶٫ تفکّر استراتژیک
فکر کردن به بازی حریف و تصمیمات او و واکنش‌های احتمالی را تفکّر استراتژیک می‌گویند.
۳-۲-۷٫ ساختار بازی
هر بازی از سه عنصر اساسی تشکیل شده است: بازیکن‌ها، اعمال، ترجیحات.
۳-۲-۸٫ بازیکن‌ها
بازیکن‌ها (در اصل همان تصمیم گیرندگان) بازی می‌باشند. بازیکن می‌تواند شخص، شرکت، دولت و … باشد.
۳-۲-۹٫ اعمال^[۳۵]
مجموعه‌ای است از تصمیمات و اقداماتی که هر بازیکن می‌تواند انجام دهد.
۳-۲-۱۰٫ نمایه عمل^[۳۶]
هر زیر مجموعه‌ای از مجموعه اعمال ممکن را یک نمایه عمل گوییم.
۳-۲-۱۱٫ تابع سود دهی^[۳۷]
اولویّت‌های یک بازیکن در اصل مشوّق‌های بازیکن برای گرفتن یا نگرفتن تصمیمی می‌باشد به عبارت دیگر بیانگر نتیجه و امتیاز بازیکن در صورت گرفتن تصمیم متناظر با آن می‌باشد.
۳-۲-۱۲٫ انواع بازی
نظریّه بازی علی‌الاصول می‌تواند روند و نتیجه هر نوع بازی از دوز گرفته تا بازی در بازار بورس سهام را توصیف و پیش‌بینی کند. تعدادی از ویژگی‌هایی که بازی‌های مختلف بر اساس آن‌ها طبقه‌بندی می‌شوند، در زیر آمده ‌است. اگر کمی دقّت کنید از این پس می‌توانید خودتان بازی‌های مختلف و یا حتی پدیده‌ها و رویدادهای مختلفی را که در پیرامون خود با آن‌ها مواجه می‌شوید به همین ترتیب تقسیم‌بندی کنید.
۳-۲-۱۲-۱٫ متقارن - نامتقارن^[۳۸]
بازی متقارن بازی ‌ای است که نتیجه و سود حاصل از یک راهبرد تنها به این وابسته است که چه راهبردهای دیگری در بازی پیش گرفته شود؛ و از این که کدام بازیکن این راهبرد را در پیش گرفته ‌است مستقل است. به عبارت دیگر اگر مشخّصات بازیکنان بدون تغییر در سود حاصل از به کارگیری راهبردها بتواند تغییر کند، این بازی متقارن است. بسیاری از بازی‌هایی که در یک جدول ۲*۲ قابل نمایش هستند، اصولاً متقارن‌اند. بازی ترسوها و معمای زندانی نمونه‌هایی از بازی متقارن هستند. بازی‌های نامتقارن اغلب بازی‌هایی هستند که مجموعه راهبردهای یکسانی برای بازیکنان در بازی وجود ندارد. البته ممکن است راهبردهای یکسانی برای بازیکنان موجود باشد ولی آن بازی نامتقارن باشد.
۳-۲-۱۲-۲٫ مجموع صفر - مجموع غیر صفر^[۳۹]
بازی‌های مجموع صفر بازی‌هایی هستند که ارزش بازی در طی بازی ثابت می‌ماند و کاهش یا افزایش پیدا نمی‌کند. در این بازی‌ها، سود یک بازیکن با زیان بازیکن دیگر همراه است. به عبارت ساده‌تر یک بازی مجموع صفر یک بازی برد-باخت مانند دوز است و به ازای هر برنده همواره یک بازنده وجود دارد. اما در بازی‌های مجموع غیر صفر راهبردهایی موجود است که برای همه بازیکنان سودمند است.
۳-۲-۱۲-۳٫ تصادفی - غیر تصادفی^[۴۰]
بازی‌های تصادفی شامل عناصر تصادفی مانند ریختن تاس یا توزیع ورق هستند و بازی‌های غیر تصادفی بازی‌هایی هستند که دارای راهبردهایی صرفاً منطقی هستند. در این مورد می‌توان شطرنج و دوز را مثال زد.
۳-۲-۱۲-۴٫ با آگاهی کامل – بدون آگاهی کامل^[۴۱]
بازی‌های با آگاهی کامل، بازی‌هایی هستند که تمام بازیکنان می‌توانند در هر لحظه تمام ترکیب بازی را در مقابل خود مشاهده کنند، مانند شطرنج. از سوی دیگر در بازی‌های بدون آگاهی کامل ظاهر و ترکیب کل بازی برای بازیکنان پوشیده‌است، مانند بازی‌هایی که با ورق انجام می‌شود.
۳-۲-۱۳٫ مفاهیم نظریّه بازی‌ها
۳-۲-۱۳-۱٫ تعادل^[۴۲]
در یک سیستم اقتصادی تعادل به نقطه‌ای گفته می‌شود که در آن هیچ یک از طرفین معامله تمایل به تغییر نداشته باشند و با هر گونه تغییر شرایط بدتر شده و سیستم مجدّداً به نقطه تعادل باز می‌گردد.
۳-۲-۱۳-۲٫ تعادل نش^[۴۳]
در نظریّه بازی ها فرض بر این است که بازیکنان عاقل هستند، یعنی استراتژی آنها در راستای منافع شان است. این فرضیه جدید نیست، در اقتصاد خرد نیز هر فردی سبدی از کالاها را انتخاب می کند که مطلوبیت او را حدّاکثر کند:
Max u_i (x,) 3-1
X عبارت است از مجموعه ی انتخاب های ممکن برای فرد i، پارامترهای خارج از کنترل فرد می باشد (مثل درآمد، قیمت، کالاهای موجود در سبد) و u_i تابع مطلوبیت فرد i ام است.
در نظریّه بازی ها استراتژی های که در راستای منافع فرد است، بستگی به استراتژی های انتخابی بازیکنان دیگر (حریفان) دارد. لذا می توان گفت همان استراتژی های انتخابی حریف و x استراتژی بازیکن i است و u_i پیامد او می باشد. در نتیجه در نظریّه بازی ها مسئله تصمیم گیری یک بازیکن به صورت زیر است:
Max u_i (s_i,s_-i) 3-2
s_-i ترکیب استراتژی انتخابی تمام بازیکنان بازی (حریفان بازیکنi) به استثناء بازیکن i است.
مسئله مهمّی که وجود دارد این است که بازیکن i انتخاب های حریفان (s_-i) را نمی داند در حالی که در حالت قبل برای فرد معلوم است. لذا انتخاب بهترین استراتژی برای بازیکن در نظریّه بازی ها مستلزم تحلیل همزمان تصمیمات هر بازیکن با حریفان خود است.
در بیان تعادل نش باید گفت که اگر نظریّه بازی ها در صدد ارائه جواب یکتا برای یک بازی است، باید آن تعادل نش باشد. یعنی فرض می کنیم نظریّه بازی ها ترکیب استراتژی را به عنوان جواب برای یک بازی پیش بینی کرده مبنی بر این که بازیکنان آن را انتخاب می کنند، این جواب موقعی صحیح است و با واقعیّت جور در می آید که بازیکنان مطابق آن رفتار کنند، یعنی دقیقاً آن را انتخاب کنند. این انتخاب موقعی عملی است که، استراتژی پیش بینی شده ای که یک بازیکن انتخاب می کند، بهترین پاسخ به آن استراتژی که پیش بینی شده حریف است، باشد. این استراتژی های بهترین پاسخ این نوع، تعادل نش است.
لذا وقتی که بازیکنان در شرایط انتخاب استراتژی در یک بازی قرار می گیرند و امکان هیچ گونه تبادل نظر درباره ی انتخاب های همدیگر بین آنها وجود ندارد، در این حالت هر بازیکن باید باوری را نسبت به این که حریف چه انتخابی خواهد کرد داشته باشد. تعادل نش موقعی حاصل می شود که : اوّلاً هر بازیکن با توجّه به باوری که نسبت به انتخاب حریف دارد، استراتژی را انتخاب کند که بیشترین پیامد را عایدش کند ثانیاً باور بازیکن صحیح باشد یعنی عملاً حریف آن استراتژی را که باور بازیکن شکل گرفته انتخاب کند. استراتژی هایی که بازیکنان با این روش انتخاب می کنند استراتژی تعادلی نش آنها را شکل می دهد.
۳-۳٫ داده ها و متغیّر ها
در این بخش به بررسی داده ها ومتغیّر های استفاده شده در مدل می پردازیم. داده های مقدار تقاضا دلار و یورو در مبادلات تجارت جهانی، از انتشارات بانک مرکزی اروپا و گزارش سالانه نقش بین المللی یورو که اغلب ماه جولای هر سال انتشار پیدا می کند جمع آوری شده است که این آمار از سال ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۴ می باشد چون یورو از سال ۲۰۰۰ به عنوان ارز بین المللی بر روی کار آمد.
برای متغیّر قیمت دلار و یورو از شاخص ^[۴۴]SDR استفاده نموده ایم. حق برداشت مخصوص SDR که به آن پول کاغذی یا طلای کاغذی نیز اطلاق می شود، یک دارایی پولی صوری است که در اواخر دهه ۱۹۶۰ توسط صندوق بین المللی پول ایجاد شد تا کمبود نقدینگی بین المللی جبران شود.
براساس قرارداد برتون وودز^[۴۵] در۱۹۴۴ دلار به عنوان واحد پول بین المللی تعریف شد و آمریکا مکلّف گردید ارزش دلار را برحسب طلا به نسبت یک اونس طلا معادل ۳۵ دلار حفظ نماید و در مقابل دلارهای ارائه شده از سوی صندوق یا سایر کشورها اقدام به پرداخت معادل طلای آن نماید. از سوی دیگر سایر کشورها نیز مکلف شدند ارزش پول ملّی خود را برحسب طلا یا دلار تعریف نمایند. به این ترتیب این شرایط زمینه ای را به وجود آورد که کشورهای جهان اقدام به حفظ ارزش دلار نمایند. دراین شرایط آمریکا اقدام به انتشار بدون پشتوانه دلار نمود و با بهره گرفتن از آن سهام کارخانجاتی را در کشورهای اروپایی و ژاپن خریداری نمود و از این طریق نفوذ خود را دراین کشورها افزایش داد و در کنار آن نیز توانست هزینه های جنگ ویتنام را تأمین کند. این دلارهای بدون پشتوانه، که به دلارهای اروپایی معروف شدند تا حد ۶۰ میلیارد دلار منتشر گردیدند درحالیکه میزان طلای پشتوانه آن ها از ۱۰ میلیارد دلار تجاوز نمی نمود به این ترتیب بانک های مرکزی کشورهای مختلف به واسطه داشتن ذخایر دلاری فراوان درخواست تبدیل دلار به طلا را افزایش دادند، این اقدام موجب گردید آمریکا با افزایش نرخ بهره درصدد جذب این دلارها شود، اما این تصمیم آمریکا فایده ای نداشت و زمینه فروپاشی این سیستم فراهم گردید. درپی این وقایع در سال ۱۹۶۷ کشورهای عضو ^[۴۶]IMF تصمیم گرفتند یک واحد پولی بین المللی را جایگزین دلار نمایند. زیرا انتخاب هر ارز دیگر موجب ایجاد مزیت هایی برای کشور صاحب آن می شد، درنتیجه بنا به پیشنهاد آمریکا یک واحد پولی سوری بین المللی براساس میانگین سبد پولی کشورهای پیشرفته دنیا تحت عنوان حق برداشت مخصوص از ۱۹۷۰به جریان درآمدند.

۳) نگاه سرسختانه به زن ۲۴۰
۴) سختگیری بی جا در طلاق ۲۴۱
۵) تحسین تجرد ۲۴۱
ب- احکام عملی ۲۴۲
۳- علمی ۲۴۳
عقاید کلیسا، عامل افو ل علم ۲۴۳
۱) الهی نمایاندن انجیل ها ۲۴۴
۲) جدایی دنیا و آخرت ۲۴۴
۳) تصویر غیر صحیح از خداوند ۲۴۵
۴) قرار دادن مسایل علمی و آموزه های فلسفی در ردیف اصول عقاید مذهبی ۲۴۵
۴- اقتصادی ۲۴۶
۱) قبح ثروت ۲۴۶
۲) قبح تجارت ۲۴۷
خاتمه: جمع‌بندی و نتیجه گیری ۲۴۸

مقدمه

متاسفانه انسان امروز، تمام آمال و آرزوهایش را در چیزی می‌بیند که از دستگاه‌های تبلیغاتی غرب، برایش پردازش می‌شود. رسانه‌های گستردۀ غرب، حصارهای افکار تمام مردم روی زمین را به تسخیر خود درآورده و می‌خواهد با ترویج انسان‌پرستی غربی، از انسانیت، همانند ماشینی برای رسیدن به افکارش بهره‌برداری کند.

گر چه تاریخ مغرب زمین بیانگر تمدنی که کاملا متاثر از مسیحیت و آموزه‌های آن باشد نیست؛ ولی با آغاز گرایشات فکری و علمی نوین مغرب زمین، همان پیروان راستین مسیحیت هم، دچار سردرگمی و تحول فکری فراوان گشت؛ چنان که مروجین دین مسیحیت در مقابل این هجوم علم و پیشرفت ظاهری که با مضامین دینی سازگاری نداشتند؛ ناچارا گاهی حوزه دین را از همۀ امور دنیوی سوا کردند و به صومعه ها پناه بردند تا در مقابل این سیل بنیان کن علوم به ظاهر ضد دینی مصون بمانند و گاه نیز با نظریه های تفریطی راه را برای ورود سکولاریسم در زندگی مردم آماده کردند و به هر طریق دین را به نوعی از زندگی واقعی انسان خارج نمودند.
اینک که غرب در رأس قله پیشرفتهای تکنولوژیکی واقع شده است، با ابزارهای مختلفی که در دست دارد به فکر جهانی سازی افکار افتاده؛ و قصد دارد، ذهن جهانیان را با فریاد « ما بی‌دینی اختیار کردیم و پیشرفت کردیم؛ پس ای جهانیان، بی دین باشید تا پیشرفت کنید» پر کرده است. دراین طرف دنیا، گروهی از مسلمین تحت تأثیر القائات آنها قرار گرفته‌اند و ابزاری برای ترویج سکولاریسم غربی شدند و مروج افکار ضد دینی غرب گردیدند. کتاب‌ها چاپ کردند و مقالات فراوان در زیبایی فرهنگ اومانیستی غرب نوشتند تا از مسلمانان، محصولی غربی بسازند.
از سویی، عده‌ای از اندیشمندان اسلامی، برای روشنگری اسلامی برخاستند، تا پیام‌های فراموش شدۀ اسلام را برای بیداری مسلمین از خواب تاریخی‌شان، بیان کنند. این عده در میان موج تبلیغات ضد دینی، کم‌کم شعاعهای روشن حقایق دینی را به مردمی که افکارشان غبارآلود شده بود، رساندند؛ و امیداست که، نه تنها مسلمین از زیر سایه حجاب تبلیغات ضد دینی بیرون بیایند، بلکه انعکاس آن مردم مغرب زمین را هم از ظلمت عصر صنعت و روشنگری بیرون بیاورد.
بهترین کار برای نشان دادن کارایی دین، کنجکاوی در تاریخ گذشته و بیان آموزه‌های است که در راه پیشرفت انسانیت و تمدن نقش ایفا کرده‌اند؛ لذا همراه ذکر این آموزه‌های تمدن ساز، باید نگاهی به تاریخ انداخت و با بیان مواردی از کارکردهای عملی این آموزه‌ها، روحیه از دست رفتۀ بشریت را برای دریافت مجدد آموزه های دینی احیا نمود.

فصل اول:

کلیات و مفاهیم

بیان مساله

به گواه اکثر اندیشمندان حوزه های مختلف فکری، دین و عقاید دینی یکی از مهمترین عوامل پیشرفت و انحطاط در جوامع مختلف بوده است؛ آموزه‌های صحیح، توانسته جوامع را نه تنها در زمینه‌های اخلاقی و عرفانی و زمنیه های خاص دینی به تکامل برساند، بلکه موتور محرک برای پیشرفت های علمی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی نیز بوده و البته عقاید انحرافی نیز توانسته جوامع را به انحطاط بکشاند.
بی‌گمان، بهترین شاهد در این زمینه، مسلمین و مغرب زمین محسوب می شوند؛ مسلمین با اتکا به دستورات اسلامی نه تنها خود به تعالی رسیدند که چراغ کم‌نور علمی مغرب‌زمین را با نور درخشان علمی خود روشن کردند؛ و مغرب زمین نیز گرچه تاثیرات آموزه‌های دینشان به وضوح تاثیر اعجاز گونه دستورات دینی مسلمین نیست؛ اما برخی از آموزه‌ها را می‌توان در سیر پیشرفت و انحطاط مغرب زمین مورد توجه قرار داد.
مقایسه ظاهری این دو جامعه نشان می دهد که مسلمین در زمینه‌های اخلاقی، اجتماعی، خانواده و عواطف انسانی بالنده تر از غرب اند؛ و مغرب زمین از لحاظ تکنولوژیکی و نظم و انضباط گوی سبقت را از مسلمانان که خود از بنیان گذاران علم در تاریخ بوده ، ربوده‌اند. اما برای دستیابی به حقیقت امر باید حیطه و ابعاد گوناگون مسأله مانند بعد فرهنگی، اخلاقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از نظر رشد و انحطاط بازکاوی گردد و تاثیر باورهای دینی در هر یک از امور فوق مورد بررسی قرار گیرد.
برای نیل به این مقصود باید این سوال پاسخ داده شود که:
در مورد باورهای موثر بر رشد و انحطاط مسلمین و مغرب زمین چه نظرات و نقدهایی وارد است؟
گفتار اول: کلیات

روش تحقیق:

ابزارهای گردآوری مطالب این پژوهش بیشتراز طریق کتابخانه‌ها‌، نرم‌افزارها، معاجم، اینترنت و نمایه‌ها است؛ و روش استفاده شده به صورت تحیقیقی، توصیفی و تحلیلی و مقایسه‌ای می باشد.

سوال اصلی:

نقش باورهای دینی در رشد و انحطاط مغرب زمین و مسلمین چیست و چگونه ارزیابی می شود؟

سوالات فرعی:

مردا از رشد و انحطاط چیست و اقسام آن کدامند؟
حیطه های رشد و انحطاط مسلمین کدام اند؟
حیطهای رشد و انحطاط مغرب زمین کدام اند؟
کدام باورهای دینی دررشد و انحاط مسلمین موثر بوده است و چگونه ارزیابی می شود؟
کدام باورهای دینی در رشد و انحطاط مغرب زمین موثر بوده اند و چگونه ارزیابی می شوند؟

هدف تحقیق:

این تحقیق بر آن است تا با کاوش در تاریخ به شناخت حیطه‌های رشد و بالندگی در بین مسلمین و مغرب زمین برسد و همچنین باورهای تاثیرگذار بر رشد و انحطاط در هر یک از حیطه‌های فوق در اسلام و مغرب زمین را شناسایی کرده و به نقد آنها بپردازد.

جهت نوآوری:

پژوهش پیش رو، در مقایسه با منابع و مطالبی که ارتباطی با موضوع این پایان نامه دارند، با توجه به طرحی که تصویب شده، هم از نحوه چینش مطالب، هم از لحاظ رویکردی که به مبحث دین، در مغرب زمین و مسلمین دارد و هم از زاویه دیدی که به تاریخ و پیشرفت‌‌های این دو جامعه ارائه می‌کند دارای زاویه دیدی جدید، به این مقوله است.

قلمرو تحقیق:

با توجه به طرح مصوب شده؛ قلمرو مکانی این تحقیق،تمدن اروپا و جهان اسلام را در بر می گیرد؛ از لحاظ قلمرو زمانی محدوده بعد از قرون وسطی در مغرب زمین و بعد از ظهور اسلام در سرزمین‌های اسلامی را پوشش خواهد داد. و باید توجه داشت که برای ایجاد سهولت و محدود کردن دایره تحقیق، دامنه تاثیر باورهای دینی در رشد و انحطاط مسلمین و مغرب زمین تاریخی نبوده و بیشتر پیشینی می باشد و البته با توجه به ارائه مثال های گوناگون و ارائه باورهای کلی تاثیر گذار می توان در لابلای فصول به مثال های تاریخی گوناگون که هر یک از آموزه ها توانسته بر ایجاد و تدوام امری موثر باشد دست یافت.
گفتار دوم: مفاهیم

الف- تمدن

مفهوم تمدن تا به حال بحث و اختلاف‏نظر بسیاری از پژوهشگران را برانگیخته است. واژه تمدّن مانند دیگر دریافتها و دانسته‌های علوم انسانی از دانسته‌ها و دریافت‌های انتزاعی است که بنا به اختلاف دیدگاه ها، تعریف‌های گوناگون برای آن بیان شده است.

۱- معنای لغوی

تمدن یک واژه‌ی عربی است که از ریشه‌ی «مُدُن» گرفته شده و معنای متبادر آن پذیرش مدنیت، شهرنشینی، خو گرفتن به آداب و اخلاق شهریان، پذیرش نظم و قانون و سایر شئون اجتماعی و همکاری افراد اجتماع با یکدیگر در امور مختلف اجتماعی و سیاسی، اقتصادی، فرهنگی وغیره است.^[۱]
در زبانهای انگلیسی و فرانسوی، اصطلاح تمدن با واژه‏های Civilizationو Civilisation برگردان می‏شود که تقریبا در تلفظ با هم متفاوتند و هر دو برگرفته از ریشه کلمه انگلیسی Civil «مدنی» و “با تربیت اجتماعی” می‏باشند. این کلمه، در فرهنگهای انگلیسی مترادف با کلمات مؤدب، بانزاکت، نجیب، مبادی آداب، قابل احترام، شهرنشین و آمده ^[۲] بنابراین، هم در زبان شرقی وهم در زبان لاتین، انتساب به شهر و شهرنشین را ملاک تمدن گرفته اند. ^[۳]
ویل دورانت، تمدن را چنین تعریف میکند: « تمدن به شکل کلی آن، عبارت از نظمی اجتماعی است که در نتیجه وجود آن، خلاقیت فرهنگی امکان‌پذیر می‌شود و جریان پیدا می‌کند».^[۴]

سپس با توجه به اینکه از هر دانشکده تعداد ۶۲ دانشجو باید انتخاب میشد، برای مشخص کردن ضریب K (فاصله نمونه گیری) در هر مقطع تحصیلی، با توجه به تعداد ورودیهای آن، سهمیه ای برای هر مقطع در نظر گرفته شد و ضریب k از تقسیم تعداد کل دانشجویان هر دانشکده به عدد ۶۲ بدست می آمد. پس از مشخص شدن فاصله نمونه گیری با بهره گرفتن از لیست دانشجویان هر کلاس نمونه ها به صورت تصادفی انتخاب شدند.

ابزار و روش گردآوری داده ها:
ابزار جمع آوری اطلاعات در این پژوهش پرسش نامهای است مشتمل بر سه بخش: بخش اول شامل اطلاعات دموگرافیک میباشد که متغیرهای سن، جنس، وضعیت تاهل، رشته تحصیلی، مقطع تحصیلی، محل سکونت، شغل والدین و تحصیلات والدین را در بر میگیرد، بخش دوم پرسشنامهی احساس ذهنی بهزیستی است که دارای دوبعد عاطفی(عاطفه مثبت –عاطفه منفی) و شناختی(رضایت از زندگی) میباشد. برای سنجش این دو بعد ازمقیاسهای زیر استفاده شده است: الف: مقیاس رضایت از زندگی دینر (SWLS^[69]) است که توسط دینر و ایمونز، لارسن و گریفین(۱۹۸۵) جهت سنجش رضایت از زندگی ساخته شد. این مقیاس شامل پنج عبارت است که پاسخهای آنها در قالب مقیاس لیکرت از یک(کاملاً مخالفم) تا ۷( کاملاً موافقم) درجه بندی شده است(۶۲_ENREF_43).
ب: مقیاس عاطفه مثبت و منفی^[۷۰] (PANAS) برای اندازه گیری عاطفه مثبت و عاطفه منفی ساخته شده است(واتسن و همکاران ۱۹۸۸) شامل ۲۰ عبارت است که ۱۰ عبارت مربوط به عواطف مثبت و ۱۰ عبارت مربوط به عواطف منفی است و بصورت طیف ۵ گزینهای نمره گذاری میشود بدین صورت که به گزینهی خیلی کم نمره ۱ و به پاسخ خیلی زیاد نمره ۵ تعلق میگیرد(۶۳_ENREF_44). دامنه نمرات برای هر خرده مقیاس ۱۰ تا ۵۰ است(۷). و نمره بصورت میانگین مشخص میشود.
بخش سوم را پرسش نامهی حمایت اجتماعی نوربک(NSSQ) تشکیل میدهد. این پرسشنامه ابزاری است که حمایتهای اجتماعی کارکردی، حمایت ساختاری، و فقدان کل را محاسبه میکند. علاوه بر موارد فوق این پرسشنامه داده های توصیفی راجع به ارتباطات حمایتی را که فرد اخیراً(یک سال اخیر) به دلایل مختلفی از دست داده در اختیار ما قرار میدهد که از طریق آنها به راحتی می توانیم به تغییر و تحولاتی که در نظام حمایتی فرد ایجاد شده است پی ببریم. پرسشنامه حمایت اجتماعی نوربک نسبت به سایر ابزارهای سنجش حمایت اجتماعی ارجح است برای اینکه دامنه وسیعی از سازه ها، مفاهیم(از ساده تا پیچیده) و همچنین انواع کارکردی و ساختاری حمایت اجتماعی را در بر میگیرد و به خوبی آنها را میسنجد و یک ابزار عمومی برای سنجش حمایت اجتماعی میباشد(۵۰_ENREF_38). در صورتیکه مقیاس لیست ارزیابی حمایت بین فردی(ISEL^[71]) تنها جنبه های ساختاری حمایت را میسنجد و از آن بیشتر در تحلیل مکانیسمهای کاهنده استرس مرتبط با منابع مختلف حمایتی استفاده میشود. همچنین مقیاس SSS-C^[72] که توسط ریچمن^[۷۳] و همکاران طراحی شده است جهت ارزیابی حمایت اجتماعی ارائه شده به افرادی است که به مراکز درمانی مراجعه کردهاند. بنابراین مطابق با با نواقص احتمالی موجود در مقیاسهای گفته شده، استفاده از آنها را برای ارزیابی و سنجش حمایت اجتماعی در جمعیت عمومی، محدود کرده است(۲۶). به همین دلیل از پرسشنامه حمایت اجتماعی نوربک در این مطالعه استفاده شده است. این ابزار شامل سه متغیر اصلی است که هر کدام از آنها خود حاصل جمع دو یا سه خرده مقیاس میباشند(۶۴_ENREF_45) اولین متغیر اصلی، حمایت کارکردی کل است که مجموع خرده مقیاسهای حمایت عاطفی و حمایت مادی با هم این متغیر را میسازند. ویژگیهای شبکهای کل یا حمایت ساختاری متغیر اصلی دیگری است که از تجمع سه خرده مقیاس تعداد افراد شبکه و مدت ارتباط و بسامد تماس حاصل میشود و سومین و آخرین متغیر اصلی، فقدان کل است که برآیند خرده مقیاسهای حذف ارتباط و تعداد ارتباط حذف شده و مقدار حمایت از دست رفته میباشد. از آنجاییکه پرسشنامه نمره کل ندارد، بنابراین نمرات محاسبه شده در این ابزار مربوط به متغیرهای اصلی پرسشنامه میباشد که هر کدام از آنها از حاصل جمع نمره سوالاتی که به سنجش متغیر مورد نظر میپردازند، به دست میآید. در مورد متغیر حمایت عاطفی که توسط سوال ۱ تا ۴ پرسشنامه سنجیده میشود و هر سوال میتواند حداقل نمره صفر و حداکثر ۹۶ را به خود اختصاص دهد. جهت محاسبه نمره پاسخ دهنده در مورد متغیر حمایت عاطفی باید نمرات سوال ۱ تا ۴ را با هم جمع کنیم که در این صورت عدد به دست آمده از جمع آنها، نمره پاسخ دهنده در متغیر حمایت عاطفی میباشد. حمایت مادی هم از جمع نمرات بدست آمده از سوال ۵ و ۶ بدست میآید. در مورد سایر متغیرهای اصلی ابزار نیز به همین ترتیب عمل میکنیم . نحوه نمره گذاری ابزار به این صورت است که تا سوال ۶ به صورت طیف لیکرت (اصلاً تا خیلی زیاد) میباشد. به عبارت دیگر به جواب اصلاً نمره صفر(۰)، کمی (۱)، متوسط (۲)، زیاد (۳) و جواب خیلی زیاد نمره (۴) داده میشود. در سوال ۷ و ۸ با توجه به اینکه در مورد مدت زمان آشنایی و تعداد دفعات تماس فرد با منبع حمایتی میباشد، به انتخاب گزینهای که در مورد او مصداق دارد میپردازد و با توجه به گزینهای که انتخاب نموده به آن نمرهای تعلق میگیرد: برای سوال ۷ که دربارهی مدت زمان آشنایی شامل: کمتر از ۶ ماه(۱)، ۶ تا ۱۲ ماه(۲)، ۱ تا ۲ سال(۳)، ۲ تا ۵ سال(۴)، بیش از ۵ سال(۵) می باشد که حداقل نمره برای آن۲۴ و حداکثر نمره ۱۲۰ میباشد و برای سوال ۸ که دربارهی تعداد دفعات تماس نیز روزانه(۵)، هفتگی(۴)، ماهانه(۳)، چند بار در سال(۲)، یکبار در سال و یا کمتر(۱) در نظر گرفته میشود و حداقل امتیاز ۲۴ و حداکثر آن ۱۲۰ است. در مورد سوال ۹ فرد با انتخاب گزینه بلی نمره (۱) و با انتخاب خیر نمره صفر میگیرد، در مورد سوال (۹الف) و (۹ب) نیز به همین صورت میباشد. نمره اخذ شده در هر یک از حیطه های فوق، حمایت اجتماعی دریافت شدهی فرد را در آن حیطه نشان میدهد.
ابزارگردآوری اطلاعات در یک مرحله در دانشکدههای پرستاری و مامایی، پیراپزشکی، دندان پزشکی، بهداشت و پزشکی به کار گرفته میشود. برای گردآوری داده‌ها از روش فرد به فرد استفاده میشود ولی پرسشنامه به روش خودایفایی تکمیل نمیشود و پژوهشگر نیز در محیط پژوهش حضور دارد.
تعیین اعتبار و اعتماد علمی ابزار گردآوری اطلاعات:
اعتبار پرسشنامهی رضایت از زندگی دینر در مطالعهی بیانی و همکاران با بهره گرفتن از روش آلفای کرونباخ ۸۳/۰ و با روش باز آزمایی ۶۹/۰ وروایی آن از طریق روایی همگرا تایید شد.
این مقیاس همبستگی مثبت با فهرست شادکامی آکسفورد و همبستگی منفی با فهرست افسردگی بک نشان داد. بر اساس نتایج این پژوهش، پرسشنامهی دینر یک مقیاس مفید در پژوهش های روان شناختی ایران جهت سنجش احساس ذهنی بهزیستی میباشد(۶۲). اعتبار و روایی ابزار عاطفه مثبت و منفی در مطالعه تحلیل عاملی تاییدی مقیاس عاطفهی مثبت و منفی توسط بخشی پور مورد تایید قرار گرفته است که ضرایب سازگاری درونی (آلفا) برای خرده مقیاس عاطفه مثبت ۸۸/۰ و برای خرده مقیاس عاطفه منفی ۸۷/۰ است. اعتبار از طریق ضرایب سازگاری درونی(ضریب آلفا) برای هر دو خرده مقیاس یکسان و برابر ۸۷/۰ است(۷). همچنین این ابزار توسط ابوالقاسمی و همکاران به عنوان پایان نامهی کارشناسی ارشد هنجاریابی و اعتباریابی شده است که دامنه پایایی مقیاسها از ۴۹/۰ تا ۹۴/۰ بود(۶۵_ENREF_46).
پایایی و روایی ابزار حمایت اجتماعی نوربک در ایران توسط جلیلیان و همکاران مورد بررسی قرار گرفته است که ضریب پایایی این ابزار به روش همسانی درونی بین ۸۴۴/۰ تا ۹۷۳/۰ بود و روایی این ابزار به روش روایی ملاکی همزمان بین ۲۲۲/۰ تا ۶۲۴/۰ گزارش شده است(۲۶).
لازم به ذکر است با توجه به استاندارد بودن پرسشنامه ها اقدامی برای پایایی و روایی پرسشنامه ها توسط پژوهشگر صورت نگرفته است.
روش گردآوری اطلاعات:
پژوهش حاضر یک مطالعه مقطعی از نوع توصیفی تحلیلی است که طی نیمسال دوم ۹۲-۹۱ جهت تعیین میزان پیش بینی کنندگی ابعاد حمایت اجتماعی بر احساس ذهنی بهزیستی در دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی گیلان اجرا شد، جهت گردآوری داده ها، پرسشنامه ها در بین دانشجویان انتخاب شده به صورت تصادفی طبقهای نمود. قبل از توزیع پرسش نامهها در مورد بی نام و محرمانه بودن اطلاعات دریافتی، شرکت داوطلبانه در پژوهش و نحوه تکمیل پرسش نامهها آموزش داده شد. مدت زمان تقریبی جهت تکمیل هر پرسش نامه ۱۵ دقیقه بود و پرسش نامههای توزیع شده در هر کلاس پس از تکمیل شدن جمع آوری شد. پاسخگویی به پرسش نامهها در حضور پژوهشگر انجام میگرفت تا دانشجویان بدون تبادل نظر به سوالات پاسخ دهند.
روش تجزیه و تحلیل داده ها:
متغیر وابسته در این پژوهش احساس ذهنی بهزیستی و متغیر مستقل حمایت اجتماعی میباشد. یافته های این پژوهش بر حسب نوع متغیر از نوع کمی و کیفی است. بطوریکه در بخش مشخصات دموگرافیک متغیرها شامل سن(کمی پیوسته)، جنس(کیفی اسمی)، رشته تحصیلی(کیفی اسمی)، مقطع تحصیلی(کیفی اسمی)، محل سکونت( کیفی اسمی)، وضعیت تاهل(کیفی اسمی)، میزان تحصیلات پدر و مادر(کیفی رتبهای)، شغل پدر و مادر(کیفی اسمی) می باشد. متغیر احساس ذهنی بهزیستی و حمایت اجتماعی (کمی پیوسته) میباشد. داده ها پس از جمع آوری جهت تجزیه و تحلیل در نرم افزار آماری SPSS نسخه ۲۱ وارد شد.
جهت رسیدن به هدف شماره یک و دو پژوهش ( تعیین میانگین نمره احساس ذهنی بهزیستی و نمره حمایت اجتماعی در واحدهای مورد پژوهش) از آمار توصیفی و فراوانی، میانگین و انحراف معیار با فاصله اعتماد ۹۵% استفاده شد.
جهت رسیدن به هدف شماره سه در ابتدا از آزمون کولموگروف اسمیرنوف^[۷۴] استفاده گردید. بر اساس نتایج بدست آمده از این آزمون، با توجه به (۰۵/۰<p) توزیع متغیرهای مورد مطالعه از توزیع نرمال پیروی میکرد. لذا برای مقایسهی آن از آزمونهای تی مستقل^[۷۵]، آنالیز واریانس یکطرفه^[۷۶] و ضریب همبستگی پیرسون^[۷۷] استفاده شد. در نتیجه جهت تعیین ارتباط ابعاد حمایت اجتماعی با احساس ذهنی بهزیستی از آزمون پیرسون استفاده شد. جهت دستیابی به هدف شماره چهار ابتدا ارتباط متغیرهای دموگرافیک با متغیرهای پژوهش سنجیده و سپس متغیرهایی که سطح معنی داری زیر ۲/۰ داشتند جهت تعیین میزان پیش بینی کنندگی وارد مدل رگرسیون شدند. جهت تعیین سطح معنیداری متغیرهای کمی مانند سن و سال تحصیلی از آنالیز واریانس یکطرفه و برای متغیرهای کیفی دو حالته مانند جنس، وضعیت تاهل، محل سکونت و غیره از آزمون تی مستقل و همچنین برای متغیرهای کیفی بیشتر از دو حالته نیز از آزمون آنالیز واریانس یکطرفه استفاده شد و سپس متغیرهای سن، جنس، وضعیت تاهل، محل سکونت، مقطع تحصیلی، رشته تحصیلی، میزان تحصیلات پدر، میزان تحصیلات مادر، شغل پدر که سطح معنی داری زیر ۲/۰ داشتند وارد مدل رگرسیون شدند.
ملاحظات اخلاقی
در این پژوهش، پژوهشگر با رعایت نکات اخلاقی زیر مطالعه خود را انجام داد:
۱-محرمانه بودن اطلاعات تکمیل شده توسط نمونه ها
۲-اخذ مجوز از معاونت محترم پژوهشی دانشکده
۳-ارائه معرفی نامه کتبی به معاونین پژوهشی دانشکده ها(محیط های پژوهش)
۴-بیان اهداف به مسئولین محیط های پژوهش، ضمن ارئه معرفی نامه کتبی
۵-جلب رضایت از جامعه ی مورد پژوهش
۶-رعایت حقوق مولفین و اخذ اجازه نامه
۷-آزاد بودن نمونه های پژوهش برای شرکت در پژوهش
۸-ارائه نتایج به دانشکده و واحدهای مورد پژوهش در صورت تمایل آنها
۹-تشکر و قدردانی از تمامی افراد شرکت کننده در پروژه
فصل چهارم
یافته های پژوهش(معرفی جداول):
در این فصل نتایج مربوط به تجزیه و تحلیل داده ها در قالب ۱۹ جدول ارائه میشود.
جدول شماره ۱ نشان دهنده ی توزیع فراوانی مشخصات دموگرافیک واحدهای مورد پژوهش است.
جدول شماره ۲ در ارتباط با هدف شماره یک است که میانگین نمره احساس ذهنی بهزیستی را در واحدهای مورد پژوهش نشان میدهد.
جدول شماره ۳ در ارتباط با هدف شماره دو است که میانگین نمره حمایت اجتماعی را در واحدهای مورد پژوهش نشان میدهد.
جدول شماره ۴ در ارتباط با هدف شماره سه است که ارتباط بین ابعاد حمایت اجتماعی و احساس ذهنی بهزیستی در واحدهای مورد پژوهش را نشان میدهد.
جدول شماره ۱۶-۵ در ارتباط با هدف شماره چهار است که توزیع احساس ذهنی بهزیستی(رضایت از زندگی-عاطفه مثبت-عاطفه منفی) بر حسب متغیرهای دموگرافیک را نشان میدهد.
جدول شماره ۱۷ در ارتباط با هدف شماره چهار است که بیانگر عوامل پیش بینی کنندهی رضایت از زندگی در واحدهای مورد پژوهش است.
جدول شماره ۱۸ در ارتباط با هدف شماره چهار است که بیانگر عوامل پیش بینی کنندهی عاطفه مثبت در واحدهای مورد پژوهش است.
جدول شماره ۱۹ در ارتباط با هدف شماره چهار است که بیانگر عوامل پیش بینی کنندهی عاطفه منفی در واحدهای مورد پژوهش است.
جدول ۱: توزیع واحدهای مورد پژوهش بر حسب اطلاعات فردی-خانوادگی و اجتماعی